tibbiyot psixologiyasi-shifokor faoliyati psixologiyasini,
bemor xulq-atvorining psixologik jihatlarini o'rganadi.
Har bir soha o'zining o'rganish predmetiga, vazifalariga,
maqsadiga va metodlariga ega.
Sosiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida
o'z taraqqiyotining muhim bosqichiga o'tgan ekan, psixologiya ushbu
fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning ko'lami
kengayishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan
mustaqil ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda
alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan
aloqasi uzviy bo'lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va progressni
ta'minlash ishiga xitzmat qiladi. Qolaversa, huquqiy, demokratik davlat
168
qurish ishini sobitqadamlik bilan amalga oshirayotgan O'zbekiston
aholisining xuquqiy madaniyatini va demokratik o'zgarishlarga
psixologik jihatdan tayyorligini amalda ta'minlash, bu sohada
muntazam tarzda ijtimoiy fikr va insonlar dunyoqarashlaridagi
o'zgarishlarni o'z vaqtida o'rganish, bashorat qilish va taraqqiyot
mezonlarini ishlab chiqishda ikkala fanlar metodologiyasi va
metodlarini birlashtirish tadbiqiy ahamiyat kasb etadi.
Pedagogika bilan psixologiyaning o'zaro hamkorligi va aloqasi
an'anaviy hamla azaliy bo'lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon
talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuzi o'ziga xosdir.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi «Ta'lim to'g'risidagi
Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»ni amalga oshirish
ham ikki fan hamkorligi va o'zaro aloqasini har qachongidan ham
dolzarb qilib qo'ydi. Milliy dasturda e'tirof etilgan yangicha modeldagi
shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo'lib yetishishi,
barkamolligini kafolotlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik
texnologiyalarini ta'lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda
pedagogikaning o'z uslub va qoidalari yetarli bo'lmaydi. Shuning
uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta'lim
olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha
o'qitish texnologiyalarini bola tomonidan o'zlashtirilishi va undagi aqliy
hamda intelektual qobiliyatlarga nechog'lik ta'sir ko'rsatayotganligini
o'rganish asosida ta'lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi
metodlarni didaktik metodlar bilan uyg'ynlashtirishni taqozo etadi.
Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.q.
psixik xodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini
tushunish va shu orqali ularning kechishi qonuniyatlarini ob'yektiv
o'rganish uchun material beradi. Ayniqsa, bosh miyaning hamda
markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshqarishda va
ularni muvofiqlashtirishdagi rolini e'tirof etgan holda psixologiya fani
taibiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot uslublaridan
omilkorona foydalanadi.
Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya
uchun ham ahamiyat va zurur bo'lib, u inson shaxsining o'z-o'zini
boshqarish, psixik jarayonlarni takomillashtirish borasia axborotlar
texnologiyasi va kibernetika tomonidan qo'lga kiritilgan yutuqlar va
tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o'z o'rnida foydalanadi.
Texnika fanlari bilan psixologiyaning o'zaro aloqasi va
hamkorligi ayniqsa, asr oxiriga kelib yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan
murakkab texnikani boshqaruvchi inson ongi muammosini yechishda,
ikkinchi tomondan, psixik hayotning murakkab qirralarini ochishda
maxsus texnik vositalardan foydalanish zarurati bu ikki yo'nalishning
erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi.
169
Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o'zaro aloqasi va hamkorligi
ham yangilik bo'lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-
bosqich o'tish sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o'ziga
xos namoyon bo'lish qonuniyatlarini o'rganishda ikkala fan teg xizmat
qiladi.
Yuqorida ta'kdlangan fan tarmoqlari psixologiyada bevosita uzviy
aloqada rivojlanadigan fanlarning asosiy qismi xolos. Bugungi kunda
har bir fan rivoji uchun inson omilini hisobga olish zarur ekan,
psixologiya o'sha barcha fanlar bilan aloqada va hamkorlikda
rivojlanadi. Bu tibbiyot, qishloq xo'jaligi, kimyo va oziq-ovqat ishlab
chiqarish sanoati, huquq va madaniyatshunoslik kabi o'nlab fan
sohalaridir.
Nazorat uchun savolllar:
1. Umumiy psixologiyaning prеdmеti.
2. Umumiy psixologiyaning ahamiyati.
3. Umumiy psixologiyaning printsiplari.
4. Umumiy psixologiyaning kеlib chiqish tarixi.
5. Psixologiyaning sohalari.
6. Psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi
.
FAOLIYATNING PSIXOLOG TAHLILI
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r :
Faoliyat, o'yin, mehnat, o'qish, ta'lim, motiv, motivasiya,
harakat, hatti-harakat.Malaka, odat, salbiy odatlar, ijobiy
odatlar, harakatning avtomatlashuvi, faoliyat, shaxs.
Extiyojlar faollik manbaidir. Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam
bilan xayotiy axamiyatga molik boglanishlar bulishini ta'minlaydigan
faoliyati ularga xos yalpi xususiyat xisoblanadi. Faollik-bu tirik mavjudotda
tashki ta'sirotlarga nisbatan" uz kuchi bilan javob kilish" kobiliyatining
borligidir.
Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yunalishda xarakat
kilishga undaydigan extiyojlar uning faolligi manbai bulib xisoblanadi.
