O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi



Yüklə 2,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/6
tarix06.06.2020
ölçüsü2,19 Mb.
#31554
  1   2   3   4   5   6
gormonal preparatlar


 

 



 

O‘ZBEKISTON SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 

 

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

GORMONAL PREPARATLAR 

 

 

(o‘quv-uslubiy qo‘llanma) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent 2013 



 

   

 

 

 

 

 



O‘ZBEKISTON SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI 

 

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI 

 

 

 

 

 

                  “KELISHILGAN”                                           “TASDIQLAYMAN” 

      O’zR SSB ning ilmiy-tadqiqot                              O’zR SSB ning fan va o’quv 

       Faoliyati    muvofiqlashtirish                              muassasalari Bosh Boshqarmasi 

       bo’lim boshlig’i                                                   boshlig’i 

       ____________ Mavlyanov I.R.                           ____________ Ataxanov Sh.E. 

 

       “____” __________2013 y.                                 “____” __________2013 y. 



 

  

 

 

 

 

 

 

 

GORMONAL PREPARATLAR

 

 

( Metodik tavsiyalar) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



Toshkent 2013 

 

Tuzuvchilar :         Z.Z.Xakimov -  TTA farmakologiya kafedrasi t.f.d., professor 

                              L.A.Payzieva - TTA farmakologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi  

 

Taqrizchilar:        R.T.Tulyaganov biologik fanlar doktori – Toshkent     

                              farmatsevtika institutining  f armakologiya va klinik farmatsiya                               

                              kafedrasi  dotsent 

                              A.V. Yoqubov  t.f.d., professor– TTA klinik farmakologiya                  

                              kafedrasi  mudiri  



 

 

Metodik tavsiyalar   TMAning  farmakologiya kafedrasida ko‘rib chiqildi va muhokama 

qilindi, bayonnoma №7  28 dekabr   2012 y. 

Gigiena  va  sog‘liq  saqlashni  tashkil  etish  bo‘yicha  TMA  ning  Muammoli  komissiyasi 

tomonidan  ko‘rib  chiqildi  va  chop  etishga  tavsiya  etildi,  bayonnoma  №6  12  fevral     

2013y. 


TMA  ning Ilmiy  Kengashida ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi  

Bayonnoma №7  27 fevral   2013y. 

 

 

 



 

 

 



                             Metodik tavsiyalar tibbiyot barcha fakultet o‘quv yurtlarining bakalavr  

                           va magistr talabalar uchun mo‘ljallangan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

                  MODDALAR ALMASHINUVINI BOSHQARUVCHI DORI  VOSITALARI

 

              GORMONAL PREPARATLAR 

 

             Gormonlar



1

-endokrin  bezlar  va  har  xil  to‘qimalardagi  maxsus  xujayralar  to‘plami  ishlab 

chiqaradigan biologik faol moddalardir. Ular organizmning turli xil funksiyalarini gumoral boshqarishda 

juda  muhim  rol  o‘ynaydilar.  Bundan  tashqari  ayrim  gormonlar  neyromodulyatorlar  bo‘lib  xizmat 

qiladilar.Ushbu  bobda  faqat  endokrin  bezlarda  ishlab  chiqariladigan  gormonlar    ko‘rib    chiqiladi.    

Gormonlarning  ahamiyati  ayniqsa  u  yoki  bu  endokrin  bezining  gipofunksiyasida  yorqin  namoyon 

bo‘ladi.    Jumladan  me'da  osti  bezi  Langergans  orolchalarining  yetishmovchiligida  qandli  diabet, 

qalqonsimon  bez  oldidagi  bezlar  yetishmovchiligida  tirishish  bilan  kechuvchi  gipokalsemiya, 

gipofizning  orqa  bo‘lagidan  ajraluvchi  antidiuretik  gormon  yetishmovchiligida  –  qandsiz  diabet 

rivojlanadi.  Shu  bilan  bir  qatorda  gormonlarni  ortiqcha  ishlab  chiqarilishi  tufayli  rivojlanadigan 

xastaliklar  ma'lum.  Jumladan,  qalqonsimon  bezning  giperfunksiyasi  gipertireoz  (Bazedov  xastaligi), 

gipofizning  oldingi  bo‘lagidan  somatotrop  gormonni  ortiqcha  ajralishida  gigantizm,  akromegaliya 

rivojlanadi.  

      Ichki  sekretsiya  bezlarining  yetishmovchiligida  odatda  gormon  preparatlarini  qo‘llash  tavsiya 

etiladi.  Ushbu  holatda  o‘rnini  olishga  asoslangan    davolash    zarurati  tug‘iladi  va  preparatni  berish 

davomiyligi  endokrin bez gipofunksiyasining davomiyligi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari gormonlar 

ishlab chiqarishni kuchaytiruvchi vositalar ham qo‘llaniladi.  

