O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

ekstroreseptiv sezgilar. 
2.  Tananing  ichki  a'zolarida  va  to'qimalarida  joylashgan  hamda 
ichki  a'zolarining  holatini  aks  ettiradigan  reseptorlarga  ega  bo'lgan 
introseptiv sezgilar. 
3. 
Reseptorlari 
mushaklarda 
va 
paylarda 
o'rnashgan 
proprioseptiv sezgilar. 
Ekstrotsеptorlarni ikki guruhga: kontakt va distant rеtsеptorlarga 
ajratish mumkin. Tеri orqali paypaslab ko`rishga asoslangan sеzgilarni 
taktil sеzgilar dеyiladi, bular ham o`z funktsiyasiga ko`ra bir nеcha xil 
bo`lishi mumkin, masalan, haroratni sеzish, silliq yoki g`adir-budirni, 
qattiq yoki yumshoqni, issiq-sovuqni sеzish va hokazo. 
Sezgilarning asosiy xususiyatlari.  
Adaptasiya  (moslashuvchanlik)-sezgi  organlari  sezgirligining 
qo'zg'atuvchi  ta'siri  ostida o'zgarishiga  aytiladi. Bu hodisaning uch xil 
turini  ajratish  mumkin:                                              1.  Qo'zg'atuvchining  uzoq 
muddat  davomida  ta'sir  etishi  jarayonida  sezgining  tamomila  yo'qolib 
qolishiga o'xshash. Masalan, hid bilish sezgilari atrof-muhitga ёqimsiz 
hid  yoyilgandan  keyin  ko'p  o'tmay  batamom  yo'qolib  qolishi  ham 
adaptasiya  hodisasi  hisoblanadi.  2.  Kuchli  qo'zg'atuvchining  ta'siri 
ostida  sezgining  zaiflashib  qolishi.  Masalan,  sovuq  qo'zg'atuvchi  hosil 
qiladigan  sezgining  jadalligi  qo'lni  sovuq  suvga  solganda  susayadi.  3. 
Kuchsiz  qo'zg'atuvchining  ta'siri  ostida  sezgirlikning  ortishi  ham 
adaptasiya deb ataladi. Ko'rish analizatoriga tadbiqan buni qorong'ulik 
adaptasiyasi  deyiladi.  Masalan,  qorong'ulikda  uzoq  vaqt  bo'lish  ta'siri 
ostida ko'zning sezuvchanligining ortishi. 
 Sensibilizasiya.  Analizatorlarning  o'zaro  munosabati  va  mashq 
qilish  natijasida  sezuvchanlikning  ortishi  sensibilizasiya  deb  ataladi. 
Masalan,  mashq  qilish  natijasida  musiqa  bilan  shug'ullanadigan 
bolalarda past, baland ohanglarni eshitish qobiliyati rivojlanib boradi.  
Qo`zg`alish jarayonining tarqalishi (irradiatsiyalashuvi) natijasida 
boshqa analizatorning sеzuvchanligi oshadi. Kuchli qo`zg`otuvchi ta'sir 
qilganda ko`zg`alishning aksincha to`planish xususiyatiga ega bo`lgan 
jarayoni  yuzaga  kеladi.  O`zaro  induktsiya  qonuniga  binoan  bu 
markaziy  bo`lmalarda  boshqa  analizatorning  tormozlanishiga  va  ular 
sеzuvchanligining susayib qolishiga olib kеladi.  

 
211 
Analizatorlarning  sеzuvchanligi  boshqa  sеzgilarga  mansub 
qo`zg`otuvchilar  ta'siri  ostida  ham  o`zgarishi  mumkin.  Jumladan 
sinaluvchilarga eshittirib «limon kabi nordon» dеgan so`zlarga javoban 
ko`zlarning elеktr sеzuvchanligini o`zgartirib yuborgani kuzatiladi.  
Sеzgi  a'zolari  sеzuvchanligining  o`zgarishi  qonuniyatlarini  bilgan 
holda maxsus tanlangan qo`shimcha qo`zg`otuvchilarni qo`llanish yo`li 
bilan  u  yoki  bu  rеtsеptorni  sеnsibillashtirish,  ya'ni  uning 
sеzuvchanligini oshirish mumkin. 
Sеnsibillashtirishga  mashq  qilish  natijasida  ham  erishish 
mumkin.  Masalan,  musiqa  bilan  shug`ullanadigan  bolalarga  past-
baland  ohanglarni  eshitish  qobiliyati  qanday  rivojlana  borishini 
bilamiz.  
Sinesteziya.  Sinesteziya  deb,  bir  analitorning  qo'zg'alishi  ostida 
boshqa analizaortga xos sezgining hosil bo'lishiga aytiladi. Sinesteziya 
sezgilarning har xil turlarida kuzatiladi. Tovush qo'zg'atuvchilari ta'sir 
qilganda  kishida  ko'rish  obrazlari  paydo  bo'lsa,  bu  ko'rish-eshitish 
sinesteziyasi  hisoblanadi.  Har  xil  odamlarda  bu  sinesteziyalarda 
muvofiqlik bo'lmaydi, lekin o'lar alohida kishi uchun turg'un xususiyat 
hisoblanadi.  Masalan,  ayrim  kompozitorlar  (N.A.Rimskiy-Korsakos, 
Shopen,  Betxoven  kabilar)da  «rangni  eshitish»  qobiliyati  mavjud 
bo'lgan. Bu xildagi sinesteziyaning yorqin namunasini Litvalik rassom 
M.K.Churlyonisning  ijodida,  uning  ranglar  simfoniyasida  ko'rish 
mumkin. 
Keyingi  paytlarda  tovush  obrazini  rang  obraziga  aylantiradigan 
rang-musiqaviy sozlarning yaratilayotganligi va rang-musiqaning jadal 
tadqiq  qilinayotganligi  sinesteziya  hodisasiga  asoslangan.  Sinesteziya 
juda  keng  tarqalgan  bo'lsada  u  hamma  odamlarda  ham 
uchrayvermaydi.  «O'tkir  did»,  «antiqa  rang»,  «shirin  tovush»  va  shu 
kabilarni ishlatish mumkinligi hech kimda shubha tug'dirmaydi. 
Sezgilarning  o'zaro  munosabati.  Analizator  sezuvchanligining 
boshqa  sezgi  a'zolarining  qo'zg'alishi  ta'siri  ostida  o'zgarishi 
sezgilarning 
o'zaro 
munosabati 
deyiladi. 
Masalan, 
ko'rish 
analizatorlarining  sezuvchanligi  eshitish  qo'zg'atuvchisining  ta'sirida 
o'zgaradi. 
Shuningdek, 
ko'rish 
sezuvchanligi 
ba'zi 
hid 
qo'zg'atuvchilarining ta'siri bilan ham oshadi. Lekin keskin ifodalangan 
salbiy  his  tug'diradigan  hid  ko'rish  sezgirligini  pasaytiradi.  Xuddi 
shunday sust yorug'lik qo'zg'alishida eshitish sezgilari kuchayadi, jadal 
yorug'lik  qo'zg'atuvchilari  ta'siri  ostida  eshitish  sezuvchanligi 
yomonlashadi.  Shuningdek,  sust  og'riq  qo'zg'alishlari  ta'sirida  ko'rish, 
eshitish,  taktil  va  hid  bilish  sezgilari  oshishi  hammaga  ma'lum. 
Demak,  bir  sezgi  xususiyatining  ikkinchi  sezgi  ta'sirida  o'ziga  xos 
tarzda o'zgarishi sezgilarning o'zaro munosabatini ifodalaydi.  
Boshqa  analizatorlarga  quyi  chegaradagi  qo'zg'atuvchilarning 
ta'sir  etishida  ham  biron  bir  analizatorning  sezuvchanligi  o'zgarishi 

 
212 
mumkin. Jumladan, P.P.Lazerev (1878-1942) teri ultrabinafsha nurlari 
bilan  nurlanishi  natijasida  ko'rish  sezuvchanligi  susayib  ketishini 
aniqlagan. 
 
 
                                             I  D  R  O  K 
T a ya n ch     s o' z     v a     i b o r a l a r : 
 
Idrok,  predmetlilik,  yaxlitlik,  strukturalilik,  barqarorlik, 
N.M.Sechenov,  konstantlik,  appersepsiya,  I.P.Pavlov,  reflektor, 
analizatorlar,  shakl,  hajm,  akkomadasiya,  konvergensiya, 
illyuziyalar. 
Narsalar  yoki  hodisalarning  sezgi  a'zolariga  bevosita  ta'sir  qilish 
jarayonida  kishi  ongida  aks  etishiga  sezgilarning  tartibga  solishi 
hamda  narsalar  va  voqea-hodisalarning  yaxlit  obrazlariga  birlashuvi 
yuz  beradi.Idrokning  sеzgidan  farqi,  narsalarni  umumlashgan  holda, 
uning  hamma  xususiyatlari  bilan  birgalikda  aks  ettirilishidir. 
Idrokning  muhim  xususiyatlari  uning  prеdmеtliligi,  yaxlitligi, 
strukturaliligi,  doimiyligi  (konstantligi)  va  anglashilganligidir.  Idrok 
narsalarni  umuman,  uning  hamma  xususiyatlari  bilan  birgalikda  aks 
ettiradi. Bunda idrok alohida sezgilar yig'indisidan iborat tarzda emas, 
balki  hissiy  bilishning  o'ziga  xos  xususiyatlari  bilan  sifat  jihatidan 
yuqori  bosqichi  sifatida  tasavvur  qilinadi.  Idrokning  ancha  muhim 
xususiyatlari  predmetlilik,  yaxlitlik,  strukturalilik,  barqarorlik  va 
anglanilganlikdan iborat. 
Idrokning  predmetliligi  ob'yektivlashtirish  hodisasi  deb  atalmish 
hodisada, ya'ni tashqi dunyodan olinadigan axborotning o'sha dunyoga 
mansubligida  ifoda  etadi.  Bu  xildagi  mansublik  bo'lmasa,  idrok 
kishining amaliy faoliyatida o'zining mo'ljal oldirish va  yo'naltirishdan 
iborat vazifasini bajara olmaydi. Idrokning predmetliligi tug'ma xislatga 
kirmaydi.  Predmetlilik  idrokning  belgisi  sifatida  hatti-harakatni 
boshqarishda alohida rol o'ynaydi.  
Idrokning  yana  bir  xususiyati  uning  yaxlitligidir.  Sezgi  a'zolariga 
ta'sir  qiladigan  narsaning  ayrim  xususiyatlarini  aks  ettiradigan 
sezgilardan farqli o'laroq, idrok narsaning yaxlit obrazi hisoblnadi. O'z-
o'zidan  ravshanki,  bu  yaxlit  obraz  narsaning  ayrim  xususiyatlari  va 
belgilari  haqida  turli  xil  sezgilar  tarzida  olinadigan  bilimlarni 
umumlashtirish negizida tarkib topadi. 
Idrokning yaxlitligi uning strukturaliligi bilan bog'langandir. Idrok 
ma'lum darajada bizning bir lahzalik sezgilarimizga javob bermaydi va 
ularning shunchaki oddiy yig'indisi ham emas. Biz ana shu sezgilardan 
amalda mavhumlashgan va birmuncha vaqt davomida shakllanadigan 
umumlashgan  strukturani  idrok  etamiz.  Agar  kishi  birorta  kuyni 
tinglayotgan  bo'lsa,  oldinroq  eshitgan  ohangi  yangisi  eshittira 

 
213 
boshlangandan  keyin  ham  uning  qulog'iga  chalinayotganday 
tuyulaveradi.  
Idrokning  yaxlitligi    va  strukturaliligi  manbalari,  bir  tomondan, 
aks ettiriladigan ob'yektlarning  o'ziga  xos  xususiyatlarida  va,  ikkinchi 
tomondan,  insonning  aniq  faoliyatida  gavdalanadi.  I.M.Sechenov 
ta'kidlaganidek,  idrokning  yaxlitligi  va  strukturaliligi  analizatorlarning 
reflektor faoliyatining natijasidir. 
Narsalarning shaqli, katta kichikligi, rangini doimo bir xilda idrok 
qilish  amaliy  jihatdan  nihoyatda  katta  ahamiyatga  egadir.  Idrokning 
konstantliligi  tеvarak  atrofdagi  narsalarni  aslida  qanday  bo`lsa 
shundayligicha ob'еktiv ravishda bilishga imkon bеradi.  
Pеrtsеptiv 
sistеmaning 
faol 
ta'sir 
ko`rsatishi 
idrok 
konstantliligining  haqiqiy  manbaidir.  Bir  narsaning  bir  nеcha 
ko`rinishda bo`lishi uning invariantliligi dеb, ya'ni obraz invariantliligi, 
xilma xilligi dеb aytiladi.  
Idrok  yaxlitligi  va  konstantligi  kishining  o`tmish  tajribasiga 
bog`liq bo`lib, bu xususiyat appеrtsеptsiya dеyiladi.  
Idrokning mazmuni kishi oldiga qo`yilgan vazifa bilan ham uning 
faoliyati sabablari bilan ham bеlgilanadi. 
Sub'еktning  ustanovkasi  (yo`l-yo`rig`i)  ham,  his-hayajonlari  ham 
idrok mazmuniga ta'sir etadi.  
Idrok  ham  sezgi  kabi  reflektor  jarayondir.  I.P.Pavlov  idrokning 
negizini tevarak-atrofimizdagi narsalar va hodisalar reseptorlarga ta'sir 
etishi  natijasida  bosh  miyaning  katta  yarim  sharlari  qobig'ida  hosil 
bo'ladigan  shartli  reflekslar,  muvaqqat  nerv  boshlanishlari  tashkil 
etishini  ko'rsatib  bergan  edi.  Idrok  sezgilarga  qaraganda  miyaning 
ancha  yuksak  darajadagi  tahlil  qilish-umumlashtirish  faoliyati 
hisoblanadi.  Tahlil  qilmasdan  turib  idrokning  anglangan  bo'lishi 
mumkin emas. Idrokning negizi nerv bog'lanishlarining ikkita turidan-
bitta  analizator  doirasida  hosil  bo'ladigan  bog'lanishlardan  va 
analizatorlararo bog'lanishlardan tarkib topadi.  
Idrok-sezgi  a'zolarimizga  ta'sir  qilib  turgan  narsalarning  ongda 
bevosita  aks  etishidir.  Biz  narsa  va  hodisalarni  yaxlit  holicha  idrok 
qilamiz,  narsalarning  ayrim  xossalarini  esa  sezamiz.  Masalan, 
quyoshni  biz  idrok  qilamiz,  uning  yorug'ini  esa  sezamiz,  og'zimizdagi 
qandni idrok qilamiz, uning shirinligini esa sezamiz.  
Kishining  idroki  uning  tafakkuri  bilan  narsaning  mohiyatini 
tushunib  yetishi  bilan  chambarchas  bog'liqdir.  Narsani  ongli  idrok 
etish-unga fikran nom berish, ya'ni idrok etilgan narsani narsalarning 
muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni so'z vositasida umumlashtirish 
demakdir.  Idrok  shunchaki  sezgi  a'zolariga  ta'sir  qiladigan 
qo'zg'atuvchilarning  oddiy  yig'indisi  bilan  belgilanmaydi,  balki  mavjud 
ma'lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo'llarini  

 
214 
Idrokda-1)  idrok  jarayonini,  ya'ni  ongimizni  bevosita  aks 
ettiruvchi  faoliyatni  va  2)  narsalarni  idrok  qilishdan  hosil  bo'ladigan 
sub'yektiv obrazni bir-biridan farq qilish lozim. Idrok murakkab ruhiy 
jarayondir.  Bu  murakkablik  avvalo  shundan  iboratki,  har  bir  idrok 
tarkibiga  ayni  vaqtda  bir  necha  sezgi  kiradi.  Masalan:  dori  vositani 
idrok  qilish:  uning  shaklini,  rangini,  sezish-bu  ko'rish  sezgilaridir. 
Hidini  sezish  shirin-chuchukligini  sezish,  og'ir-yengilligini,  qattiq-
yumshoqligini  sezish  va  boshqa  sezgilardan  tarkib  topadi.  Idrok 
qilishda  analiz  yordamida  shu  ayrim  sezgilar  idrokning  reseptiv 
tomonini tashkil qiladi. 
Idrokning 
nerv-fiziologik 
mexanizmi 
narsalar 
xossalari 
yig'indisining  ta'g'siri  bilan  hosil  bo'ladigan  muvaqqat  bog'lanishlar 
tizimidan  iboratdir.  Har  bir  narsadagi  xossalarning  shu  yig'indisiga 
qarab,  biz  narsalarni  bir-biridan  farq  qilamiz.  Idrok  xotira,  hayol, 
diqqat,  tafakkur,  nutq  kabi  ruhiy  jarayonlar  bilan  chambarchas 
bog'langandir.  Idrok  jarayonlari  faqat  tevarak-atrofdagi  narsalarning 
sezgi  a'zolarimizga  ta'sir  qilib  turishi  natijasidagina  emas,  balki  shu 
bilan  birga  idrok  qilayotgan  odam  o'zining  olamni  bilishi  va  amaliy 
faoliyatida  yon-atrofdagi  narsalarga  ta'sir  qilishi  natijasida  ham 
vujudga keladi.  
Idrok qilish jarani, odatda o'zaro birgalikda harakat qiladigan bir 
qancha  analizatorlar  vositasida  sodir  bo'ladi.  Harakat  sezgilari  u  yoki 
bu darajada idrokning barcha turlarida ishtirok etadi. Misol tariqasida 
teri tuyushi analizatori ishtirok etadigan paypaslab turib idrok etishni 
ko'rsatish  mumkin.  Shunga  o'xshab  eshitish  va  ko'rish  orqali  idrok 
etishda  harakat  analizatorlari  ham  ishtirok  etadi.  Idrokning  har  xil 
turlari  sof  holida  kamdan-kam  uchraydi,  odatda  ular  bir-birlari  bilan 
uyg'unlashib  ketadi  va  natijada  idrokning  murakkab  turlari  hosil 
bo'ladi.  Jumladan,  o'quvchining  dars  paytida  matnni  idrok  qilishi 
ko'rish, eshitish idroklarni o'z ichiga oladi. 
Materiyaning  mavjud  bo'lish  shakllari-fazo,  vaqt  va  harakat 
idrokni  tasniflashga  binoan  fazoni  idrok  etish,  vaqtni  idrok  etish  va 
harakatni idrok etish alohida ajratib ko'rsatiladi. 
Idrok  jarayoni  ikki  xil  bo'ladi:  ixtiyoriy  va  beixtiyoriy  idrok. 
Oldindan  belgilangan  maqsadga  qarab  muayyan  bir  oyu'yektni  idrok 
qilish ixtiyoriy deb ataladi. Bemor holati bilan tanishish, kasallik tarixi 
varaqasiga  kiritilgan  vrach  ko'rsatmalarini  qarab  chiqish,  bemor 
shikoyatlarini tinglash ixtiyoriy idrokka misol bo'la oladi. Muayyan bir 
ob'yektni  oldindan  maqsad  qilib  olmasdan  va  maxsus  tanlanmasdan, 
kuch sarf etmasdan idrok qilish jarayoni beixtiyoriy idrok deb ataladi. 
Bunday  idrok  jarayonlari  diqqatimizni  beixtiyor  o'ziga  jalb  qiladi. 
Masalan: uzoqda kelayotgan shoshilinch yordam mashinasi, palatadan 
to'satdan chinqirgan ovozni eshitamiz. 

 
215 
Fazoni  idrok  qilinishi  kishining  o'zini  qurshab  turgan  muhitni 
chamalashining  muqarrar  shartlaridan  bo'lib,  uning  ushbu  muhit 
bilan  o'zaro  birgalikdagi  harakatida  katta  rol  o'ynaydi.  U  ob'yektiv 
ravishda  mavjud  bo'lgan  fazoning  aksini  ifoda  etadi  va  ob'yektlarning 
shakli,  hajmi  va  o'zaro  birgalikda  joylashuvi,  ular  sathi,  olisligi  va 
yo'nalishlarining idrok etilishini o'z ichiga oladi. 
Fazoni  chamalashda  harakat  analizatori  alohida  rol  o`ynaydi. 
Fazoni  chamalashning  maxsus  qurollari  qatoriga  analizatorlar 
faoliyatida  har  ikkala  yarim  sharlar  o`rtasidagi  nеrv  bog`lanishlarini: 
binokulyar ko`rishni, binoural eshitishni, tеrining bimanual tuyishini, 
dirinik hid bilishni va shu kabilarni kiritish lozim.  
Ko`zlarning  turli  olislikdagi  narsalarni  aniq  ravshan  ko`rishga 
moslashuvi  2  ta  mеxanizm  -  akkomodatsiya  va  konvеrgеntsiya 
yordamida yuz bеradi.  
Akkomidatsiya - ko`z gavharining egriligini o`zgartirish yo`li bilan 
uning  aksini  sindirib  qaytarish  qobiliyatini  o`zgartirish  dеmakdir. 
Akkomodatsiya,  odatda  konvеrgеntsiya  bilan  ya'ni  ko`rish  o`qlarini 
qayd 
qilinayotgan 
narsaga 
yo`naltirilishi 
bilan 
bog`liqdir. 
Konvеrgеntsiya  burchagi  bеvosita  masofa  indikatori  ya'ni  o`ziga  xos 
masofa o`lchagich (dalnomеr) sifatida foydalaniladi.  
Ikkita  qo`zg`otuvchi  -  narsaning  ko`z  to`rpardasidagi  tasviri 
akkomodatsiya 
hamda 
konvеrgеntsiya 
natijasida 
ko`zdagi 
mushaqlarning zo`riqishi o`lchamlari bir biriga moslangan holda birga 
qo`shilishi  idrok  etilayotgan  narsaning  hajmi  haqidagi  shartli  rеflеks 
tarzidagi  signal  hisoblanadi.  (Uzoqlikni  va  chuqurlikni  idrok  qilish, 
emaqlaydigan bolaning oyna ko`prik ustidagi harakati, zinalar nеchta, 
kubiklar nеchta?  Va boshqa misollar).  
Ko`rish  illyuziyalari:  1)  kamon  o`qi  ilyuziyasi;  2)  tеmir  yo`l  izlari 
ko`rinishi; 3) tik chiziqlarning boshqacha ko`rinishi ilyuziyasi. (Tsilindr 
qalpoq);  4)  еlpig`ich  ilyuziyasi;  5)  kеsishish  ilyuziyasi;  6)  umumiy 
markazli doiralar ilyuziyasi va b. 
Ola-bula  yuzaga  chizilgan  kеtma-kеt  doiralar  go`yo  burama 
(spiral)  chiziqlar  singari  idrok  qilinadi.  Illyuziya  hayvonlarda  ham 
kuzatiladi, ba'zi hayvonlar o`z tusini o`zgartirib, o`zini muhofaza qiladi. 
O`zini yashirishning samarali usuli mimikriyadir. Hayvonlarda rangini, 
qiyofasini  o`zgartirishdir.  (Hayvonlarning  yil  fasllariga,  yashash  joyiga 
qarab rangini o`zgartirishi). 
Odamlar 
illyuziyadan 
maxsus 
maqsadga 
muvofiq 
foydalanishlarining  eng  ko`p  tarqalgan  turi  maskirovka  qilishdir. 
Og`irlikni  idrok  qilishda  ham  illyuziya  hodisasi  bo`lishi  mumkin. 
Bunda hissiyot va xayol ta'sir etgan bo`lishi mumkin. 
Vaqt  ham  makon  singari  materiyaning  asosiy  hayot  kechirish 
shakllaridan  biridir.  Vaqtning  idrok  qilinishi  voqelik  hodisalarining 
ob'yektiv  ravishda  davomiyligini,  tezligi  va  izchilligini  aks  ettirish 

 
216 
demakdir.  Ob'yektiv  reallikni  aks  ettirarkan,  vaqtning  idrok  etilishi 
kishiga o'zini qurshab turgan mihitdan mo'ljal olish imkonini beradi. 
Odamda  vaqt  chamalash  miya  qobig`i  bo`lmalarida  ro`y  bеradi. 
Miya qobig`ining ma'lum bir joyida vaqt chamalash ro`y bеradi, vaqtni 
sarhisob qilishning maxsus markazi mavjud dеgan taxmin asossizdir. 
Vaqtni  idrok  etilishi  nеgizini  qo`zgalish  va  tormozlanishning  ritmik 
tarzda  almashinuvi,  markaziy  nеrv  sistеmasida,  bosh  miya 
yarimsharlarida  qo`zgalish  va  tormozlanish  jarayonlarinig  susayishi 
oqibatidir.  
Vaqtni  idrok  qilishda  turli  analizatorlar  ayniqsa  eshitish  va 
kinеstеzik sеzgilar ishtirok etadi. Makon va vaqt oraliqlari vaqtni idrok 
etishda  juda  muhimdir.  (quyosh  holati  va  vaqt,  turli  tovushlar: 
xo`rozning qichqirishi, azon tovushi, bir xil vaqtda chalinadigan gudok, 
ma'lum jadval bo`yicha qatnaydigan poеzdning o`tishi yoki kеchqurun 
ayrim  qushlarning  to`planib  o`tishi,  sayrashi  va  boshqalar  eshitish 
sеzgilari ta'sir qilayotgan qo`zg`otuvchining vaqtga oid xususiyatlarini: 
uning  davomiyligini,  ritmik  xususiyatlarini  va  shu  kabilarni  aks 
ettiradi.) 
Vaqt  doimiyligini  idrok  etish  ko`p  jihatdan  ichki  kеchinmalarga, 
hissiyotga  ham  bog`liq.  qiziqarli  va  chuqur  asoslangan  faoliyat  bilan 
band  bo`lishdagi  vaqt  juda  qisqa,  zеrikarli  va  mazmunsiz  faoliyatda 
vaqt o`tishi qiyin, uzoq dеb idrok qilinishi mumkin.  
Harakatning  idrok  qilishini-ob'yektlarning  fazoda  egallangan 
holati  o'zgarishining  aks  ettirilishidir.  Harakatning  idrok  etilishi 
hayotiy  muhim  ahamiyatga  egadir.  Harakatni  idrok  etishda  ko'rish 
analizatori asosiy rol o'ynaydi. Tezlik, tezlanish, harakatning yo'nalishi 
harkatdagi ob'yektning parametri hisoblanadi. 
Hayvonlar  uchun  harakat  qiluvchi  ob'еktlar  xavf-xatar  yoki 
oziqlanish imkoniyati paydo bo`lishi haqida signal vazifasini o`taydi va 
shunga 
javob 
bеrishga 
undaydi. 
(Masalan, 
baqa 
faqat 
harakatlanadigan  hashorotlarnigina  еydi,  bazi  baliqlar  ma'lum 
harakatlardan-  to`lqindan  qochadi,  hurkiydi  va  hokazo).  Harakatni 
idrok  etishda  ko`rish  va  eshitish,  kinеstеzik  analizatorlar  asosiy  rol 
o`ynaydi.  Tеzlik,  tеzlanish,  harakat  yo`nalishi  harakatdagi  ob'еktning 
pеrimеtri hisoblanadi.  
Kishi  ob'еktning  fazoda  u  yoqdan  bu  yoqqa  ko`chishiga  oid 
ma'lumotlarni 2 ta har xil yo`l bilan, ya'ni ko`chish hodisasining o`zini 
bеvosita  idrok  etish  va  bir  muncha  vaqt  mobaynida  boshqa  joyda 
turgan  ob'еktning  harakati  haqida  xulosa  chiqarish  asosida  olish 
mumkin.  
Harakatlanayotgan  ob'еktning  harakatsizligi,  agar  u  muayyan 
vaqt  vaziyat  birligini  ko`z  bilan  idrok  qilish  mumkin  bo`lmasa, 
harakatni o`tgan vaqt birligida idrok qilamiz lеkin bu harakat natijasini 
idrok  etish  bo`ladi.  (Soat  millari  siljishini  bеvosita  kuzatib  idrok  qila 

 
217 
olmasak ham bir nеcha vaqtdan kеyin uning siljiganligini vaqt birligida 
idrok qilamiz) 
Ko`rish  orqali  ob'еktlar  harakati  haqidagi  axborotni  2  yo`l  bilan: 
qayd  etilgan  nigoh  va  ko`zlarning  kuzatuvchi  harakati  bilan  olishimiz 
mumkin.  Ko`zni  uzmay  kuzatish,  ko`zni,  gavdani  burib  kuzatish. 
Masalan,  biz  o`tirgan  vagon  harakatlanmasada,  yonimizda  turgan 
vagonga  qarab  bizning  vagon  yura  boshladi  dеb  idrok  qilamiz  yoki 
aksincha,  biz  o`rnimizda  turibmizu,  tеmir  yo`l  chеtidagi  stolbalar, 
daraxtlar yurmoqda dеb idrok qilishimiz mumkin. 
Xissiy tuyish - stroboskopik tuyish harakatni idrok qilishga ham 
taaluqlidir.  Stroboskopik  harakat  tuyulma  harakatga  misol  bo`ladi. 
Kinеmatograf  ana  shunday  tuyushga  asoslanadi.  Ko`rish  sеzgisi 
kuzgatgich  tasir  qila  boshlashi  bilan  darhol  hosil  bo`lmaydi  va 
kuzgatgich  ta'siri  to`xtagandan  kеyin  birmuncha  vaqt  o`tgach 
yo`qoladi. Kinoda sеkundiga 24 kadr olmoshgani holda biz lip-lip o`tib 
turgan  manzaralar  turkumini  emas,  balki  ma'lum  darajada  barqaror 
bo`lgan ta'sirni - tasvirni ko`ramiz. Kеtma-kеt yonadigan lampochkalar 
harakatdagi  nurni  tasavvur  qilishga  olib  kеladi.  Bu  hodisa «F-fеnomеn» 
ya'ni  g`ayritabiiy,  faqat  harakatni  idrok  qilishda  ko`rinadigan  hodisa  dеb 
nomlangan. 
Harakat  eshitish  analizatorlari  yordamida  ham  idrok  etilishi  mumkin. 
Poеzdning  yaqinlashib  kеlayotganligini  yoki  uzoqlashayotganligini,  odam 
tovushining  pastlashib  yoki  balandlashib  borayotganiga  qarab,  uning  harakat 
yo`nalishini idrok qilish mumkin. 
Harakatni  idrok  qilishda  harakat  tasavvurlarini  vujudga  kеltiruvchi 
yordamchi bеlgilar, masalan, gavdaning tеgishli holatlari – oyoq ko`tarilishi, quloch 
yoyilishi, gavdaning biror yoqqa bir muncha egilgan holatda bo`lishi va hokazolar 
katta rol o`ynaydi. .  
O`quvchining  yoshi  ulg`aygan  sari,  uning  idroki  yanada  mazmunli  bo`lib 
boradi.  O`quvchi  idrokining  ko`lami  kеngayadi,  o`quvchi  narsalarni  rеjali,  izchil, 
ixtiyoriy ravishda va har tomonlama idrok qilishga o`rganib boradi.  
O`smirlar o`zlariga yoqadigan narsalarni qunt va sabot bilan idrok qiladilar. 
O`smirlar bir narsaning o`zini ko`p marta idrok qilishni uncha yoqtirmaydilar - bu 
hol  ham  o`smirlar  idrokiga  xos  bo`lgan  xususiyatlardan  hisoblanadi.  Ammo 
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalar yoqtirgan narsalarini 
qayta-qayta eshitib yoki ko`rib rohatlanavеradilar.  
O`smirga  narsa  va  hodisalarning  yangi  tomonlarini  mustaqil  ochish  juda 
yoqib  tushadi.  O`smirlar  hamisha  narsa  va  hodislarning  aql  va  xayolni  maftun 
etuvchi  qandaydir  yangi,  g`alati  tomonlarini  izlaydilar.  Bu  yoshdagi  bolalarni 
qahramonlar  jasorati,  buyuk  voqеalar,  ulkan  kashfiyotlar  haqidagi  va  shu  kabi 
hikoyalarni  zo`r  e'tibor  bilan  tinglashlariga  qahramonona  ishlar,  sarguzashtlar 
haqidagi  hamda  ilmiy  -  fantastik  adabiyotlarni  sеvib  o`qishlariga  sabab  ham 
shundadir.  

 
218 
O`smirlar amalda ishlatib ko`rish mumkin bo`lgan narsalarni zo`r qiziqish 
bilan idrok qiladilar. Shu sababli ular tajribalar ko`rsatilishini juda yoqtiradilar.  
Yuqori sinf o`quvchilarining idroki maqsadga ko`proq yo`nalgan bo`ladi va 
ular idroklarini o`zlari idora qila biladilar.  
O`qituvchi  tomonidan  o`quvchilar  faoliyatiga  maqsad  ko`zlagan  holda 
rahbarlik  qilish  jarayonida  o`quvchilarning  idroki  rivojlanadi.  Shuning  uchun 
darsda, ekskursiyada idrok va kuzatishning to`g`ri uyushtirilishi katta ahamiyatga 
ega.  
Ta'lim  jarayonida  kuzatishlarni  aktivlashtirish  uchun  o`quvchining 
kuzatilgan  va  idrok  qilingan  narsalarni  kеyin  gapirib  bеrishi  lozimligi  to`g`risida 
ogohlantirishning ahamiyati kattadir. Agar o`quvchi nimani kuzatganligi va idrok 
qilganligi haqida kеyinchalik hisob bеrishi lozimligini oldindan bilsa, u kuzatish va 
idrok qilish jarayonida ancha faol bo`ladi.  
Darsda 
o`quvchilar 
bilimlarini 
avvalo 
o`qituvchining 
og`zaki 
tushuntirishlarini  idrok  qilish  orqali  o`zlashtiradilar.  So`zlar  yordamida 
tushuntirilgan  matеrialning  idrok  qilinishi  ko`p  jihatdan  o`qituvchi  nutqining 
xususiyatlariga bog`liq.  
Matеrialni muvaffaqiyatli idrok qilishning yana bir muhim sharti ko`rgazmali 
qurollardan foydalanishdir. Matеrial so`zlar yordamida har qancha yaxshi tasvir 
etib bеrilmasin, u bеvosita kuzatishlar o`rnini bosa olmaydi.