4
1 . SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA IJTOMOIY
IQTISODIY VA SIYOSIY AHVOL
1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol
Balxash kо„li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi
oqimlarigacha bо„lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala
boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud bо„lgan Jо„chi ulusi ikki
mustaqil davlatga Kо„k О„rda va Oq О„rdaga bо„linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan
boshlab Oltin О„rda taxti uchun Ichan, Shaybon va Tо„qay Temur avlodlari
о„rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin О„rda taxtiga 25
xon kelib ketdi.
XIV asrning 70 yillarida Oltin О„rda ichki kurashlar yanada keskinlashib
ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxо„ja, Arabshoh,
Kaonbeklar katta о„rin tutdilar. Oltin О„rda taxti uchun kurashlar kuchayib,
tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq О„rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz
Urusxon va Tо„xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380
yilda Oq О„rdaning birlashtirilishi Tо„xtamishning Amir Temur tomonidan qо„llab
quvvatlanganligi ta‟sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin О„rda Amir Temur
tomonidan Tо„xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan
bо„lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi.
Shu yillarda Oltin О„rda Bulg„or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana о„z hukmronligini
о„rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar
о„rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bо„lgan edi.
1
XV asrning 1chi choragida Oltin О„rdada о„zaro siyosiy kurashlar yana
kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin О„rda taxtiga о„tirgan 8 ta xon
birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, Pо„latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton
va boshqalar).
XIV asrning 80 yillaridan boshlab «о„zbek ulusi» yoki «о„zbeklar viloyati» deb
1
Ahmedov B. “Tarixdan saboqlar”. T., 1994 yil. b – 57.
5
nom olgan. Oq О„rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi. Bir necha 10 yillar
davomida taxt uchun Tо„xtamish, Quyirchoq о„g„lon, Barakxon, Ulugmuhammad
kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan boshlab esa bu kurashlarda
Muhammadxon, Kichik Muhammad, Tо„xtamishning о„gillari Davlatberdi va
Kepakxonlar asosiy о„rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq vaqt davom etgan ana shu
kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon avlodlari ham faol ishtirok
etdilar va ma‟lum bir mavqega ega bо„lib bordilar.
О„zaro kurashlardan kо„p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi. 1427
yilda Alasha bahodir yordamida xon etib kо„tarilgan Abulxayrxon katta harbiy
kuch tо„pladi va 1428 yilda о„z ulusiga qaytib, qiyot, mang„it, qо„ng„irot, dо„rmon,
qushchi, о„tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut, echki,
tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib kо„tarildi. Bunda
Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug„ va qabila boshliqlari qо„llab quvvatladilar. 1428 -29
yillarda kо„chmanchi о„zbeklar Janubi-G„arbiy Sibirdagi Tura shahrini qо„lga
kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti bо„lib qoldi.
Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa yoyildi va
kо„pgina о„glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga о„ta boshladilar. 1428-
1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi
Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va о„z davlatini Oltin
О„rda (Kо„k О„rda) dan mustaqil deb e‟lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon
Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi.
Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda
Abulxayrxonning
Xorazmni
tashlab
ketishiga
sabab
Shohrux
tomonidan qо„shin yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib
yurgan Kichik Muhammadning о„g„li Maxmud va uning ukasi Axmadxon
Abulxayrxonga qarshi kurash boshlab havf deb kо„rsatiladi. (Abdurazzoq
Samarqandiy).
XV asr 40 -yillarda Abulxayrxon Sig„noq, Oqqо„rg„on, Arquq, Sо„zoq va
О„zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi.
Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq
6
hukmdor bо„lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik
kо„rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan sо„ng (1469) esa, davlatda yana о„zaro
kurashlar avj oldi va kо„chmanchi о„zbeklar davlati о„zaro kurashlar natijasida
yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi
Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog„liq.
1
Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning о„g„li Budoq sultonning о„g„li
edi, Otasidan yetim qolgach, Muhammad Shayboniyxon ukasi Maxmud Sulton bilan
birga Abulxayrxon tarbiyasida bо„ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri,
Turkiston hokimi Muhammad Mazid tarxon homiyligida bir qancha vaqt
Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda
Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm
oldi. XV asr 90 -iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqqa bordi va
siyosiy kurashlarga qо„shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va
Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam о„rnashib oldi.
Keyinchalik, Sayram va Yassini qо„lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni
qо„lga kiritdi. 1498 yilda Sulton Axmad Mirzo vafotidan sо„ng Samarqandga
yurish qildi, uni qо„lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan
birga talon -taroj etdi. 1499 yilda Samarqandda qilgan yurishi yana
muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Buxoroga yurish qildi va uch kunlik qamaldan
sо„ng uni qо„lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga
yurish qildi va uni bosib olib, tо„rt oy davomida talon qildi. Bu
Samarqandliklarning Shayboniyxonga qarshi qо„zg„oloni sabab bо„ldi va ular 19
yoshli temuriy shahzoda - Zaxriddin Muhammad Boburni xon qilib kо„tardilar.
Bobur Qarshi va Guzorni ham qо„lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt talangan halqning
ahvoli juda ham nochor edi. Og„ir ahvolda qolgan Bobur qо„shinlari Zarafshon
bо„yida Shayboniyxondan mag„lubiyatga uchradi va qamalda qolgandan sо„ng
yashirincha Toshkentga chekinishga majbur bо„ldi. Samarqandda, Buxoro va
Toshkentda о„z hukmronligini qо„lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga
tayyorgarlik kо„ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida
1
Muhammad Solih “Shayboniynoma”. T., 1988 yil. b – 115.
7
Shayboniyxonga qarshi birlashgan bо„lsalarda, bu hech qanday natijaga olib
kelmadi. 1505 yil Urganch ham bosib olindi va Xorazm Shayboniyxonga tobe
bо„ldi. 1506 yil Xusayn Boyqaro vafotidan sо„ng boshlangan taxt uchun
kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot
bosib olingan 1507 yil birin ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va
Kaspiydan
Xitoygacha,
Sirdaryo
etagidan
Afg„onistonning
markaziy
hududlarigacha bо„lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi
ostiga о„tdi. Shayboniyxon hukmronligi о„rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq
vaqt davom etgan temuriylar о„rtasidagi о„zaro taxt talashishlarga chek qо„yildi va
tinchlik о„rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza
olishga erishi bilan о„zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bо„ldi.
Shayboniyxon qо„lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun о„z yaqinlariga
bо„lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi va 1510 yil
Shayboniyxon Eron shohi Ismoil Safaviy bilan kurashga kirish oldidan ayniqsa,
yaqqol namoyon bо„ldi. О„z vaqtida yetib kelmagan qо„shinlar oz sonli
Shayboniyxon qо„shinlarining (17000) Ismoil Safaviy qо„shinlari- (70000) ,
tomonidan Tahrirobod mavzesida mag„lub etilishi va Shayboniyxonning
о„ldirilishiga olib keldi,
1510 yil Shayboniyxon vafot etgach, shayboniylar о„rtasida hokimiyat uchun
kurashlar avj oldi. Ayni vaqtda Ismoil Safaviy ham shayboniylar davlati ichkarisiga
hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar bu yurishni tо„xtatish uchun
sulhga rozi bо„ldilar va Amudaryoning sul qirg„og„idagi barcha yerlarni Eronga
berishga majbur bо„ldilar.
1511 yilda Bobur ham о„z qо„shinlari bilan Amudaryodan kechib о„tib,
Xisor, Qulob, Qunduz, Badaxshonni egalladi. Sо„ng Ismoil Safaviy yordamida
Samarqandga yurish boshladi. Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Turkistonga
chekindilar. Samarqandni qо„lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba о„qitganidan
norozi bо„lgan halq Boburga qarshi isyon kо„tardi va bundan foydalangan
shayboniylar Boburni bu yerdan haydab chiqardilar. Ismoilning Boburga yordamga
8
yuborgan Amir Axmad (Najmi soniy) boshchiligidagi qо„shinlari esa qirib tashlandi
(1512 y kuzida) va 1512 yil may oyida Samarqand yana shayboniylar qо„liga о„tdi.
Bobur esa Ismoil bilan ittifoqini tuzdi va 1525 yilda Hindistonga yurish qilib,
u yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi.
Shayboniyxon vafotidan sо„ng shayboniylar davlati taxtini Kо„chkinchixon
(1510 -1530) va о„g„li Abu Sa‟id boshqardilar (1530-1533).
Maxmud Sultonning о„g„li Ubaydulla Sulton hukmronligi yillarida (1533-1539)
hokimiyat ancha mustahkamlandi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga kо„chirildi.
Ubaydullaxon davlatni mustahkamlash va eronliklarni mamlakat hududidan xaydab
chiqarishga katta e‟tibor berdi. 1512 yil kuzida u yajmi soniy ustidan g„alaba
qozongach, katta о„ljaga ega bо„lgan edi va bu mablag„ni u Buxoro shayxulislomi
Mir, Arabga topshirdi va bu mablag„lrga mashhur Mir Arab madrasasi qurildi.
Shayboniylar orasida eng katta ta‟sirga ega bо„lgan hukmdorlardan yana biri
Abdullaxon II (1534-1598) edi. 1556 yil jо„ybor shayxlaridan Muhammad Islom
yordamida taxtni egallagan Abdullaxon umrining oxirigacha davlat hududlarini
kengaytirish va markaziy hokimiyatni kuchaytirish, iqtisodiy ahvolni va davlatning
harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi. Abdullaxonning say- harakatlari
natijasida XVI asr oxirlarida Buxoro xonligi ulkan markazlashgan davlatga aylandi.
Biroq, Abdullaxon vafotidan sо„ng hukmronlik qilgan A6dulmо„min va
Pirmuhammadxonlar(1599 -1601) davlatni boshqara olmadilar va ularning о„limidan
sо„ng shayboniylar sulolasi barham topdi.
Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruv tutgan о„rni va
mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning
yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari
-shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya‟ni oddiy fuqaro va
kisman qullar.
Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning
zaiflashuviga oqibatlarga olib , keldi. Shayboniyxon tomonidan joriy etilgan
suyurg„ol tizimi eng yaxshi hizmat kо„rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bо„lgan
9
amaldorlar yoki xon xonadoni vakillariga turli viloyatlar ustidan hukmronlik
qilishga imkon bersada, biroq ular markaziy hokimiyatdan mustaqil bо„lishga
intildilar va oqibatda bu hol ichki kurashlarni keltirib chiqardi. Bu salbiy holat
Shayboniyxon Ismoil Safaviydan mag„lubiyatga uchrashida ham ta‟sir kо„rsatgan
edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer egaligi va yer-suv sohasida 1507 yilda pul
islohoti va keyinchalik ta‟lim sohasida ham islohotlar о„tkazgan edi.
Dehqonchilik asosan lalmikor va obikor - sug„oriladigan yerlarda bо„lgan.
Bug„doyning о„n ikki navi yetishtirilgan va boshqa an‟anaviy ekinlar ekilgan.
Dehqonchilik uchun qulay bо„lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar
hamda din peshvolariga qarashli bо„lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy
hayotida Buxoro yaqinidagi Jо„ybor qishlog„idan chiqqan Jо„ybor xojalar^i katta
ta‟sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta‟sir kо„rsatish bilan
birga katta yer mulklariga ham etalik qilardilar. Shayboniylar davrida amalga
oshirilgan islohotlardan biri qarovsiz yotgan yerlarni о„zlashtirishga ham qaratilgan edi.
Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan oshiq turi
mavjud bо„lgan. Ichki savdoga katta e‟tibor berilgan. Tashqi savdoda Turkiya,
Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan.
1588 yilda Buxoroda bо„lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson ham о„z
ma‟lumotlarida Buxoro shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bо„lishi, bu yerga
Hindiston, Eron, Balx, Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta -katga savdo
karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi.
1
Shayboniylar davlatida 40 dan ortiq soliq va tо„lovlar mavjud bо„lgan. Asosiy
soliq turlari xiroj va zakot bо„lgan
XV asr boshlarida Shaybon ulusida ham feodal kurash keskinlashganligi va
natijada bu ulus bir necha mustaqil uluslarga ajralib ketganligi qayd etilgan. Bu
kurash va tartibsizliklar dastlab 1425-1426 yillarda mang„it ulusida yuz berdi.
Joytar xalqida qo„zg„olon ko„targan Mang„it amirlari burkut, nukus
qabilasidan bo„lgan ko„chmanchilarni ham o„z tomoniga ag„darib olib, 17 ming
kishilik qo„shin to„plab olishga muvaffaq bo„ldi. Jumaduqxon qo„zg„olonchilarga
1
Saidqulov T. “O‟rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligidan lavhalar”. T., 1993 yil. b – 57.
10
qarshi qo„shin tortdi. Lekin jangda mag„lubiyatga uchradi. Jumaduqxon
qo„shinining ko„pgina boshliqlari shu jumladan, Jumaduqxonning o„zi ham asir
olindilar va Mang„it boshliqlarining buyruqlari bilan qatl qilindilar. Bu jangda
Jumaduqxon qo„shinining javonrig„iga qo„mondonlik qilgan yosh Abdulxayrxon
ham asir olindi va Sariq Usmon tomonidan qamab qo„yildi.
Ma‟sud ibn Usmon Qo„histoniyning yozishicha: “Sariq Usmon
Abdulxayrxonni Shayboniylar naslidan bo„lganligini bilgach, o„z himoyasiga
olgan va unga xayrihohlik bildirgan.
Oradan ko„p vaqt o„tmay uni safar anjomlari bilan taxlab, ta‟minlab o„z
ulusiga ketishiga ruxsat bergan.
Sariq Usmon Abdulxayrxonni Shayboniylar naslidan bo„lganligi uchun
qo„yib yubormadi. Aksincha, bundan o„z manfaatini ko„zladi. O„rta Osiyolik
ko„chmanchi xalqlar, ayniksa, o„sha zamondagi hozirgi Qozog„iston hududida
ko„chib yurgan xalqlarning ongida “oq suyaklar” ga, ya‟ni Chingizxon naslidan
bo„lganlarga sig„inish kuchli edi. Bu nasldan bo„lgan o„sha vaqtda hokimiyat
uchun kurashib yurgan xonlar, sultonlar ko„p bo„lib, yirik feodal Sariq Usmondek
odamlar bular ichidan istagan kishisini tanlab olib qo„llab - quvvatlashi mumkin
edi. Lekin, ko„chmanchi feodallar o„z manfaatiga xizmat qiluvchi xonlarni
qo„llab-quvvatladilar. Sariq Usmon ham Abdulxayrxonni qo„llaganda shu
maqsadni ko„zda tutdi. Shubxasiz, bu yerda Abdulxayrxon xokimiyatni qo„lga
olgach Sariq Usmonga zo„r imtiyozlar beraman deb, so„z bergan. Shundan
keyingina Sariq Usmon xonning zo„r iltifotlariga sazovor bo„ldi. Uning eng yaqin
mulozimlari qatoridan o„rin oldi. Abdulxayrxon o„sha yili qo„llab-quvvatlagan
Alasha Bahodir ham xonning zo„r iltifotlariga sazovor bo„ldi. Yuqori davlat
mansablariga ko„tarildi.
Abdulxayrxon asirlikdan qutilib, o„z ulusiga qaytishida Shanvay minglab
degan jilg„ada qishlaydi va kelasi yilning bahorida o„sha Alasha Bahodirning
aymog„i orasiga kelib tushadi. A‟sud ibn Usmon Qo„xistoniy bu aymoq katta
aymoqlaridan biri bo„lib, bu yerda Alasha Bahodir va uning aymog„idagi
feodallar Abulxayrxonga tobelik bildirdilar, - deb yozadi. Abulxayrxon Alasha
11
Baxodirning yordami bilan kattagina harbiy kuch to„plab oldi va oradan ko„p vaqt
o„tmay o„z ulusiga qaytib bordi. Bu yerda Qiyot, Mang„it, Do„rmon, Qushchi,
O„tarchi, Joymon, Tuboiy, Toymon, Jot, Xitoy, Qarluq, Usun, Qurlovut, Echki,
Tang„ut, Tomonlin, Qo„ng„irot va boshqa ko„chmanchi qabilalarning boshliqlari
hamda ruhoniylar, sultonlar, o„g„lonlar uni xon qilib ko„tardi. Bundan
Abulxayrxonni Dashti Qipchoqdagi Turk mug„ul ko„chmanchi qabilalarining
ko„pchiligi quvvatlaganligi yaqqol ko„rinib turibdi.
Mahmud ibn Valining ko„rsatishicha, Abulxayrxonni xon qilib ko„tarishda
ikki yuzdan ortiq sardor ya‟ni qabila va urug„larning boshliqlari qatnashgan.
Shubhasiz, qabilalar va uluslar o„rtasida tez-tez bo„lib turgan o„zaro urushlar
shuningdek, ko„chmanchi ommaning feodal zulmga qarshi g„alayon ko„tarishi
xavfi ko„chmanchi feodallarning xon atrofiga uyushishiga va mehnatkash ommani
itoatda tuta oladigan markaziy davlat apparatini tuza oladigan darajada majbur
etgan. Abulxayrxon davlati fikrimizni tasdiqlaydi. 1428-1429 yilda ko„chmanchi
o„zbeklar Abulxayrxon boshchiligida Janubiy-G„arbiy Sibirdagi To„ra shahrini
egalladilar. Shahar hukmdorlari Adabbek bilan Kepaklik shaharini hech qanday
qarshilik ko„rsatmasdan Abulhayrxonga topshirdilar. Bu yerda Abulxayrxon
nomiga xutba o„yilib pullar zarb qilina boshladi. To„ra shahri esa ko„chmanchi
o„zbeklar davlatining poytaxti deb e‟lon qilindi. 1446-yilga qadar shunday bo„lib
qoldi. Abulxayrxonning bu dastlabki muvaffakiyatlari tez fursatda Dashti Qipchoq
bo„ylab tarqaldi. Ko„pgina o„g„lonlar va sultonlar Abulxayrxon huzuriga To„raga
kelib xizmatiga kirdilar. Bular orasida arab shoh avlodidan bo„lgan Baxtiyor
Sulton ham bor edi. U to umrining oxirigacha Abulxayrxonning eng yaqin
safdoshlaridan biri bo„lib uning qo„shiniga qo„mondonlik qildi.
1
1429 - yili Abulxayrxon yuqorida nomi zikr etilgan Maxmudxujaxonga
qarshi qo„shin tortdi. Va uni Tobal daryosi bo„yida tor-mor keltirdi.
Maxmudxo„jaxonning o„zi asir olinib Abulxayrxonning amiri bilan qatl etiladi.
Uning
o„rtasi
bo„lsa
tamoman
talon-taroj
qilinadi.
Abulxayrxon
Maxmudxo„jaxonning ulusini o„z ulusiga qo„shib oladi, so„ng To„raga qaytadi.
1
Vamberi X. “Buxoro yoxud Mavorounnaxr tarixi”. T., 1990 yil. b – 97.
12
Shunday qilib juda bir qiska vaqt ichida Abulxayxon ilgari mayda qismlarga
bo„linib ketgan Shaybon ulusining katta bir qismini birlashtirishga va unda
hukmronligini o„rnatishga muvaffaq bo„ldi.
1431-1446 yillarnring o„rtalarida Abulxon katta bosqinchilik urushlari olib
bormadi. Bunga quyidagilar sabab buldi. Birinchidan: Iboqxon, Burkasulton, Oq
o„rda xoni Baroqxonning o„g„illari Jonibek va Gerayixon singari ko„pgina
sultonlar Abulxayrxonga tobe bo„lishdan bosh tortdilar va Abulxayrxon xokimiyat
tepasiga kelgan birinchi kunlaridan boshlab unga qarshi kurash olib bordilar. Bular
ichida eng kuchlisi Mustafoxon bo„lib uni mang„itlarning bir qismi qo„llab-
quvvatlab turar edi. Shuning uchun ham Abulxayrxon o„sha yillar ichida ichki
feodal kurash bilan band bo„ldi. Ikkinchidan, Abulxayrxon o„sha yillarda o„zbek
ulusi chegaralarida ko„chib yurgan yana bir Shayboniy-Sayid Ahmad ayniksa,
Axmadxonning kuchayib borayotganligidan cho„chir edi. Shu tufayli u mudofaa
urushlariga xozirlanib turishga majbur bo„ldi.
XV asrning 40-yillarida Oltin O„rdada ko„chmanchi o„zbeklarga qo„shni
bo„lgan Mug„ilistonda va Temuriylar davlatida feodal kurash nihoyatda kuchayib
ketdi. Bu hol Abulxayrxon va ko„chmanchi o„zbeklarga Sirdaryoning o„rta
oqimida joylashgan viloyatlarga bosib olish uchun yo„l ochib berdi.
Bundan tashqari 1446 yili Abulxayrxon o„zining eng kuchli raqiblaridan biri
Mustafoxon ustidan g„alaba qozondi. Bu ham Abulxayrxonga xarbiy yurishlarini
boshlab yuborish imkoniyatini berdi. Abulxayrxon bu qulay fursatdan foydalanib,
1446-yili Sirdaryoning o„rta oqimida joylashgan Sig„noq, Oqqo„rg„on, Arquq
O„zgand va So„zoq shaharlarini o„ziga buysundirdi. Ko„chmanchi o„zbeklar
Sirdaryo bo„yidagi yerlarni ishg„ol qilib, Temuriylar davlatining yon qo„shnisi
bo„lib qoldilar va Movarounnahrning qishloq hamda shaharlarini tez-tez talon-taroj
qilib turdilar. Bundan tashqari ular Temuriylarni toju-taxt uchun olib borgan o„zaro
kurashlarida ham ishtirok eta boshladilar. Hokimiyat uchun kurashgan
Temuriylardan goh unisini, goh bunisini qo„llab-quvvatladilar.
XV asrning 30-50 yillarida Abulxayrxon o„zbek ko„chmanchi feodallari va
ayniqsa, Chingizi Sultonlarning separastik harakatlariga qarshi kurash olib
13
borishga majbur bo„ldi. U ayrim feodallarning xon hokimiyatiga qarshi
chiqqanlarni shafqatsizlik bilan bostirdi. Abulg„ozixonning yozishicha, xon
xokimiyatiga qarshi chiqqanlarning birontasi ham Abulxayrxonning qaxr-
g„azabilan qochib qutulolmagan. Lekin, baribir Abulxarxon ayrim sultonlarining
qarshiligini sindira olmagan. Baroqxonning o„g„illari Gerayixon bilan Jonibek
Sulton Xoji Muhammadxonning o„g„li Iboqxon, Yodgor Sultonning o„g„li Burka
Sulton ishlar jumlasidandir.
Keyingi yillarda yuz bergan veqealarga qaraganda XV asrning 70-
yillarida Iboqxon Edigey avlodidan bo„lgan Mang„it amirlaridan Muso Mirzo va
Yomg„irchi bilan birikkan. O„sha yillarida Mang„itlar Iboqxonning tobeligiga
o„tgan bo„lsalar kerak. Keyinchalik uni Qozon xoni deb ataganlar va Muxammad
degan kishi tomonidan o„ldirilgan deb aytiladi. Iboqxonning qachon va qaysi yo„l
bilan Qozonni olganligi haqida hech qanday ma‟lumot yo„q. Ma‟lumki, 1481-yil
yanvar oyining boshlarida Iboqxon yuqorida nomlari zikr qilingan Mang„it amirlari
bilan birga Janubiy Ruso yerlarini talab qaytib kelayotgan Oltin O„rda xoni
Axmadxonni Donesning Don daryosi bilan qo„shilgan joyida poylab turgan va uni
shu yerda o„ldirgan. Shuning uchun ham Iboqxon Qozonni 70-yillar oxirida
yoki 80-yillar boshida qo„lga kiritgan bo„lishi kerak, deb aytishi mumkin. Bundan
ko„rinib turibdiki, Iboqxon juda katta hudud ustidan hukmronlik qilgan yirik
Shayboniyxonlardan biri bo„lgan.
Burko Sulton bo„lsa, XV asrning 30-yillarida Dashti Qipchoqda bo„lgan
voqealarga qaraganda Sirdaryoning Quyi oqimidagi yerlarda hukmronlik qilgan.
Ma‟sud ibn Usmon Qo„qistoniyning yozishicha Burka Sulton Abulxayrxonga tobe
bo„lgan. Aslida esa u Abulxayrxon bilan dushmanlik maqomida bo„lgan
sultonlardan biri edi. Masalan: u Abulxayrxon olib borgan urushlarning
birontasida ham ishtirok etmagan. Abulxayrxon atrofida bo„lgan amirlarning to„liq
ro„yxati keltirilgan “Tarixi Abulxayrxon” kitobida Burko Sulton tilga olinmagan.
Faqat kitobning bir yerida ya‟ni Ulug„bekning nabirasi Muhammad Juqiyning
1460-1461-yillarda Samarqand taxti uchun Sulton Abu Saidga qarshi kurashmoq
uchun Abulxayrxonga yordam so„rab, murojaat qilganligi xon uning ixtiyoriga
14
Burka Sulton va Peshkada o„g„lon boshchiligida qo„shin berganligi aytilgan.
Fikrimizcha, Burka Sulton Muhammad Juqiyning iltimosiga ko„ra, o„zi ixtiyori
yordamga kelgan bo„lishi kerak.
Separatist feodallarning Abulxayrxon xukumatiga qarshi yana bir
ko„chmanchi o„zbek xonlaridan Mustafoxon edi. Mustafoxon 1428-yilda
Abulxayrxon bilan birikkan edi. Lekin To„ra shahri olinganidan keyin u yana
xondan ajralib ketdi.
Ko„chmanchi o„zbeklar davlatida boshlangan feodal va toju-taxt uchun
kurash bu - davlatni oxir oqibatida inqirozga uchratgan asosiy saboqlardan biri
bo„ldi. Abulxayrxon davlatini inqirozga olib kelgan asosiy sabablardan yana biri -
Ko„chmanchi o„zbeklar bilan Qalmoqlar o„rtasida 1457-yili Sig„noq yaqinida
bo„lgan qirg„in-barot urush bo„ldi.
Qalmoqlar 1457-yilning bahorida o„z Temur Tayshi boshchiligida Sirdaryo
bo„ylarida paydo bo„ldilar. Shu yili Sig„noqda ko„p ham olisda bo„lmagan Ko„k
koshona yonidagi Nurto„qay degan joyda ko„chmanchi o„zbeklar mag„lubiyatga
uchradilar. Qonli urushda ko„chmanchi o„zbeklarning Baxtiyor Sulton, Sulton
Ahmad singari mard lashkarboshilari halok bo„ldilar. Abulxayrxon qolgang„qutgan
askarlari bilan chekinishga va Sig„noqning mustahkam devorlari orqasiga
bekinishga majbur bo„ldilar. Qalmoqlar bo„lsa Yassi, Toshkent, Shoxruxiyani
talon-taroj qilib Chu vodiysiga qaytib ketganlar. Muallifi ma‟lum bo„lmagan
“Tavorixi guzida; nusratnoma” degan asarida O„z Temur Tayshi Abulxayrxonning
nabirasi Muxammad Shayboniyxonning inisi uch yoshli Maxmud Sultonni o„zi
bilan birga omonat tariqasida olib ketganligi va shaxzoda Qalmoqlar orasida yetti
yil yurib qaytganligi haqida hikoya qilinadi.
Abulxayrxon vafot etganidan keyin ko„p o„tmay ko„chmanchi o„zbeklar
davlati siyosiy inqirozga yuz tutdi. Abulxayrxondan keyin uning o„g„li Shayx
Xaydarxon xon qilib ko„tarildi. Bu paytda Abulxayrxonning barcha dushmanlari
birlashib Shayx Xaydarxonga qarshi kurash boshlaydilar. XVI asrning mashhur
shoir va tarixchilaridan Kamoliddin Binoiyning yozishicha, Shayx Xaydarxonning
hukmronligi uzoqqa bormagan, u taxtga o„tirgan birinchi kunlardanoq, ko„pgina
15
qabila va urug„larning boshliqlari unga bo„ysunmay qo„ygan. “Tovarix guzida,
nusratnoma”da ham xuddi shunday deyilgan. Binoiy Shayx Xaydarxonning
feodallarning separatestik harakatlariga qarshi kurashishini batafsil talqin qiladi.
Uning so„zlariga qaraganda, Iboqxon, Burka Sulton, Jonibekxon, Mang„it
atirlaridan Yomg„irchi va Muso Mirzo qo„shilib Shayx Xaydarxonga qarshi urush
ochgan. Lekin dastlab uni yenga olmagan. Keyin ular Oltin O„rda xoni Ahmadxon
bilan ittifoq tuzib oxir oqibatda Shayx Xaydarxon ustidan g„alaba qozonganlar.
Shayx Xaydarxonning urushda xalok bo„lishidan keyin Iboqxon va uning
ittifoqchilari qarindosh urug„lari va tarafdorlarini qirg„in qilganlar. Bundan faqat
Muhammad Shayboniyxon uning inisi – Muhammad Sulton, Abulxayrxonning
o„g„li Suyunchixojaxon, Ko„chkinchixon va yuqorida nomi zikr etilgan Baxtiyor
Sultonning o„g„illari Mahdiy Sulton va boshqa bir necha qarindosh urug„lari beklar
hamda mulozimlar qochib qutilganlar.
1
Dostları ilə paylaş: |