    Gormon  preparatlarini  sintetik  yo‘l  bilan  hamda  hayvonlarning  a'zolari    va  peshobidan  olinadi 

(keyingi yo‘l bilan olinsa,  ko‘pgina preparatlarning faolligi biologik standartlashtirish orqali aniqlanadi 

va  ta'sir  birligida  TB-belgilanadi).  Hozirgi  vaqtda  gormonlarni  olish  uchun  gen    muxandisligi    uslubi  

keng    qo‘llanilmoqda.  Shu  bilan  bir    qatorda  tabiiy  gormonlarning  ko‘p  miqdorda  hosilalari  yoki 

tuzilishi jihatdan tabiiy gormonlardan farq  qiluvchi  sintetik birikmalar yaratilgan. Qator gormonlarning 

antogonistlari    olingan bo‘lib, ular kerakli retseptorlar bosqichida gormonlar ta'sirini bartaraf etadilar 

(masalan, jinsiy gormonlar antogonistlari). 

Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha gormonlar quyidagi guruxlarga bo‘linadilar. 

1)  oqsil va peptid tuzilishiga ega moddalar- gipotalamus, gipofiz, qalqonsimon bez oldi va me'da 

osti gormonlari preparatlari, kalsito nin; 

2)  aminokislotalar xosilalari- qalqonsimon bez, epifiz gormonlarining preparatlari;              

3)  steroid  tuzilishli  –  buyrak  usti  bezining  po‘stloq  qavati  va  jinsiy  bezlar  gormonlarining 

preparatlari; 

Endokrin  bezlar giperfunksiyasida tegishli retseptorlarni qamal qiluvchi  yoki gormonlar sintezini 

susaytiruvchi antogonistlar qo‘llaniladi. 

Gormonlarning  birlamchi  ta'siri  sitoplazmatik  membrana  yoki  xujayra  ichi  darajasida  amalga  oshadi. 

Ba'zi  gormonlar  (oqsil  va  peptid  tuzilishli)  hujayra  membranasining  tashqi  yuzasida  o‘rnashgan  faqat 

o‘ziga  xos  retseptorlarga  ta'sir  ko‘rsatadilar.  Bu  retseptorlarning  ko‘plari  adenilatsiklaza  bilan  bog‘liq 

bo‘lib,  uning  faolligini  o‘zgarishi  hujayra  ichidagi  sAMF  miqdorini  belgilaydi.  Ko‘proq  gormonlar 

adeniladsiklaza  faolligini  kuchaytirib,  sAMF  miqdorini  oshiradilar.  sAMF  miqdorini  fosfodiesteraza 

faolligini  susaytirish  hisobiga  ham  oshirish  mumkin,  chunki  fosfodiesteraza  sAMF  ni  parchalaydi. 

Ammo  bunday  ta'sir  triyodtironinga  xosdir,  shunda  ham  uning  juda  katta  dozasida  yuzaga  chiqadi. 

sAMF o‘z  navbatida proteinkinazani  faollashtiradi  va turli    xil  intratselyulyar  jarayonlarga ta'sir  etadi  

___________________ 

 1-hormao-grekcha so‘z bo‘lib, qo‘zg‘otaman ma'nosida qo‘llaniladi. 

 2-Gormonlar deb, endokrin bezlar hujayralarida sintezlanib bevosita qonga ajratiladigan   biologik faol 

moddalarga  aytiladi.  Ular  endokrin  bezlardan  uzokda  joylashgan  to‘qimalar  va  a'zolarga  ta'sir 

ko‘rsatadilar.  Bundan  tashqari  parakrin  sekretsiya  ham  aniqlangan.  Bunday  xolatda  hujayralar  yaqin 

joylashgan  boshqa  xujayralarga  ta'sir  etuvchi  lokal  gormonlar  (yoki  autokoidlar)ni  ishlab  chiqaradilar 

(masalan,  semiz  hujayralar  ishlab  chiqaruvchi  gistamin).  Shu  bilan  bir  qatorda  “autokrin  sekretsiya” 

iborasi  mavjud  bo‘lib,  bunda  o‘zini  biosintezi  kechgan  hujayraga  ta'sir  ko‘rsatuvchi  faol    birikmalar 

ishlab chiqarish tushuniladi (bunday holat ko‘pgina sitokinlar uchun juda xosdir). Lekin bunday ajrati-


 

lish absolyut emas. Ko‘pincha modda faqat bitta guruxga mansub bo‘lmasligi ham mumkin. (masalan: 



NO xam autokrin, xam parakrin effekt  rivojlantirishi mumkin.)  

(1-rasm).  Kortikotropin,  tiro-tropin,  gipofizning  gonadatrop  gormonlari,  melaninni  kuchaytiruvchi 

gormonlar, parat gormon, kalsitonin, glyukagon  ana shunday ta'sir etadilar.  

 

                  



  

 1-rasm. Ba'zi gormonlarning xujayra membranasi retseptorlari bilan o‘zaro      ta'sirining sxemasi 

[ayrim o‘zgartirishlar kiritilgan Boumen va Rend (1980 yil yaratgan sxema)]  

Gormonlar  membranalardagi  retseptorlar  va  hujayra  ichidagi  jarayonlar  orasida  “vositachi”  vazifasini 

o‘tovchi  kalsiy  ionlarining  tutib  olinishi,  ajralishi  va  hujayra  ichida  taqsimlanishiga  ham  ta'sir  etishi 

mumkin.  Bundan  tashqari  sAMF  va  kalsiy  ionlarining  kinetikasi  orasida  ma'lum  o‘zaro  bog‘lanishlar 

mavjudligi aniqlangan.  

  Ba'zi  gormonlar  (oqsil  va  peptidlar)  adenilatsiklaza  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  membrana 

retseptorlariga  ta'sir  ko‘rsatadilar  (o‘sish  gormoni,  gormon).Ushbu  xolatda  “vositachi”  masalasi  ochiq 

qolgan. Ayrim gormonlar fosfatidilinozitol sikliga ta'sir etishlari mumkin va shu tufayli inozitoltrifosfat 

va  dia-silglitserolni  ishlab  chiqarilishini  oshiradilar  (m-n,  gonadotrop  gormonlarni  ajralishini 

kuchaytiruvchi gipotalamus gormoni, vazopressin).                   

       Gormonlarning  hujayra  membranalariga  ta'siri  ularni  boshqa  endogen    moddalar  uchun 

o‘tkazuvchanligini o‘zgartirishda ham namoyon bo‘lishi mumkin (masalan, insulin glyukozani xujayra 

ichiga kirishiga imkoniyat yaratadi). 

       Bir qator hujayra membranasidan o‘ta oladigan gormonlarning ta'siri  hujayra ichida yuzaga chiqadi 

(masalan, steroidlar, qalqonsimon bez gormonlari). Steroidlar sitoplazmatik retseptorlar bilan kompleks 

hosil qiladilar  va shu holda ularning asosiy ta'siri namoyon bo‘luvchi hujayra yadrosiga olib o‘tiladi (2-

rasm).  Hujayra  yadrosida  ular  DNK  xamda    iRNK  ni  faollashtiradilar,  bu  esa  o‘z  navbatida  oqsil 

sintezini  induksiyasiga olib keladi.Ammo bular gormonlar ta'-sirining bo‘lishi  mumkin bo‘lgan prinsip 

laridir. Ushbu masalani ko‘p tomonlari  to‘liq aniqlanmagan bo‘lib, chuqur o‘rganishni talab etadi.   


 

 



 



2-rasm. Kortikosteroid gormonlarning xujayra ichidagi retseptorlari bilan ta'sirining    

              chizmasi. 

 

Gipotalamus va gipofiz gormonlari preparatlari. 

 Gipofiz 3 ta: oldingi, orqa va kamroq namoyon bo‘lgan o‘rta bo‘laklardan iborat. Oldingi va o‘rta 

bo‘laklari  bez  hujayralaridan  iborat  bo‘lib,  “adenogipofiz”  nomi  bilan  jamlangan.  Oldingi  bo‘laklari 

adrenokortikotrop,  somatotrop,  tireotrop,  follikul  rag‘batlantiruvchi,  lyuteinizatsiyalovchi  va  laktotrop 

gormonlar ajratadi (1-  jadval). Ularni  hosil  bo‘lishi  va ajralishi  maxsus gormonlar ajralishni (rilizing

1



rag‘batlantiruvchi  va  susaytiruvchi  omillar  bilan  boshqariladi  (2-  jadval).  O‘rta  bo‘lagi  ba'zi  sut 



emizuvchilarda melanotsidlarni rag‘batlantiruvchi gormonlar (α, β, γ )ni ajratadi va u ham gipotalamus 

nazoratidadir. 

______________________________________ 

1

Inglizchada to release- ozod qilish, ajratish. 



 1-jadval. Gipofizning oldingi va orqa bo‘laklari gormonlari, ularning preparatlari va      

 ularni o‘rniga qo‘llanuvchilar. 

     

Gormon 


Gipofiz bo‘lagi 

Gipofiz gormonlari preparatlari va ular 

o‘rniga qo‘llanuvchilar 



                     3 

oldingi 


Adrenokortikotrop gormoni (AKTG, 

kartikotropin) 

Somatrop gormoni (o‘sish gormoni; 

somatotropin) 

Tirsotrop gormon (tirotropin) 

Laktotrop gormon (prolaktin, laktotropin, 

mamotropin) 

Gonatotrop gormonlar 

Follikulani rag‘batlantiruvchi gormon 

(follitropin) 

Lyuteinlashtiruvchi gormon (lyutropin) 

Kortikotropin 

Kozintropin 

Somatotropin 

Somatren 

Tirotropin 

Laktin 


 

 

Menapauza gonadotropini (menatropinlar) 



Xorionik gonadotropin (prolan) 

 

orqa 



Oksitotsin 

Vazopressin 

(antidiuritik gormon) 

Oksitotsin 

Vazopressin 

Desmopressin 

Lipressin 

Felipressin 

Pituitrin 

Adiurekrin  



 

     2-jadval. Gipofiz gormonlarining ajralishini boshqaruvchi gipotalamus gormonlari va    

     ularning preparatlari. 

Gipofiz gormonlarini ajralishini 

rag‘batlantiruvchilar 

(rilizing-gormonlar)¹ 

Gipofiz gormonlarini ajralishini 

susaytiruvchilar 

(ingibitsiyalovchi gormonlar) 

Gormon preparatlari 

va ularning sintetik 

analoglari 

Kortikotropinni ajralishini rag‘batlan-

tiruvchi gormon (kortikoliberin) 

 

 



 

 

Tireotropinni ajralishini rag‘batlanti-



ruvchi gormon (tiroliberin) 

 

Rifatiroin (+) 



Ganadotrop:  follikula    rag‘batlan-

tiruvchi  va  lyuteinlashtiruvchi  gor-

monlarni 

ajralishini 

rag‘batlan-

tiruvchi gormon (gonadorelin) 

 

Gonadorelin (+/-)² 



Leuprolid (+/-)² 

Nafarelin (+/-)² 

Somatotropinni  ajralishini  rag‘batlan-

tiruvchi gormon (somatoliberin) 

Somatotropinni ajralishini 

susaytiruvchi gormon (somatostatin) 

Somatostatin (-) 

Oktreotid (-) 

Sermorelin (+) 

Prolaktinni  ajralishini  rag‘batlanti-

ruvchi gormon (prolaktoliberin) 

Prolaktinni ajralishini susaytiruvchi 

gormon (prolaktostatin) 

 

Melanotsit  rag‘batlantiruvchi    gor-



monlarni 

ajralishini 

rag‘batlan-

tiruvchi gormon (melanoliberin) 

Melanotsit rag‘batlantiruvchi  

gormonlar ajralishini susaytiruvchi 

gormon (melanostatin) 

 

    ________________________ 



        1

. Albatta, garmonlar biosintezi ham o‘zgarishi kerak. 

        2

. Qon zardobidagi konsentratsiyaning dinamikasiga bog‘liq holda rag‘batlantiruvchi yoki   

      susaytiruvchi ta'sir etishi mumkin. 

      Izoh  .+ (plyus)-rag‘batlantiruvchi ta'sir, - (minus)-susaytiruvchi ta'sir. 

 

        Gipotalamo-gipofizar gormonlarni boshqa endokrin bezlar, a'zolar va to‘qimalarga asosiy ta'siri 1-



chizmada ko‘rsatilgan.  

 

1-chizma. Gipotalamo-gipofizar gormonlarning boshqa endokrin bezlar, a'zolar va to‘qimalarga asosiy 

ta'siri. 

Gipotala-

mus 


 

 

 



  

 

     



  

 

  



 

 

Adeno 



gipofiz 

Adrenokortikot

rop gormon 

Tireotrop 

gormon 

Lyuteini-



zatsiyalovchi 

gormon 


Follikulo 

rag‘batlanti-

ruvchi gormon 

Somato-


trop 

gormon 


Laktot-

rop 


gormon 

Melanotsit 

rag‘batlanti- 

ruvchi gormon 

Periferik 

endokrin 

bezlar 

Buyrak usti 



bezi po‘stloq 

qavati 


(kortikosteroid

lar) 


Qalqonsi-

mon bez 


(tiroksin 

triyodti 

ronin) 

Jinsiy bezlar 



(gestagen, 

estrogen, 

androgen) 

Ayollar jinsiy 

bezlari 

(estrogenlar) 

 

 

 



 

A'zolar va 



to‘qimalar 

Modda alma-

shinuvi 

(uglevod, oq-

sil,yog‘,suv-

tuz) 


yallig‘lanish-

ga qarshi va 

immuno-

depressiv ta'sir 



Modda al-

mashinuvi-

ni kuchay-

tirish 


(o‘sish va 

organizm 

rivojla-

nishini 


boshqa-

rish) 


Ikkilamchi 

jinsiy 


belgilarni 

rivojlanishi 

(ayollar 

jinsiy 


a'zolarining 

siklik 


o‘zgarishi) 

Ikkilamchi 

jinsiy 

belgilarnin 



Rivojlanishi 

(ayollar jinsiy 

a'zolarining 

siklik 


o‘zgarishi) 

Urug‘don 

(spermoto-

genez) 


Somatomed

inlar 


 

O‘sayotgan 

a'zo va 

to‘qimalar 

(anobolik 

ta'sir) 


Sut 

bezlari 


(lakta- 

siya) 


Pigment 

hujayralar 

(ko‘zning to‘r 

pardasi) 

 

+(plyus)-gipofiz  gormonlarini  ajralishini  rag‘batlantiruvchi  gipotalamus  gormonlari  (rilizing- 



gormonlar) 

-(minus)-gipofiz gormonlarini ajralishini susaytiruvchi gipotalamus gormonlari 

 

Gipotalamus va adengipofiz gormonlarining sintezi va ajralishi teskari bog‘lanish prinsipi asosida 



boshqariladi,  chunki  gipotalamus  va  gipofiz  markazlarining  faolligi    gormonlarning  qonda  aylanib 

yuruvchi  konsentratsiyasiga  bog‘liq.  Qonda  gormonlar  miqdorini  kamayishi  gipotalamo  –  gipofizar 

sistemani  rag‘batlantiradi  va  aksincha,  ortishi  ushbu  sistemaga  susay-tiruvchi  ta'sir  ko‘rsatadi. 

Neyrogipofiz, deb ataluvchi orq

a bo‘lak nerv oxirlari va hujayralardan iborat  gliyani eslatadi. Unda 2 

ta  gormon:  oksitotsin  va  vazopressin  (antidi  uritik  gor-mon)  mavjud.  Bu  gormonlar  gipotalimusning

1

 

supraoptik  va  paraventrikulyar  yadrolaridan  boshlanuvchi  neyrosekretor  h



ujayralarda  hosil  bo‘ladi. 

Ularning  ak-sonlari  gipofiz  oyoqchalari  orqali  uning  orqa  bo‘lagiga  o‘tadi.  Ushbu  aksonlarning 

oxirlari neyrogipofizning kapilyarlari bilan zich birlashgan bo‘lib, unga oksitotsin va vazopressinni 

bevosita  ajratadi  (neyronlarda  ikkala  gormon  neyrofizin    I  va  II  oq

sil  bilan  bog‘langan,  faolsiz 

kompleks holida bo‘ladilar). Ikkala gormonning ajralishi nerv impulsi ta'sirida amalga oshadi. 

Gipofiz  gormonlari  tabobat  amaliyotining  turli  jabxalarida  qo‘llaniladi.  Dori  vositasi  sifatida 

gipofizning oldingi bo‘lagida gormonlar sekretsiyasini boshqaruvchi gipotalamusning ba'zi gormonlari 

ham qo‘llanila boshladi.  

Gipofizning  oldingi  bo‘lagidagi  bazofil  hujayralarida  hosil  bo‘luvchi  AKTG  polipeptitdir  (39ta 

aminokislotadan iborat). Uni sintezi amalga oshirilgan. AKTG 1-20 ning  N-oxirigi qismi gormonning 

butun  molekulasi  xossalarini  namoyon  etadi.  AKTG  buyrak  usti  bezining  po‘stloq  qavati 

hujayralarining  tashqi  membranasi  yuzasida  joylashgan  maxsus  retseptorlarga  ta'sir  etib  ular  bilan 

bog‘langan  adeniladsiklazani  rag‘batlantiradi  va  hujayra  ichidagi  sAMF  miqdorini  oshiradi.  Bu  o‘z 

navbatida  xolesterinni kortikosteroidlarga aylanishini kuchaytirgani uchun  AK II ning  fiziologik ta'siri 

kabidir.(glyukokortikoidlar  haqida  keyinroq  bayon  etiladi).  Kortikosteroidlarni  davomsiz  qo‘llaganda 

ham buyrak usti bezining po‘stloq qavati funksiyasi susayadi. AKTGni qo‘llaganda bunday bo‘lmasligi 

uning  afzalligidir,  ammo  AKTG  ni  davomli  kiritilganda  buyrak  usti  bezining  “madorini  qurishi“ 

(xolsizlanishi)  kuzatilishi  mumkin.  AKTG  preparati  bo‘lmish  kortikotropin  so‘yilgan  qora  molning 

gipofizidan ajratib olinadi. Ta'sir  birligi (TB) da dozalanadi. Me'da–ichak traktida u parchalanadi.  Shu 

sababli  kortikotropin  mushak  ichiga  yoki  ko‘ktomirga  kiritiladi.  Ta'siri  davomiyligi  taxminan  6  soat-

cha.AKTG  preparati  kamdan–kam  holda  yo  tashxis  qo‘yishi  uchun  yoki  glyukokortikoidlarni  davomli 

qo‘llanilgandan  keyin  qo‘llaniladi.  Oxirigidan  maqsad  buyrak  usti  bezining  po‘stloq  qismi  rag‘-

batlantirib  glyukokortikoidlar  ta'sirida  susaygan  endogen  kortikosteroidlarni  ishlab  chiqarishni 

tiklashdir.  Ammo  AKTG  ni  kortikotropin  preparati  sifatida  davomli  qo‘llanilganda  tabiiy  holatda 

AKTG  biosintez  va  ajralishini  rag‘batlantiruvchi  gipotalamik  gormon  ajralishini  susayishini  e'tiborga 

olish lozim. 

Noxush  asoratlar  bo‘lishi  mumkin.  Jumladan,  shish,  arterial  bosimni  oshishi,  katobolik  ta'sir 

(oqsillarning parchalanishi ustunlik qiladi), uyqusizlik, regeneratsiya jarayonini susayishi va boshqalar.  

____________ 

1

Oksitotsin  va  vazopressinni  gipotalamus  gormonlari  deyish  mumkin,  chunki  ularning  biosintezi 



gipotalamusda kechadi. 

 

Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  kortikotropin  antitelalar    hosil  bo‘lishini  chaqirishi  mumkin.  Shu 



sababli  hozirda  uning  sintetik  analogi,  immunogenligi  sust  bo‘lgan  t  ye  t  r  o  k  o  z  a  k  t  r  i  n 

(tetrokozaktid, sinakten-depo, kozintropin 24 aminokislotadan iborat)ni qo‘llash maqul topilgan.                                             

Quyidagi  holatlarda  AKTG  ni  qo‘llash  mumkin  emas:  gipertoniya,  qandli  diabet  xastaligining 

og‘ir  shakllari,  me'da  ichakning  yara  xastaligi,  o‘tkir  endokardit,  yuqori  darajadagi  yurak 

yetishmovchiligi. 

Gipofiz  oldingi  bo‘lagining  atsidofil  hujayralari  o‘sish  gormonini  (somatotropin)  ishlab 

chiqaradilar. U 191 aminokislotadan  iborat bo‘lgan oqsildir. Inson va  jonivorlarning o‘sish gormonlari 

tuzilishi va faolligi bo‘yicha bir xil emas, ya'ni o‘sish gormoni turkum xosligiga ega.  

Somatotrop  gormonning ko‘pgina ta'siri jigarda hosil bo‘luvchi (boshqa to‘qimalarda ham mavjud 

bo‘lgan)  va  somatomedin  deb  ataluvchi  oqsil  omili  orqali  yuzaga  chiqadi.  O‘sish  gormoni  skelet  va 

butun  organizm  o‘sishini  rag‘batlantiradi.  Uning  yetishmasligi  pakanalik,  inson  jussasini  kichik 

bo‘lishiga olib keladi. Insonning o‘sishi va rivojlanishi tugashidan avval uning gipersekretsiyasi tufayli 

gigantizm,  o‘sish  tugagandan  keyin    esa-  akromegaliya

1

  rivojlanadi.  Uning  ta'sirida  peshob  tarkibida 



azotli mahsulotlarni kam ajralishi  anabolik ta'sirga (oqsil sintezi uni parchalanishidan ustunroq bo‘ladi.) 

ega  ekanligidan  dalolat  beradi.  Ehtimol  hujayralarga  aminokislotalar  transporti  kuchaysa  va  RNK 

sintezi  faollashsa  kerak.  Organizmda  fosfor,  kalsiy,  natriy  ham  ushlanib  qoladi.  Insulinga  teskari 

ravishda o‘sish gormoni giperglikemiya (diabetogen ta'sir) chaqirishi  mumkin. Lipolizni kuchaytiradi. 

Qonda  erkin  yog‘  kislotalari  miqdori  ortadi.  O‘sish  gormoni  tozalangan  holda  ajratilgan.    Gen 

injeneriyasi usuli bilan ham olingan. Ushbu gormonni qo‘llashga asosiy ko‘rsatma  – bu o‘sishni ortda 

qolishi (pakanalik). Bu gormonni parenteral yo‘l bilan kiritiladi (me'da  –  ichak traktida parchalanganli 

uchun).  

O‘sish gormonining analogi s o m a t r ye m (tarkibida qo‘shimcha metionin bor) sintezlangan. 

 Gipotalamusdan gipofizdan o‘sish gormoni ajralishini  susaytiruvchi gormon  -  somastostatin ajratilgan 

va sintezlangan. U tetradekapeptid iborat.  

Somastostatin periferik to‘qimalarda xam aniqlangan.U o‘sish gormonini sekretsiyasini susaytirish 

bilan  bir  qatorda  gyukagon  va  ovqat  xazm  qilish  traktining  ko‘pgina  gormonlarini  xam  ajralishini  

susaytiradi.  Somastatinni  sintezi  amalga  oshirilgan.  Akromegaliyani  davolashda  u  samarasiz  ekan, 

chunki ta'siri qisqa (t

½

= 3-6 min) va kerakli darajada tanlab ta'sir etish xossasiga ega emas  (insulin va 



va glyukagon ajralishini bir vaqtda susaytiradi). Bundan tashqari enteral qo‘llanganda samarasiz. 

  Somatostatinning  sintetik  analogi  –  o  k  t  r  ye  o  t  i  d  (sandostatin)    ishlab  chiqarilayapti.  U 

oktapeptid  bo‘lib, ta'siri somastatinnikiga nisbatan birmuncha davomli (t

½

= 100 min.). Akromegaliya, 



apudoma  (karsinoidli  o‘simtalar²)da    qo‘llaniladi.  Kuniga  2-3  marta  teri  ostiga  kiritiladi.  Ta'siri 

uzaytirilgan (prolongatsiyalangan) oktreotid -   s a n d o st a t i n  lar chiqarilyapti. 

Samotostatinning sintetik analogi – l a n r ye o t i d  bundan ham davomliroq ta'sir ko‘rsatadi. Uni 

mushak ichiga 10-14 kunda 1 marta kiritiladi.  

Akromegaliyada  dofaminomimetik  bo‘lgan,  b  r  o  m  k  r  i  p  t  i  n      ham  qo‘llaniladi,  u  o‘sish 

gormonini keragidan ortiqcha ishlab chiqarilishini susaytiruvchi ta'sir ko‘rsatadi. 

Gipotalamus somatotrop gormon ajralishini rag‘batlantiruvchi gormon ishlab chiqaradi, uning tuzilishi 

aniqlanmagan.  Tireotrop  gormon  (glikopeptitdir)  qalqonsimon  bezi  gormonini  sekretsiyasini 

rag‘batlantiradi.  U  qalqonsimon  bezga  yodni  shimilishiga,  tirozinni  yodlanishiga,  qalqonsimon  bez 

gormonlarini sinteziga hamda trioglobulinning endotsitozi va proteoliziga ta'sir etadi. Bundan tashqari, 

tireotrop  gormon  qalqonsimon  bezning  vaskulyarizatsiyalanishini  oshiradi.  Uning  hujayralarini 

gipertrofiya  va  giperplaziyasiga  olib  keladi.  Ushbu  gormon  hujayraning  plazmatik  membranasida 

joylashgan o‘ziga hos retseptorlar bilan bog‘lanadi. 

 

 _________________________ 



1

Qo‘l, oyoq, burun, daxanni keskin kattalashib ketishi. Grekcha  akron-qo‘l, oyoq, megas- katta  

²Ushbu guruh o‘simtalarini APUD- sistemaga tegishli deb hisoblanadi. Ular “apudomalar” deb ularning 

hujayralari  “apudotsitlar”  nomini  olgan.  Gormonlar  rolini  o‘ynovchi  har  xil  biologik  faol  moddalar 

(aminlar, peptitlar) ni ishlab chiqaradilar. Apudomalar turli a'zolar va to‘qimalarda (hazm traktida, MNS 

va  boshqalar)  joylashgan.  Hazm  takti  apudomalariga  glyukagonoma,  gastrinoma,  insulinoma,  vipoma 

(vazointestinal peptid VIP  ishlab chiqaruvchi o‘simta) lar kiradi. 


10 

 

Amaliyotda qo‘llash uchun so‘yilgan qora mol gipofizining oldingi bo‘lagini tozalangan ekstrakti 



bo‘lmish t i r o t r o p i n  preparati chiqariladi. Uning faolligi ta'sir birligi (TB) da (biologik standartlash 

qo‘llaniladi)  belgilanadi.  Qalqonsimon  bez  preparalari  bilan  birgallikda  qalqonsimon  bez 

yetishmovchiligida  hamda  miksedemani  differensial  tashxisida  qo‘llaniladi.So‘ngisida  tireotropin 

ta'sirida  radioaktiv  yodni  qalqonsimon  bezga  shimilish  darajasiga  ko‘ra  miksedema  qalqonsimon 

bezning  birlamchi  shikastlanishi  yoki  gipofiz  yetishmovchiligi  tufayli  rivojlanganligi  aniqlanadi. 

Preparatni  teri  ostiga  yoki  mushak  ichiga  kiritiladi.  Tireotrop  gormon  ajralishini  rag‘batlantiruvchi 

gipotalamik gormon tripeptitdir. U alohida ajratilgan, uning tuzilishi aniqlangan, hamda sintezi amalga 

oshirilgan.  Unga  r  i  f  a  t  i  r  o  i  n    (protirelin)  nomi  berilgan  bo‘lib,  uni  diagnostik  maqsadlarda 

(gipotalamus yoki gipofizni shikastlanishi tufayli rivojlanayotgan qalqonsimon bez xastsliklari aniqlash 

uchun), shuningdek tireotoksikoz va qalqonsimon bez havfli o‘simtalarini radiaktiv yod bilan davolash 

samaradorligini  oshirish  uchun  (protirelin  ta'sirida  qalqonsimon  bezning  yodni  shimib  olish  qobiliyati 

ortadi)  qo‘llash  tavsiya  etilgan.  Gipofizni  oldingi  bo‘lagidan  bir  qator  gonadotrop  gormonlar  ajraladi, 

ular jinsiy mansublikka ega emaslar.  

Follikula  rag‘batlantiruvchi  gormon  glikoprotein  bo‘lib,  tuxumdonlarda  follikulalarni 

rivojlanishini  va  estrogenlar  sintezini,  urug‘donda  urug‘don  naychalari  va  spermotagenezni 

rag‘batlantiradi.  Follekula  rag‘batlantiruvchi  preparat  sifatida  menopauza  gonadotropini  (pergonal, 

menotropinlar) qo‘llaniladi. Menapauza (xayz ko‘rish to‘xtagan) ayollarning peshobidan ajratib olinadi. 

Menapauza  gonadotropinini  follikulalar  rivojlvnishini  kuchli  susayishi,  estrogenlar  yetishmovchiligi 

hamda  erkaklarda  gipotalamo-gipofizar  yetishmovchilik  sababidan  rivojlangan  gipoganadizmni 

davolashda qo‘llaniladi. Mushak ichiga kiritiladi. 

Lyuteinizatsiyalovchi  gormon  glikoprotein  bo‘lib,  tuxumdonda  ovulyasiya  bo‘lishiga  va  follikulalar 

o‘rnida  sariq  tana  hosil  bo‘lishiga  imkoniyat  tug‘diradi  hamda  progesteron  va  estrogenlarni  hosil 

bo‘lishi  va  ajralishini  kuchaytiradi.  Urug‘donda  u  Leydigning  interstitsial  hujayralarini  (tuxumdon 

glandulotsidlarini)  rivojlanishi  va  ularda  erkaklar  jinsiy  gormoni  (testosteron)ni  ajrashini  kuchaytiradi. 

Ikkala  gonadotrop  gormon  sAMF  hosil  bo‘lishini  oshirib,  jinsiy  gormonlar  sintezini  tezlashtirai.  Dori 

preparati  sifatida  yo‘ldoshda  hosil  bo‘luvchi  xorionik  gonadotropin  (prolan,  xoriogonin)  qo‘llaniladi. 

Xomilador  ayollar  peshobidan  ajratib  olinadi.  U  lyutenizatsiyalash  ta'siriga  ega.  Uning  faolligini 

biologik standartizatsiyalash yo‘li bilan ta'sir birligida (TB) aniqlanadi. Ayollarga ushbu preparatni hayz 

ko‘rish sikli  buzilganda, bepushtlikning  ba'zi turlarida, erkaklarda  - gipogenitalizm,  jinsiy  infantilizm, 

kriptorxizmda

1

  qo‘lllaniladi.  Preparatni  mushak  ichiga  kiritiladi.  Uni  qo‘llaganda  allergik  reaksiyalar 



bo‘lishi mumkin.  

      Gipotalamusdan  gonadotrop  gormonlar  ajralishini  rag‘batlantiruvchi  (lyuteinizatsiyalovchi  va 

follikula  rag‘batlantiruvchi)  gormon  –  g  o  n  a  d  o  r  ye  l  i  n    avval  ajratilgan,  so‘ngra  sintezlangan. 

Keyinchalik  gonadorelin  kabi  ta'sir  ko‘rsatuvchi  boshqa  agonistlar  sintezlangan  (leuprolit,  gistrelin, 

nafarelin va boshqalar).  

       Shuni  yoddan  chiqarmaslik  lozimki,  gonadorelin  guruxi  preparatlarining  ta'sir  yo‘nalishi  dozalash 

prinsipiga  bog‘liq.  Agar  ularni  o‘xtin-o‘xtin  kiritilsa,  qondagi  konsentratsiya  egri  chizig‘i  fiziologik 

sharoitdagi  kabi  to‘lqinsimon  (“pulsatsiyali”)  bo‘lganda  kuchaytiruvchi  natija  yuzaga  keladi.  Qonda 

preparatning  turg‘un  konsentratsiyasi  hosil  qilinsa,  gipofizdan  gonadotrop  gormonlarni  ajralishi 

susayadi.  Dekapeptit  bo‘lgan  gonadorelin  gidroxlorid    gipogonadizmning  tashxisi  va  davolashda 

qo‘llaniladi.  Nanopeptit  bo‘lgan  leuprolit  atsetat  va  unga  o‘xshash  preparatlar  gonadotrop  gormonlar 

sekretsiyasini kamaytirish (bunda qonda doimiy konsentratsiya hosil qilishi kerak) uchun qo‘l-laniladi, 

m-n, prostata bezining rakida (havfli o‘simtasida).  

        D  a  n  a  z  o  l    (danol)  nomi  bilan  atalgan,  gipofizning  gonadotrop  gormonlari  sekretsiyasini 

ingibitori  (keskin  susaytiruvchisi)  sintezlangan.  U  sintetik  preparat  bo‘lib,  17α-  etinil  testosteron 

hosilalariga mansub. Androgenlar, gestogenlar va kortikosteroid retseptorlar bilan qisman bog‘lanuvchi 

agonistdir.  Tuxumdonlar  funksiyasini  susaytiradi  va  bachadon  endometriyasini  xamda  endometriozda  

ektopik  o‘choqlarning  atrofiyasiga  olib  keladi.  Spermotaginezni  susaytiradi.  t½-taxminan  1,5  soat. 

Endometrioz, ginekomastiya va bachadonda qon ketganda qo‘llaniladi. 

  _________________________                  

1

Grekcha cryptos- yashirin degani, orchis- tuxum bo‘lib, urug‘donni (moyakni) qorin bo‘shlig‘ida 



ushlanib qolishi bilan kechadigan holat.   

11 

 

Laktotrop  gormon  sut  bezlarini  rivojlanishi  va  laktatsiyani  kuchaytiradi.  Oqsil  tuzilishiga  ega.198  ta 

aminokislotadan  iborat.  Uning  ishlab  chiqarilishi  gipotalamus  orqali  boshqariladi.  Bundan  tashqari 

laktotrop  gormonni  ajralishini  susaytiruvchi  gormon  mavjud.  U  dofamin  deb  taxmin  qilinadi,  chunki 

dofamin retseptorlarining antogonistlari (m-n, antipsixotik  vositalar,  metoklopramid)  laktotrop gormon 

sekretsiyasini  kuchaytiradi.  Aksincha,  agonistlari  (bromkreptin,  levodopa)  uni  susaytiradi  (3-rasm). 

Laktotrop  gormonining  preparati    laktin    so‘yilgan  qora  molning  gipofizidan  olinadi.  Tug‘ruqdan 

keyingi  davrda  laktatsiya jarayonini kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. 



      Melanotsit rag‘batlantiruvchi gormonlar  insonda asosan adenogipofizda ishlab chiqariladi. Ko‘rish 

kuchini  oshiradi,qorachig‘ni  moslashishini  yaxshilaydi.  Bunday  natija  ularni  to‘r  parda  xujayralariga 

kuchaytiruvchi ta'sir ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Melanotsit rag‘batlantiruvchi gormon  preparati bo‘lmish 

i n t ye r m ye d i n n i so‘yilgan qora mol gipofizidan olinadi. Oftalmologiyada ko‘zning to‘r pardasi 

degeneratsiyasi,  gemerolopiyani

1

  va  boshqa  patologik  xolatlarda  qo‘llaniladi.  Ko‘pincha  kon'yuktiva 



bo‘shlig‘iga  tomiziladi  (ba'zan  kon'yuktiva  ostiga  igna  orqali  yoki  elektroforez  uslubida  kiritiladi). 

Ammo melanotsit rag‘batlantiruvchi gormonning insondagi funksiyasi yetarlicha aniqlanmagan.  

Adenogipofizdan  bir qator boshqa gormonlar xam ajratilgan.  Lipotrop gormonlar  katta qiziqishga 

ega bo‘ldilar (ular    yog‘larni  depodan  ajralishini ta'minlaydi,  boshqa   ta'silarga  xam egadirlar).Ular 

ichida    aloxida    e'tibor  β-lipotropinga  berildi,  u  og‘riqsizlantirish  faolligiga  ega  prekuzor  peptidlar  –

endofin va enkefalinlar sifatida  baxolangan. 



              

 

Yüklə 2,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin