Nazorat uchun savollar:
1. Faoliyat haqida umumiy tushuncha.
2. Motiv haqida tushuncha.
3. Faoliyatning inson psixik taraqqiyotiga ta'siri.
4. Faoliyat turlari haqida.
5. Malakaning tuzilishi.
6. Faoliyat o’zlashtirilishi va mashqlar.
7. Malakalarning o’zaro ta'siri.
8. Faoliyatning shakllanishi.
SHAXS PSIXOLOGIYASI
181
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r :
Shaxs, individ, individuallik, faollik, faoliyat, motiv,
qiziqishlar, shaxsning shakllanishida ta'sir qiluvchi omillar,
shaxs sifatlari.
Individ va shaxs. Odam dunyoga odam bulib keladi. Bu ta'kid
yuzaki karagandagina isbot talab kilmaydigan xakikat bulib va
takrorlanaverib siykasi chikib ketgan iborat bulib tuyuladi. Gap
shundaki, bu urinda xususan insoniy belgilar va fazilatlarning
rivojlanishi uchun tabiiy shart-sharoitlar paydo bulishi genetik
jixatdan oldindan belgilab kuyilganligi ta'kidlanadi. Dunyoga
kelayotgan chakalokning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun
imkoniyatning mavjudligini takozo etsa, miyasining tuzilishi akli-
xushining rivojlanishi uchun imkoniyat tugdiradi, kullarining shakl-
shamoyili mexnat kurollaridan foydalanish istikbolining mavjudligini
kursatadi va xokazo. Bular bilan chakalok uz imkoniyatlari yigindisiga
binoan odam xar kanday xolatda xam bu xildagi fazilatlar yigindisining
soxibiga aylana olmaydigan xayvon bolasidan fark kiladi. Shunday
kilib, yukorida aytilganlar orkali chakalokning inson zotiga mansubligi
tasdiklanadi va fakat individ tushunchasida kayd etiladi (bundan farkli
ularok, xayvon bolasi dunyoga kelishi bilanok va xayotning oxiiga
kadar jonzot deb yuritiladi). "Individ" tushunchasida kishining nasl-
nasabi xam mujassamlashgandir. Yangi tugilgan chakalokni xam,
katta yoshdagi odamni xam, mutafakkirni xam, akli zaif ovsarni xam,
yovvoyilik boskichidagi kabilaning vakilini xam, madaniyatli
mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini xam individ deb
xisoblash mumkin.
Shunday kilib, konkret individ deb ataganda biz juda kup
narsalarni aytgan bulamiz. Aslini olganda, bu bilan uning
potensialravishda inson ekanligi aytilgandir. Uning bundan keyingi va
xatto juda xam umumiy tarzdagi ta'rifi fazilatlarini bayon etilishi va
izoxlanishini takozo kiladi. Bunday fazilatlarsiz u fakat boshkalarga
uxshamaydigan emas, balki ular kabi xarakat kilmaydigan,
fikrlamaydigan, iztirob xam chekmaydigan, jamiyat a'zosi sifatida,
tarixiy jarayonning ishtirokchisi sifatida sosial alokalarga jalb xam
etilmagan real kii emas, balki demografik ma'lumotnomalardagi jonsiz
birlik xolida koladi, xolos. Individ sifatida dunyoga kelgan kishi aloxida
sosial fazilat kashf etadi, shaxs bulib yetishadi. Individ xali
bolaligidayok tarixan tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar sistemasiga
jalb etiladi. U bu sistemani allakachon tayyor xolda uchratadi.
Kishining jamiyatdagi bundan keyingi rivojlanishi munosabatlarning
shu kadar chigalliklarini vujudga keltiradiki, bu xol uni shaxs sifatida
shakllantiradi.
182
Psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabat
jarayonida xosil kilinadigan xamda ijtimoiy munosabatlarning
individga ta'sir utkazish darajasi va sifatini belgilaydigan sistemali
tarzdagi sosial fazilat shaxs tushunchasi bilan ifoda etiladi.
Individning aloxida sosial fazilati sifatidagi shaxsning uzi nima?
Eng avvalo, agar biz shaxs individning fazilati ekanligini tan oladigan
bulsak, bu bilan biz individ va shaxsning birligini tasdiklagan va ayni
paytda bu tushunchalarning bir-biriga uxshashligini inkor etgan
bulamiz (misol uchun, yoruglikni sezuvchanlik fotoplenkaning
xususiyati xisoblanadi, lekin fotoplenka-bu yoruglikni sezuvchanlik,
yoki
yoruglikni
sezuvchanlik-bu
fotoplenka
degan
ma'noni
anglatmaydi). "Shaxs va individ" tushunchalarining bir-biriga
uxshashligini barcha yetakchi sovet psixologlari - B.G.Ananyev,
A.N.Leontyev, B.F.Lomov, S.L.Rubinshteyn va boshkalar inkor
etishadi.
Shaxs individlararo munosabatlar sub'yektidir. "Individ" va
"shaxs" tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan uxshash
emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi
faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni,
kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxslararo
barkaror boglanishlar sistemasidagina anglanilishi mumkin. Bunday
shaxslararo alokalar realdir, lekin ular tabiatan "gayrixissiy"dir. Ular
jamoaga kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va
xatti-xarakatlaridan namoyon buladi, lekin ularning sababchisi bula
olmaydi. Ular xar bir individlararo alokalar sistemasida va undan
kengrok mikyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan
aloxida mavkeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy xislatlarini
namoyon kiladigan gurux shaklidagi sha faoliyatning aloxida fazilatini
tashkil etadi.
Shaxs va individuallik. Xar bir kishining shaxsi uning
individualligi vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga
xos birikuvidan tarkibtopgandir. Individuallik-kishining uziga xosligini,
uning boshka odamlardan farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar
birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlarda,
odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish jarayonlariga oid
fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda,
faoliyatning shaxsga xos uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr
etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini uzida
mujassamlashtirilgan odam yuk-inson shaxsi uz individualligi
jixatidan betakrordir.
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat
bitta jixati bulib xisoblanadi, xolos!
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik.
"Shaxs va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada
183
birlikdan iborat bulganiga karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi
xam shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va
fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl sifatida tasavvur
kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" tushunchalari
(xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar
sub'yekti sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida
karaladigan Garb psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida
shaxs bilan individuallikning strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil
topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik
maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi anik
ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi va
ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan,
psixologlar maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular
sinaluvchining uziga, uzining individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo
berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan uziga xos
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan va surok
natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda
tadkikotchi biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos
keladigan darajasida namoyon bulishining sonlar bilan ifodalanadigan
belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr yordamida nari borsa
kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish mumkin. Birok
kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" shaxsni
xar tomonlama tavsiflab bulmaydi.
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti
bilan "xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi
inobatga olinadigan bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial
guruxlar va jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana
shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar mukarrar tarzda kiritilishi
shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib bulmagan
sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha
beradigan baxosiga muljallangandir. Shaxsning individlararo real
munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va
aniklab bulmaydi. aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning
tuzilishiga umumiy ta'rif berish xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida
individuallikni tavsiflashga, individuallik xislatlarining uning bir asosiy
belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi prinsiplarini topishga
urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda individual-
psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan
("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-
vazminlik" va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi.
Jumladan, psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari-
moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va
shular kabilar aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini
184
kursatadi. Bu psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro
munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora bulmagan xolda allakanday
muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday
muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va
xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual
fazilatlari bu tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli
tarzda namoyon bulsa, u xolda sosial muxit uzgarmaydigan,
shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman muxit" sifatida
tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin
kilinishi muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga
soladigan maydon sifatida, yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik
kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning va uni kurshab turgan
sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol xususiyati
tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy
kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik
metodlariga kiritilmagandir.
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi
(uzining xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga
agdarish mayli) kabi belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos
bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning shaxsida mukarrar namoyon blish-
bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi yordamijda ekstrapunitivligi
yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning uynaladigan turlariga oid
komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) guruxi
aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi
xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik
kursatib beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi
uyushgan
guruxlarida
(xakikiy
jamoalarda),
shaxsiy
test
ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz komandasi a'zolariga
nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan
munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning
ekatrapunitiv belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon
kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning
tuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga,
birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va fakat
extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng
ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, balki
shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, ana shu
gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan
individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish
shart.
Shaxsning tuzilishdagi biologik va ijtimoiy omillar. Inson
shaxs tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omilllarning uzaro nisbati
185
masalasi xozirgi zamon psixologiyasida eng murakkab va munozarali
masalalarda biridir.
Psixologiyada shaxsda ikkita omil-biologik va ijtimoiy omillar
ta'siri ostida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura borligini
aloxida ta'kidlaydigannazariya sezilarli urin egallaydi. Inson shaxsining
uzi "endopsixik" va "ekzopsixik" tuzilishga bulinadi, degan fikr xam
ilgari murildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi
"endopsixika" bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga uxshash
bulgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik kismlar va
funksiyalarning uzaro ichki boglikligini ifoda etadi. "Ekzopsixika"ning
tashki muxitga munosabati bilan, ya'ni shaxs kanday bulmasin,
baribir munosabatga kirishishi mumkin bulgan va shaxsga karama-
karshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan
belgilanadi.
Inson shaxsning individualligida uning tabiiy, biologik tuzilishi
uzining izini koldiradi, albatta. Gap shaxsning tuzilishida biologik va
ijtimoiy omillarni xisobga olish kerakmi, yukligi xakida emas (ularni
e'tiborga olish shart, albatta), balki ular urtasidagi uzaro
munosabatlarni kanday tushunish kerakligi xakidadir. Ikkita omil
nazariyasi ijtimoiy va biologik omillarni, muxit va biologik tuzilishni,
"ekzopsixika"ni beixtiyor ravishda bir-biriga karama-karshi kuyadi.
Xakikatda esa bunday tashki, uzidan-uzi buladigan karama-karshi
kuyish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun xech
bir naf keltirmaydi. Lekin shaxsning shakllanishi va tuzilishidagi
tabiiylik va ijtimoiylik masalasiga boshkacha yondashish xam
mumkin.
Buni buyi 80-130 santimetrdan oshmaydigan odamlar shaxsiga
xos belgilarning shakllanishini urganishga bagishlangan tadkikot
misolida kurib chikamiz. Buyining pastligidan boshka biron-bir
patologik cheklanishlari bulmagan bu odamlar individualligining
tuzilishida anchagina uxshash jixatdan mavjudligi aniklandi. Ularda
uziga xos bachkana yumor, muloxazasiz nekbinglik, samimiylik,
anchagina xissiy zurikishni takozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr-
bardoshlik, biron-bir darajada iymanib utirmaslik va shu kabilar
kuzatildi. Tabiiy, tarkibiy jixatlar va belgilar kishi shaxsning
individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari
sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshka fazilatlar)
va ijtimoiy xislatlar birlikni tashkil toptiradi va shaxsning mustakil
kichik tuzilishi sifatida bir-biriga uzidan-uzi karama-karshi kuyilishi
mumkin emas.
Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi. Shunday kilib,
shaxsning tuzilishiga, birinchi navbatda, uning individualligini kishi
extirosining,
ichki
kiyofasining,
kobiliyatlarining
tuzilishida
mujassamlashgan, shaxs psixologiyasini anglab yetish uchun zarur,
186
lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika
shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi.
Shu uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy
munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi
ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin
emas, balki u uzini individlararo munosabatlar bushligida namoyon
kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi
xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux,
jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat
ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin
kilinishi mumkin.
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini
namoyon kilishining barcha jixatlarini aks aks ettira olmaydi.
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -
metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida
kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik
gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka
individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan
xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati
yordamida bilib yo bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan
"jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va
xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan tub uzgarishlar
sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga
ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro
birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini
boshkalarda uziga xos davom ettirishdek faol jarayon xakida
bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda davom ettirishdan,
boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs
sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan
iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan
nom olgandir.
Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan,
uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning
shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda
gavdalanganligi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura
individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti sifatida
mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi
shart.
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil
etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida
kurib chikamiz.
187
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi
va guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda
kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga
kura "xokimiyat obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida,
ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-e'tiborning"
demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda shaxsiy
xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs
xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi)
xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi
obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari
uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar
tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga
tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruxlarda bu
uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi
guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi.
Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo
boshkalarda (ba'zida u uz obru-etiborining kay darajada ekanligini
bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning
uzida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning
individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik fazilatlari
kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga
ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-
prinsipealligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi
(shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar.
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim
ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni
uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular
uchun axamiyatga ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan
kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan
anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u ancha
terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi
boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin,
nixoyat, bir kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud
bulishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi,
yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi
va kat'iyligi, yoxud ana shu fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin,
boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.
Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining
tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida
namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish
layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha
umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy
prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi
bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining
188
bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan
ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga
nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga
tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga
murosasizlikni takozo etadi.
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish
faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim
kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs
faolligining xali birinchi kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik
mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik
mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining
sosialistik jamiyatda ruy bera
digan turidar
. Me'yoridan ortikcha faolik
muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik
jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat
kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-
koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish,
kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga
ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining
normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik
urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi
me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik
kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu
asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish
kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida
tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik
kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi
xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni
uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib
kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan
ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz
berishi mumkin emas.
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy
(nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi
belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi.
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish
axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir.
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy
taxlili. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va
tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish
psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari
(shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bulib
xisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi
shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan
189
edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai
nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan
meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat
kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va
mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga,
tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-
e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin
yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini
saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib
(kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib
chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa,
Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining
xakikiy sababi bulib xisoblanadi.
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga
karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga
e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va
kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini
bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu yerda
faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab
olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining
barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning
vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib
koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning
ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni
keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari
fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina,
birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning
kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin
deb faraz kilinadi.
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga
boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan
psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik
freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat
xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va
190
boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy
mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik
mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi
birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan
ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi.
Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular
ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday
bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish
uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning
orkasidan
kuvish,
obru-e'tiborli
odamlar
guruxining
fikriga
buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish
ana shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning
faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi.
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi
(asosan amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi
"insonparvarlik
psixologiyasi"
birinchi
karashda
psixoanalitik
yunalishga nimasi bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular
uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani
anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib
chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan
psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou,
G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan
"insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada
namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining
asosiy omili deb xisoblaydi.
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning
boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori
bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga
aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning
fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun
intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy Men"ini tulakonli
namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan
"uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha,
ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi)
uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar
uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari
bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar
orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy
jixatlaridagi
uzgarishlarni
ta'minlovchi
sifatida
personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat
191
sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda A.Maslou va
boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish
uydirmaligidan
nari
utmaydi.
Xaykalni
yasayotgan
xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek
ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha
intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou
konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va
"uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu
momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu
xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji
boricha kuprok odamlarga va, ayniksa, uzicha "kadriga
yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent
guruxiga namoyish kilishga intiladi? Shunchaki uzligini
namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning
uchun
pul
olish
bilan
uzining
faollashtirish
xam
tugallaganday bulib tuyuladi. Shubxasiz, ijodiy faoliyat
sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va
maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun
axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga
oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid
boglani (rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini
xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi.
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda
amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.
.
Shaxsning faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud
vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar
majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi.
Ukuvchining xulk-atvorini yaxlit xolda karab chikkan va uning
psixologiyasini taxlil etgan xolda uning barkaror mayllarini aniklash
lozim. Fakat shunday kilgan takdirda uspirinning muayyan xatti-
xarakatni tasodifan yoki konuniy tarzda kilgani xakida xulosa
chikarish, uning takrorlanish extimolini oldindan kura bilish,
shaxsning xislatlaridan biri paydo bulishining oldini olish va
boshkalarining rivojlanishini ragbatlantirish mumkin buladi.
Motivlar oz yo kup darajada anglangan bulishi yoki umuman
anglanilmagan bulishi xam mumkin.
192
Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol
uynaydi. Kishi extiyoj ob'yektini maksad deb anglagn xolda uzining
shaxsiy maksadlarini uzi kirgan jamoaning maksadlari bilan boglaydi
va uz maksadlarini tegishli ravishda uzgartiradi, mazmunga
tuzatishlar kiritadi, yoxud jamoaning, jamiyatning maksadlariga mos
kelmay kolgan takdirda ularning nikoblaydi.
Istikboli anglaydigan kishiga xos ta'bi xiralik,kechinmalarga
karama-karshi ularok ruxsizlik xolati frustrasiya deb ataladi. Bu
kishi maksadiga erishish yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydi deb
xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinliklarga, govlarga
duch kelgan xollarda yuz beradi.
Qizikishlar. Qizikish-biron bir soxada tugri muljal olishga, yangi
faktlar bilan tanishishga , vokelikni ancha tula va chukur aks
ettirishga yordam beradigan motivdir. Individ uchun kizikish,
sub'yektiv tarzda olinganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy
xissiy oxangda, ob'yekt bilan chukurrok tanishishga, u xakda kuprok
bilish, uni anglab yetishga bulgan istakda namoyon buladi.
Qizikishning faoliyat farayonlaridagi roli benixoya kattadir.
Qizikishlar shaxsni uzida bilim olish va anglab yetish borasida xosil
bulgan ishtiyokni kondirish yullarini va usullarini faol tarzda izlashga
majbur etadi. Shaxsning yunaltirilganligini ifodalaydigan kizikishning
kondirilishi, odamda, uning sunishiga olib kelmaydi, aksincha, uni
kayta kurgan, boyitgan va chukurlashtirilgan xolda biolish
faoliyatining yanada yuksak darajasigamos keladigan
yangi
qizikishlarni keltirib chikaradi.
Shunday kilib, kizikishlar bilishning doimiy kuzgatuvchi
mexanizmi sifatida namoyon buladi.
Qizikishlar mazmuniga, maksadlariga, mikyosi va barkarorligiga
kura tasnif kilinishi mumkin.
Qizikishlarning mazmun jixatidan farki bilan extiyojlarini
ob'yektlarini va ularning mazkur faoliyat maksadlari uchun va,
kengrok kilib olganda, shaxs mansub bulgan jamiyat uchun real
axamiyatini kursatadi. Kishida kuprok nimaga kizikish paydo bulishi
va uning bilish extiyojlari ob'yektining ijtimoiy kimmati psixologik
jixatdan muxim axamiyatga ega. Maktabning eng muxim vazifalaridan
biri-usmirlik yoki yoshlarning faol bilish va mexnat faoliyatiga
ragbatlantiradigan va maktabdan tashkarida xam saklanib kolishi
mumkin bulgan jiddiy va sermazmun kizikishlarini uygotishdan
iboratdir.
Qizikishlarning maksad jixatidan farki bevosita va bilvosita
namoyon buladigan qizikishlarning borligini aniklaydi. Bilvosita
qizikishlar axamiyatga molik ob'yektning xissiy jixatdan jozibaliligi
tufayli yuzaga keladi. ("Buni bilish, kurish, anglab yetish men uchun
kizikarli"-deydi kishi.) Bilvosita kizikishlar biron bir narsa (masalan,
193
ta'lim olish)ning real ijtimoiy axamiyati bilan uning shaxs uchun
subektiv axamiyati bir-biriga mos kelgan. (Bunday xolda kishi: "Bu
meni kiziktirgani uchun xam kizikarlidir!"-deydi) takdirda paydo buladi
Mexnat va ukish faoliyatida xamma odam xam bevosita xissiy jozibaga
ega bulavermaydi. Shuning uchun xam mexnat jarayonini ongli tashkil
etishda yetakchi rol uynaydigan bilvosita kizikishlarni tarkib toptirish
muximdir.
Qizikishlar uzining kengligi buyicha xam fark kiladi. Bir xil
odamlarda qizikishlar bir soaga karatilgan bulishm mumkin,
boshkalarda esa barkaror aamiyatga ega bulgan kuplab ob'yektlarga
bulingan buladi. Qizikishlarning tarkokligi kupincha shaxsning salbiy
xislati sifatida yuzaga keladi, lekin ayni chogda qizikishlarning keng
mikyosliligini kamchilik tarikasida talkin kilish notugri bulur edi.
Shaxsning kungildagidek rivojlanishi, kuzatishlar kursatganidek,
kizikishlar mikyosini tor emas, aksincha keng bulishini takozo etadi.
Qizikishlar barkarorligi darajasiga kura xam xar xil bulishi
mumkin. Qizikishning barkarorligi uning nisbatan jadal tarzda
namoyon bulishi uzok davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning
asosiy extiyojlarini eng kuprok darajada namoyon kiladigan va shu
boisdan xam uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga aylanib
koladigan kizikishlari barkaror xisoblanadi. Barkaror kizikish kabi
kobiliyatlari uygonishining bir kurinishi bulib, shu jixatdan xam
muayyan darajada muxim kimmatga egadir.
Qizikishlar-shaxs faoliyatini asoslashning birdan-yuir emas, lekin
muxim jixatidir. Xulk-atvorning muxim motivlaridan biri e'tikoddir.
Shaxsning e'tiqodi va dunyoqarashi. E'tikod-shaxsni uz
karashlariga, prinsiplariga, dunyokarashiga muvofik tarzda ish kurishga
da'vat etadigan motivlar sistemasidir. 'tikod shaklida namoyon buladigan
extiyojlarni mazmuni-bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam tugrisidagi bilimlar va
ularning muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir. Bu bilimlar nuktai
nazarlar (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy-ilmiy va xokazolar)ning tartibga
solingan va ichki uyushgan sistemasini tashkil etgan takdirda kishining
dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin.
E'tikodlarning evolyusiyasi eng avvalo ularning mazmunli tomonlariga
taalluklidir. Ularda shaxsning dunyokarashini ifoda etadigan xislatlar kuprok
darajada namoyon bula boshlaydi. Kishining fikrlari va goyalari, prinsiplari
uning butun xayoti mazmuni bilan, uning uzlashtirgan bilimlari bilan
belgilanadi, uning karashlari sistemasiga zarur tarkibiy kism sifatida kirgan
buladi, kishi uchun aloxida shaxsiy moxiyat kasb etadi va shuning uchun
xam u bu fikrlar v prinsiplarni karor toptirishga, ularni ximoya kilishga,
ularni boshka odamlar xam ma'kul kurishlariga erishish uchun kat'iyan
extiyoj sezadi.
Dostları ilə paylaş: |