Extiyoj-jonli mavjudotning xayot kechirishning konkret shart-
sharoitlariga uning karamligini ifoda etuvchi va bu shart-
sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi xolatidir.
Kishining faolligi extiyojlarning kondirilishi jarayonida namoyon
buladi. Xuddi shu urinda odamning faolligi shakllari bilan xayvonning xatti-
xarakatlari faolligi urtasidagi tafovutlar ayon buladi. Xayvon uz
extiyojlarining ob'yekti bulishi xamda unda ularni egallab olish uchun faol
intilishga da'vat etishi extimoli borligini uzining tabiiy tuzilishiga (tanasining
va a'zolarining tuziligiga, instinktlarining boyligiga) kura bamisoli oldindan
170
bilishi tufayli faollik bilan xarakat kiladi. Xayvonlar extiyojini kondirilishi
jarayoni ularning muxitga yaxshirok moslashuvini ta'minlaydi. Masalan,
kunduz xatti-xarakatining tugma ravishda xosil bulgan programmasi uning
kuruvchilik extiyojlarini kamrab kolmasdan, balki bu extiyojlarni kondirish
ob'yektlari: tugon kuriladigan daraxtlarning navlari, daraxtlarning suvga
yakinligi, "urmon kesish" usullari (kunduzlar daraxtning shoxi aynan suvga
tushishini muljallab, uning suvga karshi tomonini kemiradi) va xokazolar
xam aks etgan buladi.
Shunday kilib, xayvonning extiyojlarida uning faolligi omili sifatida
tabiatdan olingan buyum bevosita ishtirok etadi.
Odamning faolligi va faollikning manbai bulgan insoniy extiyojlar
tamomila boshkacha manzara kasb etadi. Kishining extiyoji uni
tarbiyalash jarayonida, ya'ni kishilik madaniyati olami bilan
yakinlashtirish jarayonida shakllanadi. Tabiatdan olinadigan buyum
shunchaki oddiy ulja, ya'ni fakat biologik ma'noga ega ovkat tarzidagi
buyum bulmay koladi. Odam kurollar yordamida buyumni tarixiy
tarakkiyot maxsuli xisoblanmish xususiy extiyojlariga moslashtirilgan xolda
tubdan uzgartirishga kodirdir. Shuning uchun xam kishining uz
extiyojlarini kondirish jarayoni ijtimoiy tarakkiyot bilan belgilanadigan
faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maksadga yunaltirilgan
jarayoni sifatida aloxida ajralib turadi.
Extiyojlar kondirilishi jarayonida rivojlanib va uzgarib boradi. Ular
xozirgi zamon kishisida uning ajdodlarida bulganiga karaganda
boshkachadir, uning avlodlarida xam boshkacha buladi. Kishining
extiyojlarini tula-tukis kondirish uni xar tomonlama rivojlantirishning eng
muxim shartlaridan biri xisoblanadi, lekin bu yakkayu yagona shart emas,
albatta. Buning ustiga kamolotga erishishning boshka shart-sharoitlari (va
birinchi navbatda mexnat) mavjud bulmasa, uz extiyojlarini osongina
kondirish imkoniyati kishini kupincha inkirozga uchratadi. Mexnat bilan
yunaltirilmaydigan tekinxurlik extiyojlari zid xulk-atvor (ba'zan esa jinoiy
xatti-xarakat)ning manbai bulib kolishi mumkin va ayrim kishilarda
shunday bulmokda.
Extiyojlarning turlari. Kishining extiyojlari xam ijtimoiy, xam shaxsiy
xarakterga egadir. Bu, birinchidan, xatto shunchaki tor ma'nodagi shaxsiy
xarakterga ega bulib tuyuladigan (masalan, ozik-ovkat bilan boglik)
extiyojlarni kondirish uchun xam ijtimoiy mexnat taksimotining maxsulidan
(dasturxonga non seleksiyachilar, agronomlar, traktorchilar, kombaynchilar,
elevatorlarning xodimlari, tegirmonchilar, novvoylar, sotuvchilar va boshka
shu kabi odamlar mexnat gayrat-shijoatlarining moddiylashgan maxsuli
sifatida kelib tushadi) foydalanilishida uz ifodasini topadi. Ikkinchidan, kishi
uz extiyojlarini kondirish uchun mazkur ijtimoiy muxitda tarixan tarkib
topgan vositalar va usullardan foydalanadi xamda muayyan shart-
sharoitlarga extiyoj sezadi. (Bir parcha gushtni iste'mol kilish uchun xech
bulmaganda usha gusht tegishli usulda tayyorlangan bulishi lozim. Kishida
171
likobcha, pichok va vilka, ba'zi bir gigena talablariga rioya kilish va shu
kabilarga extiyoj tugiladi.) Va nixoyat, uchinchidan kupgina extiyojlari uning
tor ma'nodagi shaxsiy talab-extiyojlaridan kura kuprok kishi uzi mansub
bulgan va birgalikda mexnat kiladigan jamiyatning, jamoaning, guruxning
extiyojlarini ifodalaydi-jamoa extiyojlari kishining shaxsiy extiyojlari
tusini kasb etadi.
Extiyojlar kelib chikishga va predmetiga kura farklanadi.
Kelib chikishiga kura extiyojlar tabiiy va madaniy bulishi mumkin.
Tabiiy extiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, uning
xayoti va uning avlodi xayotini saklash va kullab-kuvvatlash uchun zarur
bulgan shart-sharoitlarga buysunganlik ifodalanadi. Barcha odamlarda
ovkatlanishga, suv ichishga, karama-karshi jinsning mavjud bulishiga,
uxlashga, sovukdan va xaddan ziyod issikdan saklanishga va xokazolarga
tabiiy extiyoj buladi. Agar tabiiy extiyojlardan kaysi biri biron darajada uzok
vakt davomida kondirilmasdan kolsa, odam mukarrar ravishda xalok buladi
yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan maxrum buladi.
Garchand tabiiy extiyojlar (ularning soniga kura) odamning xayvon
ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda kolgan bulsa xam, lekin
ular uz psixologik moxiyatiga kura xayvonlarning tabiiy extiyojlaridan
tubdan fark kiladi. Extiyojlarni kondirishning usullari va kurollari
uzgaribgina kolmasdan, eng muximi, extiyojlarning uzi uzgarib bormokda,
endilikda xozirgi zamon kishisi uni miloddan oldingi ajdodlarga karaganda
boshkacha tarzda xis etmokda. "Ochlik bu ochlik demakdir, lekin pishirilgan
gushtni pichok va ailka yordamida iste'mol kilish orkali kondiriladigan
ochlikka nisbatan xom gushtni kullar, tirnoklar va tishlar yordamida
yamlab yutiladigan ochlik boshkacha tarzdagi ochlikdir". Shunday kilib,
kishining tabiiy extiyojlari ijtimoiy-tarixiy xarakterga egadir.
Kishi extiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari. Xayvonning xatti-
xarakatlari xamisha u yo bu extiyojni kondirishga bevosita yunaltirilgan
buladi. Extiyoj xayvonni fakat faollikka undab kolmasdan, balki ushbu
faollikning shakllarini xam belgilaydi. Misol uchun ovkatlanish extiyoji
(ochlik) xayvonda, jumladan, ovkatlanish faolligini vujudga keltiradi-ogzida
sulak ajratila boshlanadi,ovkatni izlash yoki uljani poylash, egallash va uni
iste'mol kilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. Shartli refleks-bu faollikni
yangi kuzgatuvchilar (masalan, kungirok chalinishi) bilan yoki yangi
xarakatlar (masalan, tepkini bosish) bilan boglanishi mumkin. Lekin
bundan xayvonning xatti-xarakati tuzilishi shundayligicha koladi.
Kungirokning chalinishi tashki kuzgatuvchilar okimidan aynan ovkatlanish
xakida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. xayvon tepkini bosishni
aynan ovkatning berilishiga olib keluvchi xatti-xarakat tarzida bajaradi.
Boshka suzlar bilan aytganda, xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali
faoliyat kursatgan takdirda xam extiyojlar tugridan-tugri uning
psixikasining xam aks ettirish, xam yunaltirish funksiyalarini belgilaydi.
Xayvon organizmining talab-extiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga
172
nimalarni in'om etishi va kanday javob xatti-xarakatlarini keltirib
chikarishini belgilab beradi.
Odamning xulk-atvori esa butunlay boshkacha tarkib
topgandir. Stulchada utirib, ovkat yeya oladigan kichkinagina
bolaning xatti-xarakatlarini xam uning tabiiy extiyojlari tufayli
xosil bulgan deb aytish mumkin emas. Ovkatlanish extiyojini
kondirish uchun uzicha koshikning sira xojati yuk Lekin
tarbiyaning ta'sirida bu xildagi predmetlar bola uchun
yukoridagidek extiyojni kondirishning zarur sharti bulib koladi.
Asl ma'nodagi extiyojning uzi emas, balki unikondirishning
jamiyatda kabul kilingan usullari xatti-xarakatning shakllarini
keltirib chikara boshlaydi.
Shunday kilib, bolaning faolligi rivojlantirishning dastlabki
boskichlaridayok biologik jixatdan axamiyatga molik buyumlar emas, balki
ularning kishi tomonidan iste'mol kilinishi usullari, ya'ni ushbu
buyumlarning ijtimoiy tajribadagi vazifalari uning omillari sifatida
maydonga chikadi. Bolaning shu yusinda orttiradigan xatti-xarakat
shakllari-bu buyumlar bilan munosabatda bulishning jamiyat tomonidan
ularning kishilar amaliyotdagi vazifalariga muvofik tarzda ishlab chikilgan
usullaridir: stolning atrofidautiriladi, koshik bilan ovkat yeyiladi,
kravatchada uxlanadi va xokazo.
Faoliyat va uning maqsadlari haqida tushuncha. Agar
xayvonlarning xatti-xarakati butunlay atrof-muxit bilan belgilansa, kishining
faolligi uning ilk yoshlaridanok butun insoniyat tajribasi va jamiyat
talablariga kura yunaltirib boriladi. Xatti-xarakatning bu turi shu kadar
uziga xoslikka egaki, psixologiyada uni atash uchun maxsus termin-faoliyat
termini kullaniladi. Faollikning bu, aloxida maxsus insoniy turining fark
kiluvchi psixologik belgilari nimalardan iborat?
Bu fark kiluvchi belgilardan biri shundan iboratki, faoliyatning
mazmuni tamomila uni keltirib chikargan extiyoj bilan belgilanmaydi.
Basharti motiv sifatidagi extiyoj faoliyatning shaklllari va mazmuni ijtimoiy
shart-sharoitlar, talablar va tajriba bilan belgilanadi. Masalan, kishini
ishlashga undagan motiv (sabab) ovkatga nisbatan extiyoj tugilishidan xam
kelib chikishi mumkin. Lekin odam stanokni, masalan, uning ochligini
bartaraf etish uchun emas, balki bu unga topshirilgan detalni tayyorlash
imkonini
bergani
uchun
xam
boshkaradi.
Uning
faoliyati
mazmunishunchaki extiyoj bilan emas, balki maksad bilan-undan jamiyat
talab kilayotgan muayyan maxsulotni tayyorlash uchun belgilanadi.
Kishining nima uchun muayyan tarzda xarakat kilayotgani uning nimani
kuzlab ish kilayotganiga mos kelmaydi. Uni faoliyatga undovchi xoxish-
istaklar, sabab bilan ushbu faoliyatni yunaltiruvchi bevosita maksad bir-
biriga tugri kelmaydi.
173
Binobarin, faoliyatning birinchi farkli belgisi shundan
iboratki, u faollik manbai bulgan extiyoj sifatida yuzaga chikkan
xolda faollikning yunaltiruvchisi bulgan anglanilgan maksad bilan
boshkariladi. Ushbu eng muxim belgisini kayd etarkan, shunday
deb yozgan edi: "Urgimchakning ishi tukuvchining ishini eslatadi,
asalari xam mumdan uya yasab, ba'zi kishilarni-me'morlarni
uyatga koldiradi. Lekin eng yomon me'mor xam eng yaxshi
asalaridan avvalo shu bilan fark kiladiki, u mmdan uya
yasashdan oldin, bu uyani miyasida kuradi. Mexnat prosessining
oxirida bu prosess boshlanmasdan oldinrok kishining
tasavvurida, ya'ni fikran mavjud bulgan natija xosil buladi. Kishi
asalaridan tabiat bergan narsaning formasini uzgartirish
bilangina fark kilib kolmaydi; tabiat bergan narsada u uz ongli
maksadini xam amalga oshiradi, bu maksad, konun sifatida,
kishining ish usulini va bu ishning xarakterini belgilab beradi va
kishi uz irodasini ana shu maksadga buysundirishi lozim".
Faoliyatning ana shu barcha jixatlari ongda aks etish
darajasi va tulakonliligi tegishli faoliyatning anglanilganligi
darajasini belgilaydi.
Faoliyat - vokelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday bir
shaklidirki, u orkali kishi bilan uni kurshab turgan olam urtasida real
boglanish xosil kilinadi. Odam faoliyat orkali tabiatga, narsalarga, boshka
kishilarga ta'sir kursatadi. Faoliyatda u uz ichki xususiyatlarini ishga solib
va namoyon kilib, narsalarga nisbatan sub'yekt sifatida, odamlarga
nisbatan esa shaxs sifatida gavdalanadi. Uz navbatida ularning javobiy
ta'sirotini xis kilgan xolda, u shu yul bilan odamlarning, narsalarning, tabiat
va jamiyatning xakikiy, ob'yektiv, muxim xususiyatlarini bilib oladi. Uning
karshisida narsalar ob'yektlar sifatida, odamlar esa shaxs sifatida
gavdalanadi.
Harakatlar va sa'i-harakatlar. Toshning ogirligini bilish uchun uni
kutarib kurmok, parashyutning chidamliligini aniklash uchun esa unda
samolyotdan sakrab kurmok kerak. Kishi toshni kutarayotib va
parashyutda tushayotib, faoliyat orkali ularning real xususiyatlarini bilib
oladi. U ana shu real xarakatlarni timsoliy xarakatlar bilan almashtirishi,
ya'ni "tosh ogir" deb aytishi yoki parashyutda tushish tezligi va
treaktoriyasini tegishli formula buyicha xisoblab chikishi mumkin. lekin
xamisha xam ish amaliy faoliyat birinchi galda turadi. Ushbu faoliyatda
fakat tosh yoki parashyutning emas, balki kishining xam uz xususiyatlari (u
nima uchun toshni kutardi, parashyutdan foydalandi va xokazo) xam
namoyon buladi. Amalyot kishining nimani bilishi va nimani bilmasligini,
uning olamda nimani kurayotgan va nimani rad etayotganini belgilaydi va
kursatadi. Boshkacha suzlar bilan aytganda, u kishi psixikasining
174
mazmunini va uning mexanizmlarini belgilab beradi va shu bilan barobar
ularni namoyon kiladi.
Faoliyatga yullagan maksad, odatda, yo kuprok, yo ozrok darajada
uzoklashgan buladi. Shuning uchun xam unga erishish kishi ana shu
maksad yulida xarakat kila borgan sari uning oldida paydo buladigan kator
juz'iy vazifalarning kishi tomonidan izchilik bilan xal etila borishidan tarkib
topadi.
Faoliyatning yolgiz bitta oddiy joriy vazifani bajarishga
yunaltirilgan nisbatan tugallangan xar bir shunday kismi harakat
deb ataladi.
Kishining narsalar bilan kiladigan sa'i-xarakatlari taxlili shuni
kursatadiki, ularning barchasi xam, tashki rang barangiga karamasdan,
koida tarikasida gavdaning, oyoklarning va boshning yordamchi sa'i-
xarakatlari bilan birga kushilgan uchta oddiy kismdan-"olish", "kuchirish",
"kuyib yuborish"dan tarkib topadi. Sa'i-xarakatlarning xar xil turlarida bu
kismlar uz trayektoriyasi, kanchalik davom etishi, kuchi tezligi, sur'ati
(ma'lum bir vakt mobaynida takrorlanish soni) bilan va ular tananing kaysi
bir kismi bilan bajarilishiga karab farklanadi. Sifat nuktai nazaridan sa'i-
xarakatlar anikligi, nishonga tegishli, epchilligi va uygunlashganligi bilan
belgilanadi
.
Harakatni
boshqarish
va
nazorat
qilish
Sa'i-
xarakatlarning bajarilishi uzluksiz ravishda nazorat kilib va uning
nxarakatning pirovard maksadi bilan takkoslangan xolda tugrilab
(korrektirovka kilib) boriladi.
Kishining maksadi kupincha muayyan vakt ichida
xarakatlar yordamida erishilishi mumkin bulgan narsalardan
iborat buladi. Demak, maksad miyada faoliyatning bulajak
natijasining timsoli, uzgarib turadigan andazasi tarzida namoyon
buladi. Aynan usha orzu kilingan (extiyoj sezilgan) bulgusi andaza
bilan xarakatning amaldagi natijalari takkoslanadi, aynan usha
andaza sa'i-xarakatlarning shakl-shamoilini belgilab va tugrilab
turadi. Chunonchi, kishi suv ichish uchun stakanni olib, lablariga
yakinlashtirganidagi kabi oddiy bir xolat xam uning xarakatlari
orzu kilingan natija (chankokni bosish), shuningdek kul stakanga
chuzilishi va sungra stakan bilan birga lablarga kadar borishi
andazalari orkali idora kilinadi. Bulgusi xarakat modellari (sa'i-
xarakatlari programmasi) va uning natijasi (maksadning
programmasi)ni, miyada ushbu xarakatning uzini oldindan xosil
kiladigan andazalarni fiziologlar "xarakat akseptori" va "oldindan
aks ettirish", "xarakatlantiruvchi vazifa" va "bulgusi extiyoj
175
andazasi" "zaruriy moxiyat" va "kelajak andazasi", "namuna",
"uzgarib turadigan andaza" va kabilar deb aytadilar.
Malakalarning shakllanishi har kanday xarakatning taxlil etilgan
jixatlarini tegishli tarzda uning motor (xarakat), sensor (xissiy) va
markaziy kismlari deb atash mumkin. Shunga muvofik ushbu
kismlarning xarakatni amalga oshirish jarayonida bajaradigan
vazifalari ijro etish, nazorat kilish va boshkaribturishdan iborat
bulishi mumkin. Kishi faoliyat jarayonida xarakatlarni ijro
etishda,
nazorat
kilish
va
boshkarib
turishda
foydalaniladigan yul-yuriklar ushbu faoliyatning usullari
deb ataladi.
Malakaning tuzilishi.
Xarakatning shu tarzda kisman
avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan uzgarishlar
kuyidagilardan iboratdir.
1. Sa'i-xarakatlarning ijro etilishi usullari uzgaradi. Bunga
kadar uz xolicha yuz berib kator juz'iy sa'i-xarakatlar yagona
jarayonga, tarkibiga kirauvchi aloxida soddda sa'i-xarakatlar
urtasida tusiklar va uzilishlar mavjud bulmagan bitta murakkab
sa'i-xarakatga kushilib ketadi. Masalan, ukuvchi boskichli
xarakat sifatida bajaradigan xarakatni uzgartirish jarayoni
tajribali shofyor tomonidan bir marta kulni silikkina ishlatgan
xolda bajariladi. Ortikcha va keraksiz sa'i-xarakatlar bartaraf
etildi. Jumladan, ukuvchi yozuvchi urgana boshlagan paytda bu
jarayonni bajararkan, kuplab ortikcha xarakatlar kiladi: tilini
chikaradi,gavdasini kimirlatadi, boshini engashtiradi va xokazo.
Xarakat jarayoni uzlashtirib olingandan keyin barcha ortikcha
sa'i-xarakatlar yukolib ketadi. Mujassamlashuv yuz beradi, ya'ni
sa'i-xarakatlarni ikkala kul (oyok) bilan bir vaktning uzida
bajarish boshlanadi.
2. Harakatni sensor nazorat kilish usullari uzgarishi. Sa'i-
xarakatlarning bajarilishini kurish orkali nazorat kilish kuprok
mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga
tajribali mashinistkaning xarflarga karamasdan yozishi, malakali
slesarning iskananing ustidan bolga bilan urayotganda kurish
nazoratini ishga solmasligi (slesar bolgani urayotib, iskananing
kalpogiga emas, balki uning tigiga karab turadi) va shu kabillar
oddiy misol bulishi mumkin. Sa'i-xarakatlarning xarakterini
belgilaydigan turli xildagi ulchamlarning nisbatini baxolash
imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar xosil buladi.
176
Masalan, shofyorda tezlikni kuz bilan chamalash va sezish,
duradgorda yogochni xis kilish, tokar va siliklovchida ulchovlarni
juda yaxshi fark kilish, uchuvchida fazoda xolatni xis kilish
tuygusi utkir buladi. Xarakat natijalarini nazorat kilish uchun
muxim bulgan muljallarni tez farklash va ajratish kobiliyati
rivojlanadi. Jumladan, shofyorda motorning shovkinida uning
kanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni
ajratish kobiliyati, pulat erituvchidan metallning tarkibini, uning
xarakatini, rangining tovlanishiga karab ajratish kobiliyati
rivojlangan buladi va xokazo.
3. Harakatni markazdan turib boshkarish usullari uzgarishi.
Sa'i-xarakatlar asosan xarakat usullarini idrok etishdan xoli bulib,
u xarakatning asosan vaziyati va natijasiga karatilgan buladi.
Ba'zi xisob-kitoblar, yechimlar va akliy mexnat talab kiladigan
boshka jarayonlar tez va birga kushilgan xolda (faxmlangan
tarzda) amlaga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning
ortikcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushidanok sezib,
uylab-netib utirmasdanok, uning xarakatini kanaka tezlikka
kuchirish kerakligini darxol tushunib yetadi; apparatchi
asboblarning kursatkichlarini ukibok, ularning ishlashida ruy
berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun nimalar
kilish kerakligini faxmlaydi. Navbatdagi sa'i-xarakatlarga
tayyorgarlik bundanoldingi sa'i-xarakatlarga tayyorgarlik bundan
oldingi sa'i-xarakatlar amalga oshirilayotgan paytdayok yuz bera
boshlaydiki,natijada reaksiya uchun sarflanadigan vakt keskin
kamayadi. Chunonchi, uchuvchi kurinishni boshlayotganidayok
muayyan shartlardagi kunishning ushbu turini bajarish uchun
kullaniladigan barcha standart usullarni ishga solishga uzicha
tayyor buladi. Shuning uchun xam birinchi usulni bajarishdan
ikkinchisiga utish maxsus planlashtirilmagan tarzda xam amalga
oshirilaveradi. Fakat kunishning kanday usulini tanlash
rejalashtiriladi, xolos. Kullanilishi lozim bulgan usullarning butun
boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ongyordamida
oldindan kura bilish antisipasiya deb ataladi.
Faoliyatning o’zlashtirilishi va mashqlar. Xarakat usullaridagi bu
uzgarishlar kandayyuz beradi va ularning psixologik mexanizmi kanday?
Uz negizi e'tibori bilan bu tadkikot kilishga urinishlarni va tanlashni
uz ichiga oladigan mexanizmdir. Kishi muayyan xarakatni bajarishga urinib
kuradi va uning natijasini nazorat kilib turadi. Muvaffakiyatli sa'i-xarakatlar,
177
uzini oklagan muljallar va boshka usullari asta-sekin tanlanadi va
mustaxkamlanadi, muvaffakiyatsiz chikkanlari va uzini oklamaganliri esa
kullanishdan chikarilib, boshkalari bilan almashtiriladi. Muayyan
xarakatlar yoki faoliyat turlarini uzlashtirish maksadida ularni
anglagan tarzda xamda ongli ravishda nazorat kilishga va
tuzatishga asoslangan xolda kup martalab takroran bajarish
faoliyati mashk deb ataladi.
Malaka anglanilgan xoldagi avtomatlashtirilgan xarakatdir.
Takrorlanib turadigan amaliy urinishlarsiz xaye kanday malakani xosil kilib
bulmaydi. Ba'zi bir psixologlar, jumladan, bixevioristlar ana shu faktga
tayangan xolda xayvonlarda va odamlarda malakalar xosil bulishi jarayonini
aynan bir xil narsa deb xisoblashga urinadilar. Lekin fiziologik
mexanizmning uxshashligi bu jarayonlarning bir-biridan prinsipial jixatdan
farkini yukka chikarmasligi kerak. Odamlarda xarakatlarning bajarilishi,
kurib utganimizdek, xamisha ong bilan idora kilib turiladi. Shuning uchun
xam xayvonlarda yuz beradigan jarayonlarning uzi odamda prinsipial
jixatdan uzgacha tarzda buladi. Uning amaliy sinovlari muayyan sa'i-
xarakatlari ongli tarzda bajarish uchun urinish tusini kasb etadi. Natijalarni
nazorat kilish, shart-sharoitlarni baxolash, xarakatlarni tugrilab turish xam
u yoki bu tarzda anglanilgan xolda yuz beradi. Buni tankidiy urinishlar
manbalari tugrilab boradi. Masalan, taklid kilish uzlashtirilayotgan
xarakatlarning namunasini anglanilgan tarzda sobitkadamlik bilan
kuzatishga tayana boshlaydi. Eng muximi, usullarning tanlanishi va
boshkarilishi ular maksadining anglanilishi va mazmunining tasavvur
etilishi orkali boshkariladi.
Kishining malakasi ongli ravishda avtomatlashtirilgan xarakat sifatida
xosil buladi. U xarakatni bajarishning avtomatlashtirilgan usuli tarzida
amalga oshiriladi. Uning roli ongni xarakat usullarini bajarilishini nazorat
kilishdan xoli kilishdan va uni xarakatning maksadi xamda shart
sharoitlarini idrok etishga yunaltirishdan iboratdir. Bu jarayonning asosiy
boskichlarini kuyidagi sxemada kursatish mumkin.
Malakalarning o’zaro ta'siri. Xar kanday malaka xam kishi
allakachon egallab olgan malakalar sitemasida amal kiladi va tarkib topadi.
Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal kilishiga yordam
bersa, boshkalari xalakit beradi, uchinchi bir xili esa uni uzgartiradi va
xokazo. Bunday xodisa psixologiyada malakalarning uzaro ta'siri deb
yuritiladi.
Malaka xosil kilinishining umumiy konuni shundan iboratki, kishi
yangi vazifaga duch kelganda oldiniga faoliyatning uzida shu chokda mavjud
bulgan usullarini foydalanishga urinadi. Bunda u, uz-uzidan ravshanki, shu
xildagi masalalarni xal etish uchun uz tajribasida kullanishga tugri kelgan
usullarni mazkur masalani yechishga xam tatbik etish vazifasidan kelib
chikkan xolda ish tutadi. Bundan kurinib turibdiki, faoliyat usullarining
kuchirishning muvaffakiyatliligi masalalarning ularni xal etish usullari
178
uxshashligi kanchalik tugri baxolanishiga boglikdir. Bu urinda bir-biridan
fark kiladigan ikkita xolat mavjud bulishi mumkin.
Ko’nikmalar. Xar kanday xulk-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi
ob'yektlarga nisbatan jarayonlarning kuchishi asosida tarkib topadi.
Kuchish esa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maksadlari uchun
muxim bulgan belgilari buyicha uxshashligiga tayanadi.
Kunikma eksteriorizasiya kilishni - bilimlarning jismoniy
xarakatga mujassamlashuvini takozo etadi. Uning boshlanish
nuktasi axborotning yuksak darajada, ya'ni ongda kayta
ishlanishidan iboratdir. Amaliy xarakatlarning ana shu yuksak
darajadagi faoliyati natijalari bilan yunaltirib turilishi esa uning
yakunini tashkil etadi. Masalan, ma'lum bir kismning xajmini
aniklashdan iborat vazifa kuyilgan, deylik. Uni xal etish uchun
avvalo uning geometrik jismlarining kaysi bir turiga mansubligini
aniklash lozim. Sungra bunaka jismlarning xajmi kanday xisoblab
chikilishini esga tushirmok kerak. Shundan keyin kanaka
ulchovlar kilinishi kerakligi ma'lum buladi. Sungra tegishli
ulchovlarni amalga oshirish kerak. Pirovardida zarur xisoblash
jarayonlarining bajarish lozim. Bulardan kurinib turibdiki,
bilimlarni kunikmalarda ruyobga chikarish bir kator malakalar va
jarayonlarning uzlashtirilgan bulishini takozo kiladi.
Faoliyat xamisha kishining boshka odamlar bilan muayyan
munosabatlari sistemasida yuz beradi. U boshka odamlarning
yordami va ishtirokini takozo etadi, ya'ni birgalikdagi faoliyat
xususiyatiga ega buladi. Uning natijalari tevarak-atrofdagi
olamga, boshka kishilarning xayoti va takdiriga muayyan ta'sir
kursatadi. Shuning uchun faoliyatda kishining fakat narsalarga
munosabati emas, balki uning boshka odamlarga bulgan
munosabati xam doimo uz ifodasini topadi.
Bu faollik oldiniga impulsiv xatti-xarakat xususiyatiga ega
buladi. Tugilganidan keyingi dastlabki kunlarda bolaning xulk-
atvori bir nechtagina oddiy tugma reaksiya-ximoyalanish (nur
yoruglashganda yoki baland tovush chikkanida kuz korachigining
torayishi, ogrik sezgan paytida ingrashi va bezovtalana boshlashi),
ovkat surash (tamshanish), chalkash-chulkash (tebratilganda
jimib kolishi) va birmuncha keyinrok esa muljallash-izlanish
(kuzgatuvchiga boshini ugirishi, narsalarga karashi va boshkalar)
kabi reaksiyalar bilan cheklanadi. Un birinchi - un ikkinchi
kunligidan tortib chakalokda dastlabki shartli reflekslar shakllana
179
boshlaydi. Shu tufayli bir yoshi mobaynida bolada izlanish xulk-
atvori (ushlash, kuzdan kechirish, xar xil shaklda aylantirish)
rivojlana boradi, buning natijasida u tashki dunyodagi
narsalarning xossalari xakida ma'lumot yigadi va xarakatlar
uygunligini uzlashtiradi. Ta'lim olish va taklid kilishi ta'sirida bir
yoshidan boshlab bolada amaliy xulk-atvor shakllana boradi.
Buning yordamida bola buyumlarni ishlatishning insoniy
usullarini va ularning ijtimoiy amaliyotdagi axamiyatini uzlashtira
boshlaydi (uxlash uchun karovatga yotadigan, stulchaga
utiradigan, tupni uynaydigan, kalam bilan rasm soladigan buladi).
Tadkikotlar shuni kursatadiki, uyin bolalarda xam uz
faolligini ruyobga chikarish shakli, xayot kechirish va faoliyat
kursatish shakli bulib xizmat kiladi. Shu tarzda u funksional
mamnunlik bilan boglikdir. Faollikka bulgan extiyoj uning
kuzgatuvchisi bulsa, taklid kilish va tajriba esa manbai
xisoblanadi. Lekin bolaning uyin xarakatlari avval boshdanok
buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulk-
atvorning katta yoshdagilar bilan mulokot jarayonida va katta
yoshlilar raxbarligida uzlashtirib olinadigan insoniy shakllari
zamirida rivojlana boradi. Bu xol bolalar uyin faoliyatining
prinsipial jixatdan muxim xususiyatlarini belgilab beradi, uning
shakllari, manbalari, mexanizmlari, funksiyalari va natijalari
xayvonlarning uyinidan tubdan fark kilishiga olib keladi.
Shunday kilib, uyin bolani buyumlar va xodisalarning nutk
amaliyotda mujassamlashgan moxiyatlarini uzlashtirib olishini va
ushbu moxiyatlarni ishlata bilishni mashk kildiradi. Uyin
bajarilayotgan xarakatlarni aynan jarayon sifatida anglanishini
("jurttaga") rivojlantiradi, bujarayonlarning uzini uzi idora kilish
(koidalar) asosida bajarilishini urgatadi, pirovardida esa uzini
konkret xarakatlar sub'yekti sifatida idrok etishdan sosial rolni
bajaruvchi, ya'ni insoniy munosabatlar kilauchi sub'yekt sifatida
idrok etish darajasiga kadar rivojlanganligini anglab yetishiga
imkoniyat yaratadi.
Ta'lim. Bolaning xulk-atvori va faoliyati rivojini urganar ekanmiz, bitta
eng muxim faktga duch kelamiz. Bolada bir nechtagina oddiy shartli
reflekslardan tashkari unda keyinchalik kuzatiladigan boshka barcha xulk-
atvor shakllari va faoliyat turlari oldiniga yuk buladi. Amaliy va
kommunikativ xulk-atvor, muljal olish va izlanish faoliyati, ushlash va u
yok-bu yokka surish, emaklash, yurish, gapirish va uynash, mexnat kilish
180
va sosial jixatdan birgalikda xarakat kilish bola tugilganidan sung ma'lum
bir vakt utgach paydo buladi va rivojlana boshlaydi. Buning ustiga xulk-
atvorning xar kanday shakli va faoliyatining xar bir turi uzining paydo
buladigan muayyan davrlariga shakllanish sub'yektlariga va uzining kayta
kurilish xamda murakkablashish boskichlariga ega buladi. Ularning
xammasi bolaning rivojlanish faktlari xisoblanadi, bu faktlar esa undagi
muayyan tugma asos va nasliy programmalar bilan, organizmning
rivojlanishi va anatomik-fiziologik jixatdan yetilishi, uning oliy nerv faoliyati
funksional mexanizmlarining shakllanishi vamurakkablasha borishi bilan
boglik buladi.
Ta'lim
kishining
xarakatlari
muayyan
bilimlar,
malakalar,
kunikmalarni uzlashtirib olishga karatilgan ongli maksad bilan idora
kilingan joydagina yuz beradi.
Bundan kurinib turibdiki, ta'lim-uziga xos insoniy faoliyatdir.
Xayvonlarda esa fakat urganish bulishi mumkin. Lekin odamda xam fakat u
uz xatti-xarakatlarini anglabetilgan yuksak xayoliy maksadga (idealga) kura
yunaltirish layokatiga ega bulgandagina ta'lim faoliyati yuz berishi mumkin.
Bunday layokatning yetarli darajadagi rivojlanishiga fakat olti-yetti yoshga
chikkan paytga kelib, faoliyatning oldingi turlari-uyin, nutk, amaliy xulk-
atvor va shu kabilar negizida shakllana borgan xolda erishiladi. Ukuv
faoliyatini shakllantirishning eng birinchi asosiy sharti-boladamuayyan
bilimlarni, kunikma va malakalarni uzlashtirish uchun anglanilgan motivlar
tugilishi xisoblanadi.
Mehnat. Mexnat-bu ma'lum bir ijtimoiy foydali (yoki xech bulmaganda
jamiyat tomonidan iste'mol kilinadigan) moddiy yoki ma'naviy maxsulotni
ishlab chikarishga yunaltirilgan faoliyat demakdir. Mexnat faoliyati-
kishining eng yetakchi, asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mexnat kilishni
tuxtadigan bulsa, u (tur sifatida) uz xayot-mamotini tugallagan bular edi.
Shuning uchun xam mexnat faoliyati kishining xayot kechirishini, boshka
turlar ustidan galaba kozonishini xamda tabiat kuchlari va moddalaridan
foydalanishini ta'min etadigan uziga xos turga oid xulk-atvori deb
xisoblanishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |