1
Ibrohimov A. “Biz kim o‟zbeklar”. T., 1999 yil. b – 45.
16
1.2. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda madaniy taraqqiyot uchun
shart-sharoitlarning vujudga kelishi
Shunday qilib, ko„chmanchi o„zbeklar davlati inqirozga uchradi. Lekin bu
davlatning inqirozi vaqtincha bo„lib, oradan ko„p vaqt o„tmasdan XV asrning 80-
yillarida Muhammad Shayboniyxon bu davlatni qayta tiklaydi.
Abulxayrxondan keyin bu parchalanib ketgan saltanatni qayta tiklash va
yanada ulkanroq davlatga aylantirish uchun hech bir hukmdor harakat qilmadi.
Qabilalarni birlashtirishga urinmadilar.
Muhammad Shayboniyxon bir qancha tarqoq qabilalarni birlashtirdi.
Abdulxayrxonning o„limidan keyin Shayboniylar xonadonidagi ichki ziddiyatlar
sabab sulola zaiflashishiga qaramay Muhammad Shoxbaxt davriga kelib
Shayboniylar yana bir bor qadlarini tiklashga ega bo„ldilar. Muhammad Shoxbaxt
Abulxayrxonning Shohbudog„ nomli o„g„lidan tug„ilgan nabirasi bo„lib, biz uni
asosan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) nomila yaxshi bilamiz.
Abulxayrxon davlatining inqirozga uchrashiga quyidagilar sabab bo„ldi:
O„troq aholi bilan ko„chmanchi aholi o„rtasida mustahkam iqtisodiy aloqalar
yo„q edi. Ko„chmanchi o„zbeklar davlatiga kirgan G„arbiy viloyatlar Volga
bo„yidagi shaharlarga Sharqiy viloyatlar esa Movarounnahrga tortim edi;
Qabilalar o„rtasida ham mustahkam aloqalar yo„q edi;
Ko„chmanchi feodallarning mustaqilligi kuchli bo„lgan holda markaziy davlat
apparati nisbatan kuchsiz edi;
O„rda, Ichin, Shaybon va To„qay Temur avlodlari o„rtasida toju-taxt uchun
feodal kurash benihoya katta edi;
XV asrning o„rtalariga kelib Movarounnahrda Temuriy shaxzodalar o„rtasida
toju-taxt kurashi kuchayib ketdi. Samarqand taxtiga Ibrohim Sultonning o„g„li
Abdullo Mirzo o„tiradi. Buxoroda podsholikka ko„tarilgan Mironshohning o„g„li
Abu Said unga raqib sifatida maydonga chiqadi. U ko„chmanchi o„zbeklar xoni
Abulxayrxondan yordam so„raydi va juda ko„plab yerlar berishni va‟da qiladi.
1451-yilning yozida Samarqand atrofidagi Sheroz qishlog„ida Abdulla Mirzo
hamda Abu Said Mirzo o„rtasida qattiq jang bo„ladi. Bu jangda Abdulla Mirzo
17
mag„lubiyatga uchraydi va halok bo„ladi. Abulxayrxon yordamida Abu Said Mirzo
Samarqand taxtini egallaydi. Shu tariqa Movarounnahr xokimi bo„ladi. Abu Said
Mirzo davlatining chegaralarini kengaytirish niyatida edi. U avvalo Xurosonni
egallashni maqsad qilib qo„ygan edi. Xuroson taxtida bu paytda Abulqosim Bobur
Mirzo Samarqand hukmdori Abu Said Mirzoga qarshi yurish qiladi. Bu yurish
muvaffaqiyatli amalga oshmagach, ikki o„rtada sulh bitimi imzolanadi. 1457-yili
Abulqosim Bobur Mirzo to„satdan vafot etadi. Abu Said Mirzo bunday qulay
vaziftdan foydalanib, Hirotni egallaydi va Temuriylar davlatining ikki qismini
yana birlashtirdi. Abdullatif Mirzoning o„g„illari Axmad va Muxammad Jo„chi
Mirzolar ham taxt uchun kurashni boshlab, Abu Said Mirzoga juda katta xavf
tug„diradi. Bular o„rtasidagi jang 1455-yil Balx yaqinida bo„lib o„tadi. Bu jang
Abu Said Mirzoning g„alabasi bilan yakunlanadi. Jangda Axmad Mirzo vafot etadi,
Muhammad Jo„ychi Mirzo qochib qutiladi. U ko„chmanchi o„zbeklar xoni
Abulxayrxondan yordam so„raydi. Bu haqda Abulg„ozi shunday yozadi:
“Abdullatif Mirzoning o„g„li Muhammad Jo„chi qochib Abulxayrxonga borib
turar, Abulxayrxonning xotini Abdullatif Mirzoning singlisi ekandur.
Muhammad Jo„chining ammasi bir necha vaqt xon eshigida turg„on so„ng
Movarounnahrdin bir kishi borib turur. Sulton Abu Said Mirzo Samarkanddin
otlanib Xurosonga ketdi. Andin nari Mozondarang„a ham borurman deb bu so„zni
eshitkandan so„ng Mirzo Muhammad Jo„chi bizdan ko„mak iltimos qilib turur.
Xon Berka Sultonni chaqirib aytib turur. Mirzo Muhammad Jo„chi bizdan ko„mak
so„rayturur. Mening – o„g„lonlarimni va yaqin ishlarimda bu ishni boshqarutek
kishi yo„q. Sen mening o„g„limsen. O„z cherigingdin bilan otlan. Men ham cherik
qo„shayin. Birka Sultonning so„zini qabul qilib Muhammad Jo„chi Mirzoni o„ttiz
ming kishi birlan otlanib Toshkent kelib turur. Otasindin va o„zidan qolg„on Abu
Said Mirzodin Jo„chi Mirzog„a keldilar. Andin Toshkentga borib kirdi. Andin
Shoxruxiyani borib oldi”
1
.
Muhammad Jo„chi Mirzo shu yerda vafot etdi. Abu Said Mirzo tez orada
Jo„rjon, Seyiston, Kirmon, Afg„oniston va Eronning katta territoriyalarini bosib
1
Abulg„ozixon “Shajarachi turk” 116-bet
18
oldi. Qora quyunli Turkman sulolasining vakili Xasan Ali Abu Said Mirzo
g„uzuriga kelib, Uzun Xasan bilan bo„ladigan urushda unga yordam berishini
so„radi. Abu Said Mirzo katta qo„shin bilan Marvdan harakat boshlab,
Ozarbayjonga yo„l oldi. 1469-yilda Qorabog„da uning qo„shinlari Uzun Xasan
bilan bo„lgan to„qnashuvda mag„lub bo„ldi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini
qo„ldan boy beradi. Abu Said Mirzo to„qnashuvda asirga olinadi va qatl etiladi.
Shu yili Xusayn Boyqaro Xuroson taxtini egalladi va 1506-yilgacha hukmronlik
qildi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini o„zi tiriklik vaqtidayoq katta o„g„li -
Sulton Ahmadga bergan edi. Farg„onani yana bir o„g„li Umarshayx Mirzo
boshqarar edi. Bu davrda ham Temuriy Mirzolar o„rtasida to„qnashuvlar bo„lib
turdi. Sulton Axmad Mirzo Toshkentni egallash maqsadida Umarshayx Mirzo
ustidan qo„shin tortdi. Umarshayx Mirzo ham qaynotasi Yunusxon ko„magiga
ishonib o„z qo„shini bilan Sirdaryo yoqasiga keladi. Bu yerda unga Sayramdan
yo„lga chiqqan qaynotasi Sulton Mahmud ham raxbarligida mug„ullar qo„shini
kelib qo„shiladi. Endi jang boshlanay deb turgan vaqtda oraga o„sha davrning eng
nufuzli din arbobi Xo„ja Nasriddin (Xoja Axror) tushib qon to„kilishiga yo„l
qo„ymaydi.
Sulh bitimi tuzilib unga binoan Toshkent Sulton Mahmudxonga beriladi.
Lekin bu sulh uzoqqa bormaydi. Umarshayx Mirzo va Sulton Axmad Mirzo Sulton
Mahmudxonga qarshi urush boshlaydi. Dastavval Umarshayx Mirzo Toshkentga
yurish boshlab, Xavos qal‟asini egallaydi. Lekin Sulton Mahmudxondan akasi
Sulton Axmad Mirzodan mag„lubiyatga uchrab Andijonga qaytib ketadi. Bu voqea
1487-yil bo„lib o„tadi. Oradan bir yil o„tgach, Sulton Axmad Mirzo Toshkentga
yurish boshlaydi. Chirchiq bo„yidagi jangda Sulton MahmudxonSamarqand
qo„shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Sulton Axmad Mirzo juda ko„p odamni
yo„kotib, qochishga majbur bo„ldi. 1494-yilda Sulton Ahmad Mirzo inisi
Umarshayx Mirzoga qarshi yurish boshlaydi. Toshkent xoni Sulton Mahmudxon
ham Farg„onani egallash uchun yurish boshladi. Ayni shu paytda Umarshayx
Mirzo fojiali xalok bo„ladi. Bobur bu haqda shunday yozgan edi: “Bu asnoda
G„arb voqe‟ dast berdi, mazkur bo„lib edikim, Axsi qo„rg„oni baland jar ustida
19
voqe‟ bo„lubtur, imoratlar jar yoqasida edi. Ushbu tarixda Dushanba kuni
Razamon oyining to„rtida Umarshayx Mirzo jardin Kabutar va Kaburxona bila
uchib, shunqor bo„ldi”
1
.
Taxtga uning o„g„li 12 yoshli Bobur Mirzo o„tiradi. Sulton Axmad Mirzo
qo„shini Quva yonida daryodan o„tishda ko„prik sinib ketib katta talofat ko„radi.
Askarlarning ko„pi suvga cho„kib ketadi. Buning ustiga ot ulati boshlanib, otlar
tappa-tappa yiqilib jon berayotganini ko„rgan lashkar dilidagi vahima o„rnini
qo„rquv egallaydi. Shu sababdan ham Sulton Axmad Mirzo, Bobur Mirzo bilan
sulh tuzib, orqaga qaytishga majbur bo„ldi. Sulton Mahmudxon boshliq mo„g„ullar
qo„shini Axsini qamal qildi. Qanchalik urinmasin Axsini olishga qurbi yetmadi.
Axsilik ximoyachilarning matonat bilan jang qilayotganini ko„rgan Sulton
Mahmudxon ham orqaga qaytishga majbur bo„ldi. Andijon yurishidan qaytayotgan
Sulton Axmad Mirzo O„ratepa qo„rg„oni yaqinida Oq suv degan joyda to„satdan
vafot etadi.
Sulton Axmad Mirzoning o„g„li bo„lmaganligi sababli taxtga uning inisi
Maxmud Sulton o„tiradi. Ammo uning hukmronligi uzoqqa bormaydi. U
xokimiyatni olti oy ham boshqarmasdan to„satdan vafot etadi. Sulton Mahmudxon
o„rniga 1495-yili Samarqand taxtiga ikkinchi o„g„li Boysung„ur Mirzo o„tiradi.
Movarounnahrdagi vaziyat keskinlashgan yillar ayni shu zamonda ro„y bergan,
desak to„g„ri bo„ladi. Zero, mahalliychilik avj olib Samarqandlik va buxorolik
beklar Boysung„urni Xisorlik beklarga yon bosganlikda ayblab, oliy taxtga uning
ukasi Sulton Alini (1483-1501) o„tkazish payiga tushadilar. Mazkur qarama-
qarshilikka din peshvolari ham aralashadilar. Vaziyatning nechog„liq murakkab
bo„lganini shundan ham bilib olsa buladiki, Xoja Axror avlodlaridan Muhammad
Xojani Boysung„urni yoqlasa Xoja Yaxyo Sulton Ali tomonida edi. Bobur ta‟biri
bilan aytganda, “Xazrati Xoja Ubaydullo (Axror) avlodining orasida bu sababdan
taassuf tushdi, ulug„i – ulug„iga murabbiy bo„ldi, kichigi-kichigiga muqavviy”
1
bo„ldi. Bir so„z bilan aytganda mamlakat nafakat siyosiy jihatdan ham ikkiga
1
Z.M. Bobur “Boburnoma”
2
O‟sha asar. 36-bet
20
bo„linadi. Boshqa tomondan esa Xuroson hukmdori Sulton Xusayn Xisor va
Qunduzga intilishini kuchaytiradi. 1496-yili Samarqand taxti atrofidagi mazkur
mash-mas‟halar xabari Farg„onaga ham yetib boradi. Bu yerda esa otasi o„limidan
so„ng xokim maqomida Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) faoliyat
boshlagan edi. Bu haqda uning o„zi shunday yozgan edi: “(Xabar) kelgach biz ham
Samarqand davosi... o„q cherik otlanduk”
1
. Boshqacha aytganda Samarqand taxti
uchun ya‟ni bir da‟vogar kupaydi.
Boysung„urning akasi Sulton Ma‟sud (1475-1506) bilan ittifoqga kirgan
Bobur 1497-yili Samarqandni qamal qiladi. Boysung„ur yordam so„rab
Turkistonga (Yassiga) odab yuborib, Muxammad Shayyuoniyxonni da‟vat qiladi.
Paytdan foydalangan Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib kelgan
bo„lsa-da, ammo so„nggi pallada Boysung„ur aynib uni qabul qilmaydi.
Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib keladi. Boysung„ur ham
Samarqandni tark qilgach, shu yili Bobur ilk bor Samarqandga kirib taxtni
egallashga muvaffaq bo„ldi. Ammo bu yutuq uzoqqa cho„zilmay tez orada Bobur
o„zi yo„qligida Andijonni egallab olgan raqiblari bilan kurashish uchun
Farg„onaga jo„nashga majbur bo„ldi. Bir so„z bilan aytganda, Temuriylar
xonadonida boshbodohlik avjiga chiqqan, mahalliy beklar mavqe oshib rasmiy
sulolani tan olmay qo„yganlar. Bunday sharoitda Muxammad Shayboniyxon uchun
Samarqandga intilish tabiiy bir xol edi. Kamoliddin Binoiy shu munosabat bilan
temuriylar o„rtasida qarama-qarshilik ortib borayotganidan bu sulolaning umri tez
orada bitishini bildi deb yozgandi1. Haqiqatdan ham kuchga to„lib kelayotgan
Muxammad Shayboniyxonning mo„ljali to„g„ri chiqadi.
1500 yilning qishini Shayboniyxon urush hozirligi bilan o‟tkazdi. U qish
ichida Qorako„l qal‟asini Abul Muhsin Mirzodan tortib oladi. G„uzor va Qarshini
qamal qilib olishga muvaffaq bo„lishga ulgurmadi. Vabo boshlangach u yerdan
qochdi. Tez orada Dabusiya qal‟asi xon qo„liga o„tdi.
Shayboniyxon yana Samarqandni egallash uchun yurish boshladi. Bobur va
Shayboniyxon o„rtasida jang 1500-yilda Samarqand yaqinida Sariko„l degan joyda
1
“Boburnoma” 37-bet
21
bo„lib o„tdi. So„nggi jang juda qisqa va bag„oyat dahshatli bo„ldi. Ikki qo„shin bir-
biriga jadal yaqinlashib kelayotib, kutilmaganda Shayboniyxon Bulon g„orining
uchi Bobur Mirzo asakarlarini aylanib o„tib, orqadan siquvga ola boshladi. Bobur
Mirzo o„sha zaxoti askarlarini orqaga yuz o„girtirdi. Buning oqibatida shunday
bo„ldiki, jang ko„rgan yigitlardan tuzilgan Qirovul o„ng qo„lda - jang markazidan
chetda qolib ketdi. Bobur Mirzo qo„shini jon holatda jang qilib, g„anim
Barong„orini g„o„ma tiqa boshladi.
Buni ko„rib Shayboniyxonning tajribali sarkardalari “Xujumni kuchaytirish
kerak, to„xtab emas, chopib jang qilish kerak” – deb jangga maslahat beradi. Ikki
tarafdan siquvga olingan Bobur Mirzo askarlari tutday to„kila boshladilar.
Ko„chmanchilarning temuriylar qo„shinini yengishda juda qo„l kelgan jang uslubi
bor edikim, Shayboniyxon uni bu jangda uni ham ustalik bilan qo„lladi. Bu
to„lg„ama edi. To„lg„ama ichida qolganlarning omon chiqishi qiyin edi. Bobur
jangda yengilib ozgina lashkari bilan Samarqand qal‟asiga qochib kirdi.
Shayboniyxon tezda shaharni qamal qildi. Shahar axli uchun qamal oylari juda
og„ir kechdi. Qamalning to„rtinchi oyi tugab, beshinchi oyi boshlandi.
Shayboniyxon qo„shinining bir to„dasi Qarshi bilan Kesh tarafga yo„l oldi.
Qamalni davom ettirish uchun katta o„lja ko„p zahira kerak edi. Xon qoshida juda
oz askarlar qolganidan xabar topgan shayxul islom odamlari Bobur Mirzoni
g„animga to„satdan xujum qilish imkoniyatini qo„ldan chiqarmaslikka da‟vat
qildilar. Bunday qulay vaziyatdan foydalanmoq zaruratini Bobur Mirzo ham
tushunardi.
Muhammad Solihning yozishicha: “Ming kishilik yaqin odam qurollanib
tashqariga chiqdilar. Temur Sulton, Xamza Sulton, Sulton Bahodir, Maxmud
boshchiligidagi dushman ularga qattiq zarba berdi. Qamalning oltinchi oyida
qamalchilarning ko„pchiligi shahardan qocha boshladilar. Shayboniyxon Boburga
sulh tuzishni taklif qildi. Sulhning birinchi talabiga ko„ra, Shayboniyxon
Boburning opasi Xonzodabegimni xotinlikka so„ragan edi. Ikkinchi talabiga
binoan Bobur shaharni tark etishi kerak edi. Shayboniyxon Boburni shahardan
eson-omon chiqarib yuborishga va‟da berdi. Bobur bu haqida shunday yozadi:
22
“Zarurat bo„ldi, sulh guna qilib kechadin ikki pakr yovulib edikim, