O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi
Qalqonsimon oldi bez preparatlari
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Preparatlar
- Antireoid vositalar
- Meda osti bezi gormonlarining preparatlari va diabetga qarshi sintetik vositalar
- 1.O‘rin almashish (terapiyasi) vositalari
- 3.Glyukoneogenezni susaytiruvchi va glyukozani to‘qimalarga kirishiga imkoniyat yaratuvchi vositalar
- 5. Ingichka ichakda glyukozidora so‘rilishini susaytiruvchi vositalar (α-glyukolidaza ingib-torlari)
- Butamid
- 6-rasm
|
Qalqonsimon oldi bez preparatlari. Qalqosimon bez yonidagi bezlar paratgormonni ajratadilar. U 84 ta aminokislota qoldig‘idan iborat polipeptid bo‘lib, uni ishlab chiqarilishi qondagi kalsiy ionlarining miqdori bilan belgilanadi. Paratgormon ta'sirining asosiy ko‘rinishi - kalsiy va fosfor almashinuviga ta'sir etish bo‘lib, suyaklarda dekalsifikatsiya jarayonini kuchaytirib ajralgan kalsiy ionlarini qonga o‘tkazadi hamda 18
me'da-ichak traktidan kalsiy ionlarini so‘rilishini osonlashtiradi. Ichakdan kalsiy ionlarini so‘rilishini kuchayishi paratgormoning bevosita emas, balki bilvosita ta'siri bo‘lib, uning ta'sirida kalsiytriol hosil bo‘lishining ortishi bilan bog‘liq deb hisoblanadi. Ma'lumki kalsitriol vitamin D 3 (xolekalseferol) ni eng faol metobolitidir. Paratgormon buyrak naychalarida kalsiy ionlarini qayta so‘rilishini kuchaytiradi (4- rasmga qarang). Natijada qonda kalsiy ionlarining miqdori ortadi.
4. rasm .Kalsiy almashinuvini boshqaruvchi moddalar ta'sirining yo‘nalishi. → rag‘batlantiruvchi ta'sir (kuchaytiruvchi);
→ susaytiruvchi ta'sir Qonda fosfor miqdori ozayadi 1 ,
chunki uni
buyrak naychalarida qayta so‘rilishi kamayadi. Tabobat amaliyotida so‘yilgan qora mollarning qalqonsimon bez yonidagi bezlaridan olinadigan p a r a t i r ye o d i n preparati qo‘llaniladi. Ushbu preparatning biologik faolligini itlarda qonda kalsiy ionlari miqdorini oshirish xossasi asosida aniqlanadi. Paratireoidinning ta'siri taxminan 4 soatdan keyin boshlanib, 24 soatgacha davom etadi. U asosan surunkali gipoparatireozda, spazmafiliyada 2 qo‘llaniladi. Teri osti va mushak ichiga kiritiladi. Ta'sir birligida (TB) dozalanadi. O‘tkir gipoparatireoz (tetoniya) ni kalsiy preparatlari (tomir ichiga) ni paratireodin bilan birgallikda qo‘llash bilan davolash maqsadga muvofiqdir. Ta'siri ancha kech boshlanishini e'tiborga olganda ushbu xastalikni faqat paratireodin bilan davolash kerakli natija bermaydi. ______________________________________________ 1 Bir qancha olimlar fosfor (fosforlar nazarda tutilmoqda) almashinuvidagi o‘zgarishlar birlamchi bo‘ladi deb hisoblaydilar 2 Bolalarda uchraydigan xastalik bo‘lib, gipokalsemiya va tirishish bilan kechadi. 19
Preparatlar Nomi
Chiqarish shakllari Qalqonsimon bez gormonlarining preparatlari L- Tiroksin- L-Thyroxin Tabletkalar 0, 00005 va 0,0001g Triyodtironin gidroxlorid-
0,00002 va 0,00005 g li tabletkalar Treoidin-Thyreoidinum 0,5 g dan tabletka va kukunlar 0,1 va 0,2 yuzasi qoplangan tabletka Kalsitrin-Calcitrinum 10 – 15 TB steril, liofillangan kukun tutgan flakonlar (in'eksiya uchun mo‘ljallangan suvda eritiladi).
Merkazolil - Mercazolilum 0,005 g dan tabletkalar
Paratireoidin – Parathyreoidinum 1 ml (20 TB) dan ampulalarda
Langergans orolchalarining (pankreasning orolchalari) V-xujayralari proinsulinni sintezlaydilar, undan kuchli darajada gipoglikemik 1 ta'sirga ega insulin xosil bo‘ladi. A-xujayralar giperglikemiya 2
chaqiruvchi glyukagon ishlab chiqaradilar. Amaliy tabobat uchun qandli diabetni davolashda qo‘llaniladigan me'da osti bezi gormoni insulin eng ko‘p qiziqish uyg‘otadi. Ammo hozirda ushbu xastalikni davolashda qo‘llaniladigan moddalar quyidagi guruxlarga bo‘linadi.
Insulin preparatlari 2.Endogen insulin ajralishini rag‘batlantiruvchi vositalar Sulfonilmochevina xosilalari (xlorpropamid, glibenklamid va boshqalar) 3.Glyukoneogenezni susaytiruvchi va glyukozani to‘qimalarga kirishiga imkoniyat yaratuvchi vositalar Biguanidlar (metformin) 4.To‘qimalarni insulinga sezgirligini oshiruvchi vositalar Tiazolidindionlar (roziglitazon, pioglitazon) 5. Ingichka ichakda glyukozidora so‘rilishini susaytiruvchi vositalar (α-glyukolidaza ingib-torlari) Akarboza Insulin diabetga qarshi eng samarador va universal vosita xisoblanadi. U disulfid ko‘prikchalari bilan bog‘langan (tuzilishiga qarang) 2 ta polipepdit zanjirlaridan (biri 21 ta aminokislotadan, boshqasi 30 ta aminokislotadan iborat) tashkil topgan polipeptiddir. ____________________________________________________ 1 Qonda shakar miqdorini kamayib ketishi. Grekcha so‘zdan olingan hypo- kamayish, glekys-shirin, haima- qon 2 Langergans orolchalari quyidagi endokrin hujayralaridan iborat. A(ά 2 )- hujayralar- glyukagon ishlab chiqaradilar V (β)- hujayralar- insulin ishlab chiqaradilar (hamda amilin polipeptidini) D (δ,ά 1 ) – hujayralar –somatostatin ishlab chiqaradilar. F (PP) – hujayralar- pankreatik polipeptid ishlab chiqaradilar. 20
Inson va ko‘pgina jonivorlarning insulinini sintezlash amalga oshirilgan. Xozirgi vaqtda inson insulini gen injeneriyasi usuli bilan olinmoqda. Dori vositasi sifatida inson insulinni va so‘yilgan qoramollar (xo‘kiz va cho‘chqa) me'da osti bezidan olingan insulin preparatlari qo‘llanilmoqda. Ularni ta'sir birligida (TB) dozalanadi. Insulinning sekretsiyasi kalsiy ionlariga bog‘liqligi haqida ma'lumotlar mavjud. Ushbu mexanizmni glyukoza ishga tushiradi. V-xujayralar ichiga kirib, glyukoza metabolizmga uchraydi va xujayra
ichidagi ATF miqdorini oshib ketishiga imkon beradi. ATF esa o‘ziga bog‘liq kaliy kanallarini qamallab xujayra membranasini depolyarizatsiyalaydi. Bu V-xujayralarga kalsiy ionlarini kirishiga (ochilayotgan potensialga bog‘liq kalsiy kanallari orqali) va ekzotsitoz yo‘li bilan insulinni ajralishiga imkoniyat tug‘diradi. Insulinni xosil bo‘lishini aminokislotalar xam rag‘batlantiradilar. Jigarda insulin insulinaza fermenti vositasida faolsizlantiriladi. Insulinning gipoglikemik ta'sir mexanizmi oxirigacha aniqlanmagan. Insulin xujayra yuzasidagi ikkita α- va β- qisimchalardan iborat o‘ziga xos bo‘lgan retseptorlar bilan bog‘lanadi. Hosil bo‘lgan “insulin + retseptor” majmuasi endotsitoz orqali xujayra ichkarisiga kiradi va u yerda ajralgan insulin o‘z vazifasini amalga oshiradi. Bundan tashqari, xujayra yuzasidagi retseptorlar bilan bog‘lanishda tirozinkinaza faolligiga ega bo‘lgan β-qisimchalar faollashadi. Insulin glyukozani xujayra membranalaridan olib o‘tishini va uni mushaklar, yog‘ to‘qimalarida sarflanishini faollashtiradi (5- rasm). Glikogenogenez ortadi (insulin glikogensintetaza fermentini faollashtiradi). Jigar va skelet (ko‘ndalangtarg‘il) mushaklarida u glikogenolizni kuchaytiradi. Aminokislotalarni glyukozaga aylanishini susaytiradi. Oqsil sintezini kuchaytiradi. Yog‘ to‘qimasida triglitseridlarni depolanishini osonlashtiradi. Qandli diabetda insulinni qo‘llash qonda qand miqdorini kamayishiga va to‘qimalarda glikogenni to‘planishiga olib keladi. Qonda glyukozani kamaytirish glyukuzuriyani va u bilan bog‘liq bo‘lgan poliuriyani 1 (peshobni ko‘p miqdorda ajralishi) xamda polidipsiya 2 (chanqash)ni bartaraf etadi. Uglevod olmoshinuvini meyyorlanishi oqibatida oqsil (qonda peshob azotli brikmalar miqdori kamayadi) va yog‘ (qonda va peshobda keton tanachalari –atseton, atsetosirka kislotasi, β-oksimoy kislotasini aniqlanishi bartaraf bo‘ladi) almashinuvi tiklanadi. Yog‘larni parchalanishi va oqsillarni yuqori darajada glyukozaga aylanishi bilan bog‘liq ozib ketish va xaddan tashqari ochlik xissi (bulimiya 3 ) yo‘qoladi. Insulin qandli diabetning barcha og‘irlik darajalarida ham samarador.
___________________________ 1 grekchadan poli – ko‘p, uron - peshob 2 grekchadan dipsa – chanqoq 3 grekchadan bus – xo‘kiz, limos – ochlik 21
Xozirgi kunda insonning rekombinatlangan insulini asosiy preparat xisoblanadi Ammo jonivorlar to‘qimasidan olingan preparatlar va asosan cho‘chqa insulinni ham keng qo‘llanilmoqda.Cho‘chqa insulini tozalangan xolda ( xromatografik toza maxsulot nazarda tutilmoqda - bitta cho‘qqiga ega) va yuqori darajada tozalangan (tarkibi bitta komponentdan iborat) preparat chiqarilmoqda. Inson insuliniga o‘xshash(analog) insulin yaratilgan – x u m a l o g (insulin lispro). U odatdagi qisqa ta'sirli inson insuliniga nisbatan tezroq va qisqaroq ta'sirga ega. Tabobat amaliyoti uchun insulinning ta'sirini boshlanish tezligi, davomli-ligi, xamda allergenlik darajasi bilan farqlanuvchi ko‘pgina preparatlari yaratilgan. Xozirgi zamon insulin preparatlari quyidagi gruxlardan iborat.
Insulinning ba'zi preparatlari 5-jadvalda berilgan. Ko‘pchilik preparatlar maxsus shprits - ruchkalarda chiqariladi.
1
Inson insulini preparatlari Cho‘chqa insulini preparati Qisqa ta'sir etuvchilar Aktrapid NM Insulin Rapid Inutral ChM Xomorap 40 Xumulin Regulyar Aktrapid MS Iletin II Regulyar Neytral insulin betasint ye-40S Insulin Maksirapid VO-S Insulin S Insulran SPP Inutral SPP
Izofan Insulin ChM Insulin Bazal Monotard NM Protafan NM Xomolong 40 Xumulin L Xumulin X Iletin II Iletin II NPX Insulin betasint lente ye 40S Insulin betasint lente NPX ye 40S Insulin lente SPP Insulin SPP Insuman Bazal Monotard MS Protafan MS Xumulin NPX
Xumulin Y-L Ultratart NM
1 Jadval Rossiya Federatsiyasi sog‘liqni–saqlash vazirligining davlat reestri asosida tuzilgan. 2 Bundan tashqari tez va qisqa ta'sirli preparatlarning o‘rtacha ta'sir etuvchi preparatlar bilan aralashmasi ham chiqarilmoqda. Izoh. S-cho‘chqaning; M-bir tarkibli; Ch (N; NM)- insonning (Numan); L-lente; U-L-ultralente Insulin preparatlarini parenteral yo‘l bilan kiritiladi: odatda teri ostiga va mushak ichiga, kamroq ko‘k tomir ichiga (ichilganda insulin ovqat hazm qilish fermentlari ta'sirida parchalanib ketadi) 1 . Qisqa
ta'sirli insulin preparatlari tez ta'sir eta boshlaydilar, ayniqsa ko‘k tomirlarga kiritilganda. _________________ 1 Ingalyasion yo‘l bilan qo‘llash va til ostiga (lunjga) qo‘yish uchun ishlab chiqarilgan insulin preparatlari klinik sinovlardan o‘tmoqda. 22
Bunday yo‘l bilan kiritish ayniqsa prekomatoz va komatoz holatlarida tavsiya etiladi. Bunday holatlar va insulinga tobe bo‘lgan qandli diabetda insulin boshqasiga almashtirish mumkin bo‘lmagan preparat hisoblanadi. Davomli ta'sir etuvchi insulin preparatlari kiritilgan joylaridan sekin so‘riladilar. Ushbu preparatlarning shubhasiz ustunligi shundan iboratki, ularni bir marotaba parenteral kiritilishi davomli ta'sirni ta'minlaydi. Ammo davomli ta'sir etuvchi preparatlarni qo‘llaganda kuchli darajadagi gipoglikemiya yuzaga kelib qolsa bemorlarni unday holatdan chiqarib olish, darajasi bir xil bo‘lgan, lekin ta'sir vaqti qisqa insulindan vujudga kelgan gipoglikemiyaga nisbatan qiyinroq bo‘ladi. Davomli ta'sir etuvchi insulin preparatlarning ta'siri sekin rivojlanganligi sababidan ular diabetik koma holatini bartaraf etishga yaroqsizdirlar, ko‘pgina preparatlar tarkibida protamin oqsili bo‘lganligi tez-tez allergik reaksiyalar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Davomli ta'sir etuvchi insulin preparatlarini teri ostiga yoki mushak ichiga kiritiladi. Ushbu preparat o‘rtacha va og‘ir darajali qandli diabet xastaligida qo‘llaniladi. Insulin preparatlari bir qancha kamchiliklardan xoli emasdir. Jumladan insulin in'eksiyalari og‘riq bilan kechadi. Preparat kiritilgan joylarda yallig‘lanish (infiltratlar) rivojlanishi mumkin. Bundan tashqari insulinga sezuvchanlik katta oraliqda o‘zgarib turadi. Ba'zi bemorlar ularga sezuvchanligi juda past bo‘lsa boshqalarida aksincha, juda xam yuqori bo‘ladi. Ushbu preparatlarga rezistentlik rivojlangishi retseptorlar sonini kamayishi, ular affinitetini psayishi va boshqa sabablar tufayli bo‘lishi mumkin. Insulinga antitelalar ishlab chiqarilishi uning samaradorligini kamayishi va ta'sirini yo‘q bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Insulin preparatlari allergik reaksiyalar chaqirishi mumkin. Bunday holat odam insulini preparatlarida kuchsizroq bo‘ladi. Ichilganda ham samarador bo‘lgan gipoglikemik vositalar katta qiziqish uyg‘otadi. Ular sintetik yo‘l bilan olingan va 2 ta kimyoviy birikmalar guruxlariga mansubdirlar.
Butamid 2. Ta'siri davomli bo‘lgan preparatlar (24- 60 s) Xlorpropamid, Glibenklamid, Glipizid P. Biguanid unumlari Metformin Sulfanil mochevina xosilalarining gipoglikemik ta'sir mexanizmi ularni ATFga tobe bo‘lgan K + - kanallarini qamal qilish xossalari bilan bog‘liq (2 chizma). Bu potensialga bog‘liq Sa 2+ kanallarini ochilib xujayra ichida kalsiy ionlari miqdorini kuchayishiga va V-xujayralardan insulin ajralishini kuchayishiga olib keladi. Bunda V-xujayralarning insulinni ishlabchiqarilishini rag‘batlantiruchi glyukoza va aminokislotalarga bo‘lgan sezgirligi ortadi. Shunday qilib, ushbu preparatlar insulin sekretsiyasini bilvosita ta'sir tufayli kuchaytiradilar. Sulfonil mochevina unumlari ovqat xazm qilish traktidan tez va to‘liq so‘riladilar. Bu gurux preparatlarining birinchisi b u t a m i d (tolbutamid, rastinon) xisoblanadi. Butamidni bemorlar yaxshi qabul qiladilar, ammo uni qullaganda noxush ta'sirotlar rivojlani shi mumkin (dispepsik o‘zgarishlar, allergik reaksiyalar, kamdan-kam xolatlarda – leykopeniya, trombotsitopeniya, gepatotoksik ta'sir). Butamidga o‘rganish (ko‘nikish) rivojlanishi mumkin. 2-chizma. Sulfonil mochevina unumlarining gipoglikemik ta'sirining mexanizmlari
Sulfonilmochevina unumlari (xlorpropamid va boshqalar) ↓ Langergans orolchalarining V-xujayralarini ATFga tobe bo‘lgan K + kanallarini qamallanishi ↓ V-xujayralar membranasining depolyarizatsiyalanishi
23
↓ V-xujayralarning potensialga tobe bo‘lgan Sa 2+ kanallarini ochilishi ↓ Sa 2+ ni V- xujayra ichiga kirishi ↓ Insulinni ajralishi
Xlorpropamid (diabaril, oradian) butamiddan faolligini yuqoriligi va ta'sirini davomlili gi bilan farq qiladi. Organizmda faol metabo litlar xosil qilish bilan kechuvchi biotransformatsiyaga uchraydi. Xlorpropamid va uning metabolitlari buyrak orqali ajraladi. Xlorpropamid boshqa sulfanilamidlarga nisbatan ko‘proq turli xil noxush asoratlar keltirib chiqardi. Jumladan, etil spirtini metabolizmi buzilishi tufayli uni qabul qilganda yuz terisini qizarib ketishi va boshqa ko‘tara olmaslik belgilari yuzaga keladi. Organizmda suvni ushlanib qolishi va giponatriemiya, dispepsik buzilishlar, terida allergik reaksiyalar, xolestaz, kamdan-kam xolatlarda qon xosil bo‘lishini susayishi kuzatiladi. Diabetni davolashda qo‘llaniladigan ba'zi vositalarning kimyoviy tuzilishi.
24
Ta'siri davomli bo‘lgan preparatlar qatoriga glibenklamid (maninil) va glipizid xam kiradi. Ta'sir mexanizmi bo‘yicha ular butamid va xlorpropamidga uxshashdir. Asosiy farqi bu farmakokinetikasiga ta'luklidir (6-jadval). Ularni bir kunda bir marta ovqatlanishdan 30 min avval qabul qilinida. Ta'siri tezroq yuzaga chiquvchi preparat glipizid xisoblanadi. Preparatni bemorlar yaxshi qabul qiladilar. Ular dispepsik buzilishlar (ko‘ngil aynash, qayt qilish, diareya va boshqalar), teri allergik reaksiyalar, kamdan kam xolda qon xosil bo‘lishini susayishini chaqirishlari mumkin.
re pa ra t Nis
biy fa oll igi
1
Gipogli ke mi k ta's
ir ni
rivoj
lanis h tez li gi
B iodos
tupnos t t ½
s oa t 2 T a's ir da
voml il igi , s
Z ar dob oqs il lar i bil
an bog‘
lanis hi
%
F aol
meta boli
tl ar xos il
bo‘ li shi
Iz ox
Butamid
1 3-5 85-95 4-6 6-12 96
shimilishini buzishi mumkin Xlorpropamid 4-5 3-5
>90 30-
36 24-72 96 + Suvni ushlanib qolishi, giponatrie- miya,etil spirtini oksidlanishini buzilishi Glibenklamid 150-200 3-5 64-90 1-12 12-24 97-98 Kuchsiz diuretik ta'sir Glipizid 100
1-3 95
2-4 10-24 98-99 Kuchsiz diuretik ta'sir _______________________________________________ 1 Faolliklari o‘rtacha terapevtik dozalarini taqqoslash asosida berilgan. Maksima gipoglikemik ta'siri bo‘yicha (qo‘llangan terapevtik dozalarda) xloropamid, glibenklamid va glipizid taxminan teng- dirlar. Butamid kamroq samaradordir. 2 Modda konsentratsiyasini qon zardobida 50 % ga kamayishi
Sulfonilmochevina unumlariga gliklazid (diabeton) ham kiradi. U qonda glyukoza miqdorini kuchli darajada kamaytiradi va ovqat qabul qilingandan boshlab to insulin sekretsiyasi ni boshlanishigacha bo‘lgan vaqtni qisqartiradi. Preparat shunisi bilan axamiyatliki u gipoglikemik ta'sir bilan bir qatorda mikrotsirkulyasiyaga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, chunki glikazid trombotsitlar agregatsiyasini susaytiradi. Xamda tomirlar devori o‘tkazuvchanligini mo‘tadillashtiradi. Tana vaznini oshirmaydi, aksincha uni kamaytiradi (albatta ovqat qabul qilishni to‘g‘ri tashkil etilgan xolda). Gliklazid ovqat xazm qilish traktidan yaxshi so‘riladi. Qon zardobida eng katta konsentratsiyasi taxminan 4 soatdan keyin aniqlanadi. Ko‘p qismi zardob oq sillari bilan bog‘lanadi. Jigarda metabolizmga uchraydi. t ½ taxminan 12 soat. Asosan metabolitlar ko‘rinishida buyrak orqali ajraladi. Noxush asoratlar sifatida dispepsik o‘zgarishlar, kamdan-kam xollarda trombotsitopeniya, leykopeniya, agranulotsitoz, anemiya, allergik reaksiyalar kuzatilishi mumkin. Sulfonilmochevina unumlarini 2-tipdagi qandli diabet (insulinga tobe bo‘lmagan)da qo‘llaniladi. Repaglinid (benzoy kislotasi xosilasi) shularga o‘xshab, insulin ajralishiga imkoniyat beruvchi preparat hisblanadi. Enteral yo‘l bilan qo‘llashga yangi preparat D- fenilalanin xosilasi bo‘lgan nateglinid (starliks) tavsiya etilgan. U asosan me'da osti bezining V-hujayralaridagi ATF ga tobe bo‘lgan K + -kanallarini qamallaydi. Bunda yuzaga keluvchi membranalar depolyarizatsiyasi Sa 2+ kanallarini ochilishiga va insulin sekretsiyasini ortishiga olib keladi. Nateglinid ovqatdan oldin ichiladi. U tez va qisqa ta'sir etadi. Ichilganda uni taxminan 73% qonga o‘tadi. t ½ 1.5s. Nateglinid jigarda metobolik o‘zgarishlarga 25
uchraydi. Preparat va uning metobolitlarini ko‘p qismi, asosan buyrak orqali avvalgi 6 soat ichida ajraladi. 2-tipdagi qandli diabetda (postprandial 1 giperglikemiyani bartaraf etish uchun) ovqatdan keyingi insulin sekretsiyasining birinchi davrini kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. Preparat yaxshi qabul qilinadi. Kamdan- kam hollarda gipoglekemiya rivojlanadi. Ovqat qabul qilingandan keyin ingichka ichakdan glyukoza darajasini boshqaruvchi - glyukozaga tobe bo‘lgan insulinotrop gormon (GIP
2 ) va glyukagonsimon peptid (GLP-1 3 ) ajraladi. Ular inkretinlar nomini olganlar. Tabobat amaliyoti uchun nisbatan turg‘un bo‘lgan glyukogonsimon peptid- eksenatid sintezlangan. U 2-tip diabetni davolash uchun yaratilgan birinchi inkretinomimetik. Eksenatid (GLP-1kabi) GLP-1 retseptorlarining agonistidir. U giperglikemiya xolatida glyukoza ta'sirida ajraluvchi insulin sekretsiyasini kuchaytiradi. Eksenatidinni kuniga 2 marta teri ostiga kiritiladi. t ½ taxminan 2,4 soat. Buyrak orqali ajraladi. Eng ko‘p uchraydigan noxush taasirotlari qatoriga ko‘ngil aynash, qayd qilish, ich ketish, gipoglikemiyani kiritish mumkin. Biguanidlar guruxidan tabobat amaliyotida m ye t f o r m i n (siofor) qo‘llaniladi. Uning ta'sir mexanizmi aniq emas. Metforminni jigarda glyukoneogenezni tuxtish xossasi asosiy xisoblanadi. U mushaklarni glkozani shimib olishiga imkon beradi deb xisoblashadi, ammo bu glkogen xosil bo‘lishiga olib kelmaydi. Mushaklarda sut kislotasi to‘planib qoladi (anaerob glikolizni kuchaytirishi tufayli bo‘lsa kerak). Glyukozani yog‘ to‘qimasiga shimilishi xam kuchayadi. Metformin ichakda uglevodlarni so‘rilishini oz miqdorda bo‘lsa ham kamaytirishi xaqida ma'lumot mavjud. Anoreksigen ta'siri xisobiga metformin tana vaznini kamytiradi. Qon zardobida triglitserid va xolesterini miqdorini biroz kamaytiradi. Ichakdan yaxshi so‘riladi. Qonga preparatning 50-60 % o‘tadi. Organizmda metabolizmga uchramay-di, zardob oqsillari bilan bog‘lanmaydi. O‘zgarmagan xolda asosan buyrak orqali ajraladi. t ½ =
1,5 – 3 soat. Kuniga 2-3 marta kiritiladi. Noxush asoratlari tez-tez me'da ichak trakti tomonidan yuzaga chiqadi ( ko‘ngil aynash, qayt qilish, dispepsiya, og‘izda temir mazasini sezish, diareya va boshqalar). Sulfanil mochevina xg‘osilalaridan farq qilib metforminni qo‘llaganda gipoglikemiya juda kam xollarda qayd etiladi. Sut kislotasi ortishi tufayli rivojlanadigan atsidoz sanoqli bemorlarda kuzatilsa ham jiddiy asorat xisoblanadi. Bundan xoli bo‘lish uchun preparatni minimal samarador dozalarda qo‘llash va buyrak yetishmovchiligida qo‘llamaslik lozim. Metmorfin 2-tip qandli diabetda qo‘llaniladi. Metmorfin ko‘pincha ta'sir mexanizmi boshqacha bo‘lgan gipoglikemik vositalar bilan birga qo‘llaniladi. Masalan, glibenklamid va metmorfindan iborat g l i b o m ye t preparati ishlab chiqariladi. Gipoglikemik vositalarni qonda va peshobdagi qand miqdorini o‘zgarishiga qarab dozalanadi. Har bir bemor uchun preparatlarning muntazam qo‘llaganda qondagi miqdorini kerakli miqdorda turg‘un bo‘lishini ta'minlovchi dozasini individual tanlash lozim. Gipoglikemik vositalarni uglevodlar miqdori cheklangan parxez taom bilan birgallikda qo‘llash lozim. Ko‘pgina diabetga qarshi vositalarni qo‘llashda yuzaga chiquvchi asosiy asorat –gipoglikemiya hisblanadi. U asosan preparat dozasi oshirib yuborilishi yoki parxezni buzilishi tufayli yuzaga keladi. Og‘ir holatlarda gipoglikemik karaxtlik rivojlanishi mumkin. yengil darajadagi gipoglikemiyani qand yoki uglevodlarga boy bo‘lgan taom bilan bartaraf etish mumkin. Kerak hollarda parenteral yo‘l bilan glyukoza kiritiladi. Adrenalin va glyukagonlar ham giperglikemiyani rivojlantiradilar. Hozirgi vaqtda yangi tipdagi yangi tipdagi diabetga qarshi vositalarda qo‘llanila boshlandi, ular
(tiazolidindion unumlari bo‘lmish r o z i g l i t a z o n va p i o g l i t a z o n ) endogen insulin hosil bo‘lishini yetishmovchiligida va unga rezistentlik 4 rivojlanganda ahamiyatlidirlar.Bu preparatlar yadroda joylashgan maxsus retseptorlar bilan bog‘lanib, ba'zi insulinga sezgir genlar transkripsiyasini oshiradilar va natijada insulinga bo‘lgan rezistentlik kamayadi. To‘qimalarda glyukozani,yog‘ kislotalarini yutib olish ortadi, lipogenez kuchayadi, glyukoneogenez kamayadi. _____________________________________ 1 ingizchada prandial –ovqatlanish bilan bog‘liq. Post prandial – ovqatlanishdan so‘ng rivojla nuvchi. 2 GIP –glucose-dependent insulinotropic peptide – so‘zidan olingan 3 GLP-1 – glucogon – lice peptide – so‘zidan olingan. 4 Jigarga Idiosinkraziya bilan bog‘liq gepatotoksik ta'sirga ega bo‘lgan troglitazon bu guruxning birinchi preparati hisoblanadi. Shu sababli ushbu preparat samarador bo‘lishiga qaramay uni qo‘llash to‘xtatilgan. Ingliz tilidagi adabiyotlarda bunday preparatlar ko‘pincha “insulin sensitizers” nomi bilan atalgan.
26
davolashda yangi yo‘nalish hisoblanadi. Shunday preparatlardan biri a k a r b o z a d i r . Uning ta'sir prinsipi ichak fermenti α-glyukozidazani qamallashdir. Bu (laktozadan boshqa) ko‘pgina uglevodlarni so‘rilishini to‘xtatadi. Hazm bo‘lmagan uglevodlarning (kraxmal, sukraza, dekstrinlar, maltozalar) ortig‘idan ko‘p miqdori yo‘g‘on ichakda to‘lanadi va u yerdagi mikroorganizmlar ta'sirida gaz hosil bo‘lishi bilan parchalanadilar. Odatda 20-30% bemorlarda meteorizm kuzatiladi. Taxminan 3% bemorlarda kuchli diareya rivojlanadi. Akarboza bilan monoterapiya (ovqatlanishning avvalida qabul qilinadi) o‘tkazilganda yuqori darajadagi gipoglikemiya rivojlanmaydi. Ammo uni insulin yoki sulfonilmochevina unumlari bilan birgallikda qo‘llaganda gipoglikemik ta'sir kuchayadi. Akarboza ichakdan yomon so‘riladi. Shu sababli u metformin absorbsiyasini buzadi, shunga ko‘ra ularni birgalikda qo‘llash samarasizdir. Qandli diabetda glyukozaning zaxarli ta'sirlarini (neyropatiya, retinopatiya, nefropatiya) kamaytiruvchi vositalarni izlab topish dolzarb yo‘nalishlardandir. Noxush asoratlar glyukozadan organizmda fruktozaga va keyinchalik sorbitolga aylanishi bilan bog‘liq ekanligini hisobga olganda ushbu metabolitik yo‘lni qamallash maqsadga muvofikdir. Shu maqsadda aldozreduktoza (qandlarni poliollarga aylantiruvchi ferment) ning birinchi ingibitorlari yaratilgan bo‘lsa ham, ularning klinik ahamiyatini baholash xozircha qiyin. Me'da osti bezining gormoni bo‘lmish glyukogonni Langergans orolchalarining maxsus A-hujayralari ishlab chiqaradi. 29 ta aminokislotalarning qoldiqlaridan iborat polipep-tiddir. Glyukagonga o‘xshagan enteroglyukagon 12 barmoqli va ingichka ichak, xamda me'da devorida aniqlangan. Glyukagonni ishlab chiqarilishi qonda glyukoza miqdori, ovqat tarkibi va ichak gormonlari bilan boshqariladi. Glyukagon qisqa ta'sirga ega, chunki jigar, buyrak, qon va boshqa to‘qimalarning glyukagonazasi bilan tez parchalanadi (qon zardobidagi konsentratsiyasi 50% gacha 7 min.dan kamroq vaqtda tushadi) Glyukagonning uglevod almashinuviga ta'siri giperglikemiyada namoyon bo‘ladi. Bu jigarda glikogenoliz va glikoneogenezni kuchayishi bilan bog‘liq. Glyukagonning ta'siri uning G s oqsillari bilan bog‘liq spetsifik retseptorlar bilan bog‘lanish xossasiga asoslangan. Bunda adenilatsiklaza faollashib s AMF miqdori ortishi (6-rasm); natijasida fosforilaza faollashadi va glikogensintaza susayadi. Jigardan glyukozani ajralishi ko‘payadi. Bir vaqtning o‘zida glikoneogenez- glyukozani uglevod bo‘lmagani prekurzorlaridan (laktat,piruvat, bir qancha aminokislotalar va boshqa birikmalardan) hosil bo‘lishi kuchayadi. 6-rasm. Glyukogon va adrenalinni glikogenolitik ta'siri (chizma).
G-G oqsili + -kuchaytiruvchi ta'sir ↑- konsentratsiyasini ortishi 27
Glyukogon yurak-tomir sistemasiga ham kuchli ta'sir ko‘rsatadi. Glyukagonning asosiy ta'-sirlari: ijobiy inotrop, taxikardiya, atrioventrikulyar o‘tkazuvchanlikni yengillashishidir.Glyukagon miokardning qisqarish faollligini oshiradi.U esa yurakni siqib chiqarayotgan qon hajmini ko‘payishiga olib keladi. Glyukagon ta'sirida qorinchalar aritmiyasi rivojlanmaydi. Glyukagon miokardda sAMF miqdorini oshiradi. Glyukagon miokard adenilatsiklazasiga rag‘batlantiruvchi ta'siri α - adrenoblokatorlar bilan daf etilmasligi glyukagon va katexolaminlar uchun alohida-alohida retseptorlar mavjud ekanligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, glyukagon buyrak usti bezining miya qismidan adrenalin ajralishini oshiradi, o‘sish gormoni va kalsitonin sekretsiyasini kuchaytiradi (gipokalsemiya va giperkalsiuriya rivojlanadi). Glyukagon kam qo‘llaniladi. Gipoglikemik komada parenteral kiritiladi, yurak yetishmovchiligida va kardiogen karaxtlikda kon tomirga kiritiladi. Keyingi ikki xolda glyukagon ta'sirining qisqaligi xal etuvchi omil xisoblanadi. Shu bilan bir qatorda kardiotonik ta'siri yurak tomonidan kislorod sarflanishini ortishi bilan kechishini nazarda tutmoq lozim.
Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|