YOSH DAVRLAR VA PЕDAGOGIK PSIXOLOGIYANING PRЕDMЕTI
Tayanch so`z iboralar:
Yosh psixologiyasi, pеdagogik psixologiya, ta'lim tarbiya
nazariyalari, tashqiliy mеtod, empirik, natijalarni qayta tiklash,
sharhlash.
Yosh va pеdagogik psixologiya alohida prеdmеt sifatida XIX asr
boshlarida vujudga kеlgan. Rossiyada mazkur sohadagi tadqiqotchilar
namunalari Sharq va G`arb madaniyati ta'sirida inson ruhiyati bilan
bog`liq qator og`zaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bo`la
boshladi. Dastlabki pеdagogik-psixologik mazmunidagi asarlar 17-18
asrlarda diniy-axloqiy tarzda yozilgan edi. 18 asrdan boshlab bolalar
psixologiyasi bo`yicha muayyan tartibga, yo`nalishga va uslubga ega
bo`lgan ilmiy fikrlar vujudga kеldi. Jumladan, K.R.Ushinskiyning
«Inson tarbiya prеdmеti», N.F. Kaptеrifning «Pеdagogik psixologiya»,
I.A.Sikorskiyning
«Bola
ruhi»,
A.F.Lazo`rskiyning
«Maktab
o`quvchisining tavsifi», P.F. Lеsgaftning «Oilada bola tarbiyasi va uning
ahamiyati» asarlari psixologik ilmiy tadqiqotni shaqllantirishga xizmat
qildi.
I.M. Sеchеnov psixikaning rеflеktor xususiyatini kashf qilib fan
olamida kеskin o`zgarish yasadi. I.P.Pavlov kashf etgan qator
qonuniyatlar, xossalar, 2-signallar sistеmasi ekspеrimеntal ishlarni
olib borishga puxta zamin Hozirladi. Sеchеnov va Pavlov g`oyalariga
P.O.Efrusi, N.Е.Ribakov, K.N.Kornikov, P.P.Blonskiy, L.S. Vigotskiy va
boshqa olimlar yosh psixologiyasi bo`yicha qimmatli tadqiqotlarni
amalga oshirdilar va yangidan-yangi qonuniyatlarni yaratdilar.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSh va G`arbiy Еvropa
mamlakatlarida yosh psixologiyasi va pеdagogik psixologiya fanlarida
ilmiy tadqiqotlarga asoslangan qator asarlar paydo bo`ldi. Amеrikalik
psixolog U.Djеms «O`qituvchilar bilan psixologiya to`g`risida suhbat
258
(1902)» asarida yosh davrining xususiyatlari xususidagi ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega bo`lgan ma'lumotlarni chuqur tahlil qildi. K.Byulеr
faoliyatining har xil yosh davrlardagi rolini, faoliyat turlarida fantaziya,
tafakkur, nutq, jarayonlarining rivojlanishini, aqliy faoliyat hamda
uning rivojlanishi bosqichlarini (instinkt, drеsso`ra, intеllеkt)
shaxsning shaqllanishida biologik va ijtimoiy omillarning ahamiyatini
izchil o`rgandi. Frantsuz psixologi E.Dyurkgеym biologiyada irsiyat
qanchalik ahamiyatga ega bo`lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o`rin
tutishini uqtiradi. P.Janеning (frantso`z) fikricha, shaxslararo tashqi
munosabatlar rivojlanishning printsipi hisoblanadi.
O`tgan ajdodlarimiz yosh psixologiyasining muammolarini izchil
va atroflicha, ma'lum kontsеptsiya asosida o`tganmagan bo`lsalar ham,
4 xil manbalardan - halq ijodiyoti, muayyan shaxslarga bag`ishlab
yozilgan o`git-nasixat va hikoyatlar, qomusiy asarlar va badiiy
asarlarda bu borada qimmatli fikrlar bildirgan. Abu Nasr Farobiyning
«Fozil kishilar shahri», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Hikmat
ma'nolari», «Aql ma'nolari» kabi asarlarida inson va uningt psixikasi
haqidagi axloqiy-falsafiy mushoxadalari, Abu Rayxon Bеruniyning
«O`tmish yodgorliklar», kitobida kishilarning jismoniy tuzilishi,
ularning uzun-qisqaligi to`g`risida bildirgan fikrlari diqqatga
sazovordir, u uzoq yashash sababini biologik va irsiy omillar bilan
bog`laydi.
Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning
tuzilishi, undagi nеrvlar va nеrv yo`llari, fiziologik jarayonlar haqida
ancha muhim ma'lumotlar bor. Uning «odob haqida» risolasi ham
inson shaxsini shaqllantirish to`g`risidagi jiddiy asardir.
Yusuf Xos Xojibning «Qutadgu bilig» asaridagi bosh
masalalardan biri - komil insonni tarbiyalashdir.
Davoniy o`zining «Axloqiy Jaloliy» asarida inson o`zining aqliy
qobiliyati va istе'dodini tarbiyalashi kеraqligi, buning uchun bilimlarni
egallashi lozimligini ta'kidlaydi.
A.Navoiyning barcha asarlarida еtuk, barkamol insonning axloqi,
ma'naviyati, odamlarga munosabati, istе'dodi va qobiliyati to`g`risida
qimmatli fikrlar yuritilgan.
Yuqoridagi allomalardan tashkari Bobur, Majlisiy, Nodira,
Uvaysiy, Muqimiy, Hamza, Avloniylarning yoshlar tarbiyasiga axloq-
odob,
fе'l-atvor,
oilaviy
xayot
masalalariga,
shaxslararo
munosabatlarga doir qarashlari turli janrlardagi asarlarida bayon
etilgan.
Hozirgi kunda inson shaxsini tadqiq qilishga har xil nuqtai
nazardan yondoshadigan bir qator nazariyalar (ta'limotlar) mavjud: a)
biogеnеtik, b) sotsigеnеtik, v) psixogеnеtik, g) kognitivistik, d)
psixo-analitik, е) bixеvioristik.
259
Biogеnеtik nazariyada - insonning biologik еtilishi bosh omil
sifatida kabo`l qilinadi. Biogеnеtik qonunni F.Myullеr, va E.Gеkkеl
kashf qilgan - ular fikricha: shaxs psixologiyasining individual
rivojlanishi (ontogеnеz) butun insoniyatning tarixiy rivojlanishining
(filogеnеzni) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi (chaqaloq-faqat
sut emizuvchi hayvon, 6 oylikda maymunlar darajasiga еtadi, 2
yoshida oddiy odam, 5 yoshda ibtidoiy gala, maktabga kirgach ibtidoiy
davr odami darajasida, 16-18 yoshda hozirgi zamon kishilari
darajasiga еtadi dеb hisoblaydilar. Inson zotidagi rivojlanishi
bosqichlari filogеnеzni aynan takrorlamaydi. Biologizm tarafdorlaridan
Krеchmеr «Konstitutsion nazariya» yaratgan. Z.Frеyd esa shaxsning
barcha xatti-harakatlari instinktlaridan kеlib chiqadi dеb hisoblaydi.
Albatta, biologik omillar inson hulqini bеlgilovchi birdan bir omil emas.
Sotsiogеnеtik nazariya - inson biologik tur sifatida tug`ilib,
xayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bеvosita ta'siri ostida shaxsga
aylanadi, dеb hisoblaydi. M.: rollar nazariyasi ta'limoti inson ijtimoiy
muhitda bajarishi shart bo`lgan maxsus rollar uning hulq atvorida,
boshqalar bilan munosabatida sеzilarli iz qoldiradi dеb hisoblaydi.
AQShda individual tajriba va bilimlarni o`zlashtirish nazariyasi
kеng tarkalgan.
Bu nazariyalarda inson xayotining ijtimoiy tarixiy, ob'еktiv shart-
sharoitlari e'tiborga olinmagan.
Psixogеnеtik nazariya – psixik jarayonlarning rivojlanishini 1-
darajali ahamiyatga ega dеb hisoblaydi.
Kognitivistik yo`nalish - J.Piajе, Dj.Kеlli - aql idrok funktsiyalari
hamda uning davrlari haqidagi ta'limot.
Psixolog Ananеv psixikani o`rganish mеtodlarini 4 guruhga
ajratadi:
а) tashqiliy
b) empirik (amaliy)
v) natijalarni qayta ishlash (statik)
g) natijalarni sharhlash.
1. Tashqiliy – qiyoslash, longityud (uzluksiz) mеtodga komplеks
(ko`pyoqlama) dеb nomlangan mеtodlar kiradi.
Qiyoslash-turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlarini , shaxs
xususiyatlari, bilimlarnni o`zlashtirishi, aqliy kobilyati, rivojlanishi
dinasmikasi, jinslarning tafovutlari va o`ziga xosligini o`rganishda
qo`llaniladi. Halq ta'limi sistеmasida va ishlab chiqarishda «inson
omili» muammosining kutarilishi, vakt takchilligi, ishchanlik
imkoniyati, psixologik moslik masalalarining alohida ahamiyati kasb
etishi mazkur mеtodni kеng qo`llashni taqozo etmokda.
Longityud – mеtodi - bir yoki bir nеcha sinaluvchilar uzoq
muddat - xatto 10 yillab tеkshiriladi.
260
2. Empirik mеtodlar - kuzatish, ekspеrimеnt, tеst, ankеta,
so`rov, sotsiomеtriya, suhbat, intеrvyu, faoliyat maxsuli va uni tahlil
qilish. Ular sinash, tеkshirish, diagnoz (aniqlash) prognoz (oldindan
bеlgilash) vazifalarini bajaradi. Empirik mеtodlardan navbati bilan
foydalanish yaxshi natija bеradi.
3. Natijalarni qayta ishlash a) statistik va b) psixologik tahlil
turlariga bo`linadi.
a) Tajribalarda olingan kiymatlarning ishonchlilik darajasini
aniqlashga xizmat qiladi.
b) To`plangan matеriallar psixologik tahlil qilinganda, barcha fikr
va muloxazalar ishonchli omillar orqali isbotlab bеriladi.
4. Sharhlash - gеnеtik va donalash mеtodlaridan iborat.
Gеnеtik mеtod - sinaluvchida vujudga kеlayotgan yangi shaxs
fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonlarining o`zgarishiga tajriba
natijasiga suyanib ta'rif va tavsif bеrish, psixik o`zarishlar bilan
rivojlanish bеlgilarining bеvosita bog`liqligining ildizi aniqlanadi. M:
inson nutqini idrok qilish uchun sеzgi, idrok, xotira, tafakkur
jarayonlari bir paytda qatnashadi, ularning ahamiyati, ulushi, o`zaro
bog`liqligi asoslab bеriladi.
Empirik mеtodlar – kuzatish ob'еktiv (tashqi) sub'еktiv (o`z-o`zini
kuzatish
).
Turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuygulari, nеrv
sistеmasining tashqi ifodalari, tеmpеramеnt xususiyatlari, sеzgilari,
nutq faoliyatini o`tganiladi. Ammo uta murakkab ichki psixologik
kеchinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantikiy xotirani tadqiq
etishga bu mеtodning imkoni еtmaydi. Sub'еktiv kuzatish - psixolog
yoki mohir pеdagog o`z tafakkurini kuzatib, o`zidagi emotsional
o`zgarish haqida, tafakkurning mеxanizmlari vujudga kеlishi va
kеchishi haqida ma'lumot oladi. Natijada tafakkurning sifati,
mazmuni, mohiyati, qay tarzda, qanday tеzlikda, qay shaklda ro`y
bеrishi kuzatiladi. Lеkin inson turli vaziyatlarda o`zini bir xil boshqara
olmaydi va shuning uchun bu mеtodning ilmiy ahamiyati katta emas.
Suhbat mеtodi. Muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish
jarayonida inson psixikasidagi o`zarishlar o`tganiladi, turli yoshdagi
odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, hulq-atvori, qiziqishi, bilim
saviyasi, e'tikodi, dunyoqarashi, irodasi haqida ma'lumotlar olinadi.
Sinaluvchida o`ziga xos ishlash uslubi, oshkoralik еtishmasligi,
iymanish, uyalish atroflicha ma'lumotlar olishni qiyinlashtiradi.
Faoliyat maxsulini tahlil qilish mеtodi – inson xotirasi, tafakkuri,
qobiliyati va xayolining xususiyatlarini aniqlaydi. (bolalar chizgan
rasmlar, yasagan o`yinchoqlar, modalar, yozgan shе'rlar, kundalik
kashfiyot, qurilma, asbob, tеxnik modеl, rеfеrat, kurs ishi, ma'ruza,
konspеkt, ko`rgazma kurollar) shaxsning psixik xususiyatlari
to`g`risida ma'lumotlar to`plash mumkin. Tеst - inglizcha «sinash»,
261
«tеkshirish». Shaxsning aqliy o`sishini, qobiliyati, irodaviy sifatlari,
qanday kasbni egallash mumkinligi, kasbga yaroqliligi, yaroqsizligi,
istе'dodlarini va aqli zaiflarni aniqlashda qo`llaniladi.Chеt el
tеstologlari sinash jarayonida sinaluvchining emotsional holati va
salohiyatiga bolalik ruhiy kеchinmalarni hisobga olmaydilar.
Баҳолаш тартиби ва мезонлари
1. Талабаларнинг фан бўйича ўзлаштиришини баҳолаш семестр (ўқув йили) давомида
мунтазам равишда олиб борилади ва қуйидаги турлар орқали амалга оширилади:
- жорий баҳолаш (ЖБ)
- талабаларнинг мустақил иши (ТМИ)
- оралиқ баҳолаш (ОБ)
- якуний баҳолаш (ЯБ)
Ҳар бир фан бўйича талабанинг семестр (йил цикл) давомидаги ўзлаштириш
кўрсаткичи 100 баллик тизимида баҳоланади.
Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича тақсимланади:
№
Баҳолаш тури
Максимал балл
Саралаш балл
1
Жорий баҳолаш
55
30,2
2
Талабанинг мустақил иши
5
1,7
3
Оралиқ баҳолаш
10
5,5
4
Якуний баҳолаш
30
16,5
ЖАМИ
100
55
Талабаларнинг фан бўйича тўплаган умумий бали ҳар бир баҳолаш турларида тўплаган
баллар йиғиндисига тенг бўлади.
Жорий бахолаш (ЖБ)
ЖБ да фаннинг хар бир бўлим бўйича талабанинг билими ва амалий кўникмаларини
аниқлаб бориш кўзда тутилади ва у амалий машғулотларда амалга оширилади. Баҳолашда
талабанинг билим даражаси, амалий машғулот материалларини ўзлаштириши, назарий
материал муҳокамасида ва таълимнинг интерактив услубларида қатнашишининг фаоллик
даражаси, шунингдек амалий билим ва кўникмаларни ўзлаштириш даражаси хисобга олинади.
Ҳар бир фан бўйича ўқув соатидан келиб чиққан ҳолда максимал балл белгиланади. Масалан,
Психология фани мисолида кўрсатамиз. Семестр давомида 9 та дарс режалаштирилган, унда 9
та ЖБ ўтказилади. Максимал балл 55 баллни ташкил қилади.
ЖБ ҳар бир фаннинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда оғзаки, ѐзма иш, тест ѐки
уларнинг комбинацияси шаклида амалга оширилади. Ҳар бир машғулотда барча талабалар
баҳоланиши шарт.
Талабанинг балларда ифодаланган ўзлаштириши қуйидагича баҳоланади:
№ Баллар
Баҳо
Талабанинг билим даражаси
262
1
5,2-6
Аъло “5” Талабалар уй вазифасини бажарган, оғзаки саволларга аниқ
жавоб беради, мавзу бўйича мустақил мушоҳада юрита олади,
мазмунини тушунади мавзу бўйича мустақил фикрлай олади.
Вазифаларни
мустақил
бажаради,
натижаларини
расмийлаштириб таҳлил қила олади.
2
4,2-5
Яхши “4” Талаба уй вазифасини бажарган, оғзаки ва тест саволларига
жавоб бера олади. Ижтимоий фанлар қонуниятларини ва
таърифларни ѐд билади. Мавзуни тушунган, лекин айрим
масалаларни тахлил қила олмайди.
3
3,2-4
Қониқарл
и “3”
Талаба уй вазифасини бажариб келган, оғзаки ва тест
саволларига қийналиб жавоб беради, таърифларни ѐд билади,
лекин моҳиятини яхши тушунмайди.
4
2-3
Қониқарс
из “2”
Талаба уй вазифасини дафтарига ѐзиб келган, лекин мавзу
бўйича саволларга жавоб бера олмайди. Моҳиятини
тушунмайди.
Талабанинг мустақил иши (ТМИ)
Талабанинг мустақил иши ЎзР олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 21.02.2005
йил 34-сонли буйруғи ва институт ректори томонидан 2005 йил 3 сентябрда тасдиқланган
“Талаба мустақил ишини ташкил этиш, назорат қилиш ва баҳолаш тартиби тўғрисида Низом”
асосида ташкил этилади.
Мустақил иш бўйича белгиланган максимал рейтинг балининг 55% дан кам балл
тўплаган талаба фан бўйича якуний назоратга қўйилмайди.
Талабанинг мустақил иши кафедра архивида рўйхатга олинади ва 2 йил мобайнида
сақланади.
Ижтимоий фанлар кафедрасида талаба мустақил иши бўйича кафедра низоми ишлаб
чиқилади. Бунда талаба мустақил ишининг шакл ва турлари, ҳар бир иш турига соатларни
тақсимлаш ва аниқ баҳолаш мезонлари ишлаб чиқилади.
ТМИ нинг ўзлаштириши қуйидагича бахоланади. Максимал балл 5.
Баллар
Баҳо
4,3-5,0
“5” аъло
3,6-4,2
“4” яхши
2,8-3,5
“3” қониқарли
2,8 дан кам
“2” қониқарсиз
Талабанинг мустақил ишдан олган бали ЖБ балига қўшилади.
Оралиқ бахолаш (ОБ)
ОБ да фаннинг бир неча мавзуларини қамраб олган бўлими ѐки қисми бўйича
машғулотлар ўтиб бўлингандан сўнг, талабанинг назарий билимлари баҳоланади ва унда
талабанинг муайян саволга жавоб бериш ѐки муаммони ечиш қобилияти аниқланади.
Бир семестрда ўтиладиган фанлардан битта ОБ ўтказилади.
Икки семестрда ўтиладиган фанлардан иккита ОБ ўтказилади. ОБга ўқув
машғулотларининг қарзи бўлмаган талабалар қўйилади.
Оралиқ баҳолашнинг максимал бали 10 балл;
Ўзлаштириш
10 балл
Аъло
8,6-10
Яхши
7,1-8,5
Қониқарли
5,5-7
Қониқарсиз
5,5
263
ОБ кафедра мажлиси қарори билан ѐзма иш, тест, оғзаки суҳбат шаклларида ѐки
уларнинг комбинацияларида ўтказилиши мумкин. ОБ бўйича белгиланган максимал рейтинг
балининг 55% дан кам балл тўплаган талаба ЯБ га қўйилмайди.
Якуний бахолаш (ЯБ)
ЯБ да талабанинг билим, кўникма ва малакалари фаннинг умумий мазмуни доирасида
баҳоланади. ЯБ фан бўйича ўқув машғулотлари тугагандан сўнг ўтказилади. ЯБ нинг
максимал бали - 30 балл.
Ўзлаштириш
30 балл
Аъло
30-25,8
Яхши
25,5-21,3
Қониқарли
21-16,5
Қониқарсиз
16,5 дан кам
ЖБ ва ОБ га ажратилган умумий балларнинг ҳар биридан саралаш балини тўплаган
талабага ЯБ га иштирок этишга ҳуқуқ берилади.
ЯБ ўтказиш шакли – тест, оғзаки, ѐзма иш ѐки ушбу усуллар комбинациясида Илмий
Кенгаш қарори билан белгиланади.
ЖБ, ОБ ва ЯБ турларида фанни ўзлаштира олмаган (54 % дан кам балл тўплаган) ѐки
узурли сабаблар билан баҳолаш турларида иштирок эта олмаган талабаларга қуйидаги
тартибда қайта баҳолашдан ўтишга рухсат берилади:
- қолдирилган амалий машғулот келгуси дарсга қадар гуруҳ ўқитувчисига қайта
топшириш ва маслахат кунида топширилади. 3 та машғулотни қолдирган талаба факультет
декани рухсати билан қайта топширади;
- ОБ ни 2 ҳафта муддатда қайта топширишга рухсат берилади ва бали коэффицентсиз
қайт этилади;
- семестр якунида фан бўйича саралаш балидан кам балл тўплаган талабанинг
ўзлаштириши қониқарсиз (академик қарздор) ҳисобланади;
- академик қарздор талабаларга семестр тугаганидан кейин декан руҳсатномаси
асосида қайта ўзлаштириш учун – 2 ҳафта муддат берилади. Шу муддат давомида ўзлаштира
олмаган талабага белгиланган тартибда ректорнинг буйруғи билан талабалар сафидан
четлаштирилади.
Рейтинг натижаларини қайд қилиш тартиби
Фандан рейтинг назорати бўйича якунловчи қайднома варақаси (ведомость) фан
тугаган кундан бир кун муддатда кафедра 2 нусхада тўлдиради ва масъул ходим кафедра
мудирига имзолатиб, 1 нусхаси деканатларга топширилади.
Талабанинг фан бўйича баҳолаш турларида тўплаган баллари рейтинг қайдномсига
бутун сонлар билан қайд қилинади. Рейтинг дафтарчасининг “Умумий соат” устунига фанга
ажратилган умумий юклама соатлари, “Балл” устунига эса талабанинг мазкур мезоннинг 3.1
бандига мувофиқ 100 баллик тизимдаги ўзлаштириш бали, “Рейтинг” устунига ҳисобланган
рейтинг кўрсаткичи қўйилади.
Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши “Рейтинг дафтарчаси” да қайд
этилмайди.
Деканат ва кафедралар томонидан белгиланган тартибда фан бўйича талабанинг ЖБ,
ОБ ҳамда ЯБ турларида кўрсатилган ўзлаштириш рейтинг кўрсаткичларининг мониторинги
олиб борилади. Ўзлаштириш натижалари кафедра томонидан рейтинг назорати экранида
мунтазам равишда ѐритиб борилади ва белгиланган тартибда қайдномаларга киритилади.
Рейтинг назорати экранининг ташкил этиши ва унинг белгиланган муддатларда тўлдириш
вазифаси кафедра мудири ва факультет декани зиммасига юклатилади .
264
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.Asosiy adabiyotlar:
1.1.V.Karimova. Psixologiya. T., 2002 yil.
1.2 V. M. Karimova., F.A.Akramova. «Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy
amaliyot».-T.1999 yil
1.3. Z.Ibodullaev. Tibbiyot psixologiyasi. T., 2008 yil darslik.
1.4. M.A.Maqsudova.Muloqot psixologiyasi.T.,2006y
1.5.Z.Ibodullaev.Tibbiyot psixologiyasi. T. 2012 yil
2.Qo„shimcha adabiyotlar
2.1. R.S.Nemov. Psixologiya. M., Prosveщenie. 1990. – 301s.
2.2 ye.I.Rogov. Obщaya psixologiya. M., VLADOS. 2004. – 448 s.
2.3. ye.A. Klimov. «Osnovы psixologii». - M.,1998.
2.4. V.M.Karimova. Auditoriyada baxs munozarali darslarni tashkil
etishning psixologik texnikasi. T. 2000.
2.5. R.S. Nemov. «Psixologiya» - M.,1998.
2.6. A. Ibrohimov. va boshqalar. « Vatan tuyg„usi».T.1996
2.7. Vertgeymer M.Produktivnoe mыshlenie - M., 1987
2.8. Komilov N. Tasavvur va komil inson ahloqi. T., 1996.
2.9. Merlin V.S. Stukrtura lichnosti. Xarakter, sposobnosti, samosoznanie. -
Perm,1990
265
2.10. G„oziev E.G„.Umumiy psixologiya. –T.: O„zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati. T.2010.
3..Internet saytlari
1.www.ziyonet.uz
2. www.tdpu.uz
3. www.pedagog.uz
4. www.expert.psychology.ru
5. www.psycho.all.ru
6. www.psychology.net.ru
7. www.psy.piter.com
266
ИККИЁҚЛАМА ТАСВИР
ЎРДАК ВА ҚУЁН
ИККИЁҚЛАМА
ТАСВИР
ЎРДАКЧА ВА ҚУЁНЧА
267
ЧОЛ
-
КАМПИР ВА КЎЗА
?
ИККИЁҚЛАМА ТАСВИР
ИККИЁҚЛАМА
ТАСВИР
ҚАЙНОНА ВА
КЕЛИН
268
ИККИЁҚЛАМА ТАСВИР
ДОН КИХОТ
ИККИЁҚЛАМА ТАСВИР
СОҲИЛ, САҲНА, МЕВАЛИ ВАЗА ВА ҚИЁФА
269
ИККИЁҚЛАМА ТАСВИР
ЧОЛ БИЛАН ҚИЗ
270
271
272
273
274
275
276
277
278
4-ilova
279
5-ilova
6-ilova
7-ilova
280
9-ilova
3-ilova
Mustaqillik g’oyasini tarkib toptirishning psixologik bosqichlari
4-ilova
Maqsad
Qat’iy ishonch
Maslak
E’tiqod
Xohish-istak
281
Insonning tevarak-atrof voqyeyliklariga ishonish mexanizmi
5-ilova
Mafkuraviy targ’ibotning psixologik mexanizmlari
6-ilova
Shaxs yo’nalganligining eng muhim tarkibiy qismlari
ALOQA
VOSITASI –
ya’ni nima
orqali
ma’lumotnin
g
yetkazilishid
agi o’ziga
xosliklar
(yuzma-yuz,
yozma
tarzda, video
yoki
audivositalar)
, OAV orqali
ma’lumotlar
yetkazilgand
a ham
“fikrlarning
egasi –
liderlari”dan
foqdalanishni
AUDITORIYA
–
kimga
ma’lumotning
yetkazilayotg
anligi
masalasi, bu
o’rinda
ularning
yoshi, o’y-
xayollari,
bilim
zahirasi,
ma’lumotdan
manfaatdorlik
darajasi,
qayerda, qay
holatda va
boshqalar
albatta
inobarga
olinadi
KOMMUNIKATOR –
ya’ni ma’lumotni
yetkazuvchi shaxsning
o’ziga xosliklari va unga
qo’yiladigan talablar, bu
o’rinda ham voizning,
notiqning, mafkurachi-
ziyolining inson sifatida
auditoriya bilan ishlash
mahorati va yoqimtoyligi
alohida ahamiyat kasb etadi
MA’LUMOT –
ya’ni ma’lumotnning ham
hissiyotlarga, ham aql-idrokka
ta’sir etish xususiyatlarining
muhimligi, fikrlashda qarama-
qarshiliklarning yo’qligi,
birlamchi berilgan
ma’lumotning ikkilamchiga
nisbatan kuchi sezilarliroq
ekanligi
Inson
nimalarg
a
ishonadi
?
Tanish
narsalarga
Yoqimli
hissiyot
uyg’otadig
an voqeya
va
hodisalarg
a
Ikkilanish
va
xavotirlik
hissini
uyg’otuvchi
ma’lumotla
rga
Obro’li –
avtoritetli
shaxslarga
282
3-ilova
4-ilova
-ilova
Diqqat
turlari
Ixtiyoriy
diqqat
Ixtiyorsi
z diqqat
Ixtiyoriyda
n so’nggi
diqqat
Shaxs
yo’nalganl
igi
Mas’uliyat
Maqsadlar
va ideallar
Qiziqishlar
va e’tiqod
Iymon
Dunyoqara
sh
Ixtiyoriy diqqаt - ongli rаvishdа
boshqаrilаdigаn mаqsаdgа аsoslаngаn
holdа
tаrtibgа
solinаdigаn
diqqаt
е`tibordir. Bu jаrаyondа irodаviy zo’r
bеrish ro’y bеrаdi.
Ixtiyorsiz diqqаt - kishining
tаnlаgаn niyatlаri vа mаqsаdlаridаn
holi, mustаqil tаrzdа hosil bo’lаdi,
irodаviy zo’r bеrish kuzаtilmаydi.
283
5-ilova
6-ilova
Diqqat-
ning
xususiya
t-laru
Taqsim-
lanishi
Ko’chish
i
Barqaror
-ligi
Bo’linis
hi
Ko’lami
Parishon
-lik
Agar maqsadga yo’naltirilgan faoliyatda
shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy
to’planganidagi kabi faqat faoliyat
natijasi emas, balki uning mazmuni va
jarayonining o’zi qiziqarli va ahamiyatli
bo’lsa, bu ixtiyoriydan so’nggi
diqqatdir
284
10.2. Seminar mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi
3-ilova
285
4-ilova
5-ilova
stim
ul
takrorlash
unitilg
an
doimiy
esda
saqlash
uchun
o‘tkazish
ko‘chirma
Sensor
хранени
е
Qisqa
muddatli xotira
Uzoq
mudd
atli
xotira
286
4-ilova
Tafakkur qilish jarayonining mahsullari
6-ilova
Fikrlash jarayonini ta’minlovchi operasiyalar klassifikasiyasi
7-ilova
2-
ilova
Fikrlash
operatsiyala
ri
an
aliz
sintez
mavhum
-
lashtiris
h
taqqosla
sh
umumla
sh-tirish
Tafakkur qilish
tishunchalar
xulosalar
hukmlar
287
Individuallikni izohlovchi xususiyatlar majmuasi
3-ilova
Nerv jarayonlari va temperament tiplari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik
4-ilova
NERV
SISTEMASINING
TIPLARI
muvoza
nat-
lashgan
muvoza
nat-siz
inert
kuchsiz
temperament
sangvinik
xolerik
flegmatik melanxoli
k
INDIVIDUALLIK
Qobiliyatl
ar
Tempera-
ment
Emotsiya
(hissiyot)
lar va
motivasiya
Xarakter
Irodaviy
sifatlar
Ijtimoiy ustanovkalar
288
289
Baholash mezoni.
1.
Umumiy qoidalar
1.Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baxolashdan maqsad ta‟lim sifatini
boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni
o„zlashtirishida bo„shliqlar hosil bo„lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.
1.2. Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
a) talabalarda Davlat ta‟lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko„nikma va malakalar
shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;
b) talabalar bilimi, ko„nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:
Davlat ta‟lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda
baholashni ta‟minlash;
v) fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o„zlashtirishini
tashkil etish va tahlil qilish;
g) talabalarda mustaqil ishlash ko„nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari manbalaridan
samarali foydalanishni tashkil etish;
d) talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma‟lum qilish;
e) o„quv jarayoninng tashkilish ishlarini kompterlashtirishga sharoit yaratish..
1.3. Fanlar bo„yicha talabalar bilimini semestrda baxolab borish reyting nazorati jadvallari va
baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.
1.4. Talabalar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o„zlashtirish,
topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash va ishlashni ko„zda tutuvchi,
umumiy o„quv yuklamasini hisobga olish, o„z bilimi va ko„nikmalarini muntazam ravishda
oshirishga intilish, hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga
erishiladi.
2.
Baxolash mezonlari
Talabalarning fanlar bo„yicha o„zlashtirishini baxolash semestr (o„quv yili) davomida olib
boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:
- joriy baholash (JB)
-
mashg„ulotlardan bo„sh vaqtda talabalar mustaqil ishini baholash
-
oraliq baholash (OB)
-
yakuniy baholash (YaB)
Har bir fan bo„yicha talabaning semestr (yil tsikl) davomidagi o„zlashtirish ko„rsatkichi 100 ballik
tizimda baholanadi.
Ushbu 100 ball baholash turlari bo„yicha quyidagicha taqsimlanadi:
№
Baholash turi
Maksimal ball
1
Joriy baholash
55
2
Talabaning mustaqil ishi
5
3
Oraliq baholash
10
4
Yakuniy baholash
30
JAMI
100
Talabaning fan bo„yicha to„plagan umumiy bali har-bir baholash turlarida to„plagan ballar
yig„indisiga teng bo„ladi.
JORIY BAHOLASh (JB)
290
JBda fanning har bir mavzusi bo„yicha talabaning bilimi va ko„nikmalarini aniqlab borish
ko„zda tutiladi va u amaliy, seminar mashg„ulotlarida amalga oshiriladi. Baholashda talabaning bilim
darajasi, amaliy mashg„ulot materiallarini o„zlashtirishi, nazariy material muhokamasida va
ta‟limning interaktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdek amaliy bilim va
ko„nikmalarni o„zlashtirish darajasi (ya‟ni nazariy va amaliy yondashuvlar) hisobga olinadi.
JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og„zaki, yozma ish, test yoki ularning
kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi.
Har bir mashg„ulotda barcha talabalar baholanishi shart.
JB da maksimal ball - 55 ball
№
Baholash turi
Foizda %
Ballda
1
JB (saralash)
55
30,2
2
Qoniqarli
56-70
30,8-38,5
3
Yaxshi
71-85
39-46,7
4
A‟lo
86-100
47,3-55
Talaba darsga kelib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada mutloq ishtirok
etmaganida – 1-2 ball qo„yiladi.
Saralash bali 55 balni tashkil etadi.
TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI)
Talabaning mustaqil ishi O‟zR oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligining 21.02.2005 yil 34-
sonli buyrug„i va institut rektori tomonidan 2014 yil 3 sentyabrda tasdiqlangan “Talaba mustaqil
ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to„g„risida Nizom” asosida tashkil etiladi.
Talabaning mustaqil ishi kafedra arxivida ro„yxatga olinadi va 1 yil mobaynida saqlanadi.
Ijtimoiy fanlar kafedrasi barcha fanlar uchun talaba mustaqil ishining kafedra nizomi ishlab
chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari, har bir ish turiga soatlarni taqsimlash va
aniq baholash mezonlari ishlab chiqiladi.
TMI maksimal ball 5 - ball
№
Baholash turi
Foizda %
Ballda
1
TMI
55
2,75
2
Qoniqarli
56-70
2,8-3,5
3
Yaxshi
71-85
3,5-4,2
4
A‟lo
86-100
4,3-5
ORALIQ BAHOLASh
OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo„limi yoki qismi bo„yicha mashg„ulotlar
o„tib bo„lingandan so„ng, talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan
savolga javob berish yoki muammoni yechish qobiliyati aniqlanadi.
Semestr davomida 1 ta OB o„tkaziladi. OBga o„quv mashg„ulotlaridan qarzi bo„lmagan
talabalar qo„yiladi.
OB kafedra majlisi qarori
bilan yozma ish, test, og„zaki suxbat shakllarida yoki ularning
kombinatsiyalarida o„tkazilishi mumkin. OB bo„yicha belgilangan maksimal reyting balining
55%dan kam ball to„plagan talaba YaBga qo„yilmaydi.
OBga maksimal ball – 10 ball
№
Baholash turi
Foizda %
Ballda
1
OB
55
8,6 -10
2
Qoniqarli
56-70
7,1-8,5
3
Yaxshi
71-85
5,5-7,0
4
A‟lo
86-100
5,5
291
YaKUNIY BAHOLASh
YaB da talabaning bilim, ko„nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi.
YaB fan bo„yicha o„quv mashg„ulotlari tugaganidan so„ng o„tkaziladi.
JB, TMI va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to„plagan talabaga
YaB ga ishtirok etishga huquq beriladi.
YaB o„tkazish shakli – test, og„zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy
Kengash qarori bilan belgilanadi.
JB, OB va YaB turlarida fanni o„zlashtira olmagan (55%dan kam ball to„plagan) yoki uzrli
sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga quyidagi tartibda qayta baholashdan
o„tishga ruxsat beriladi:
-
qoldirilgan amaliy mashg„ulot kelgusi darsga qadar guruh o„qituvchisiga qayta topshirish va
maslahat kunida topshiriladi. 3ta mashg„ulotni qoldirgan talaba fakultet dekani ruxsati bilan
qayta topshiradi.
-
semestr yakunida fan bo„yicha saralash balidan kam ball to„plagan talabaning o„zlashtirishi
qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi.
-
akademik qarzdor talabalarga semestr tugaganidan keyin dekan ruxsatnomasi asosida qayta
o„zlashtirish uchun 2 hafta muddat beriladi. Shu muddat davomida o„zlashtira olmagan talaba
belgilangan tartibda rektorning buyrug„i bilan talabalar safidan chetlashtiriladi (birinchi kurs
talabalariga o„quv yili yakunlari bo„yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir).
YaBga maksimal ball – 30ball
№
Baholash turi
Foizda %
Ballda
1
YaB
55
16,5
2
Qoniqarli
56-70
21-16,5
3
Yaxshi
71-85
25,5-21,3
4
A‟lo
86-100
30-25,8
RYeYTING NATIJALARINI QAYD QILISh TARTIBI
Fandan reyting nazorati bo„yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan
kundan 1 kun muddatda kafedrada 2 nusxada to„ldiriladi va mas‟ul xodim, kafedra mudiri tomonidan
imzolanib, 1 nusxasi dekanatlarga topshiriladi.
Talabaning fan bo„yicha baholash turlarida to„plagan ballari reyting qaydnomasiga butun sonlar
bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining “O‟quv rejasida ajratilgan soat” ustuniga fanga ajratilgan
umumiy yuklama soatlari, “Fandan olgan baho” ustuniga esa, talabaning mazkur Nizomining 3.1. –
bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o„zlashtirish bali qo„yiladi.
Talabaning saralash balidan past bo„lgan o„zlashtirishi “Reyting daftarchasi”da qayd etilmaydi.
Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo„yicha talabaning JB, OB hamda
YaB turlarida ko„rsatilgan o„zlashtirish reyting ko„rsatgichlarining monitoringi olib boriladi.
O‟zlashtirish natijalari kafedralar tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib
boriladi va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va
uni belgilangan muddatlarda to„ldirish vazifasi kafedra mudiri va fakultet dekani zimmasiga
yuklatiladi.
Talabaning reyting ko„rsatgichlari oliy ta‟lim muassasasining Ilmiy kengashida muntazam
ravishda muhokama etib boriladi va ular bo„yicha tegishli qarorlar qabul qilinadi.
MA'LUMOTNOMA
292
Sultonova Lola Botirovna
2002 yil oktyabr oyidan buyon:
Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi katta o‘qituvchisi
Tug‘ilgan yili:
Tug‘ilgan joyi:
15.04.1973
Jizzax viloyati
Millati:
Partiyaviyligi:
o„zbek
yo„q
Ma'lumoti:
Tamomlagan:
oliy
1995 yil, Toshkent davlat universiteti (kunduzgi)
Ma'lumoti bo‘yicha mutaxassisligi:
Psixolog, psixologiya o„qituvchisi
Ilmiy darajasi:
Ilmiy unvoni:
yo„q
yo„q
Qaysi chet tillarini biladi:
ruc tili
Davlat mukofotlari bilan taqdirlanganmi (qanaqa):
yo„q
Xalq deputatlari, respublika, viloyat, shahar va tuman Kengashi deputatimi yoki boshqa
saylanadigan organlarning a'zosimi (to‘liq ko‘rsatilishi lozim):
yo„q
MeHNAT FAOLIYaTI
1995-
1996
yy. -
Kasb xunar ta'limi xodimlarining malakasini oshirish institutining kutubxonasida
kutubxonachi
1996-
2002
yy. Kasb xunar ta'limi xodimlarining malakasini oshirish institutining pedagogika va
psixologiya kafedrasida kattta laboranti
2002 -y h/v - Toshkent farmatsevtika instituti katta o„qituvchi
Dostları ilə paylaş: |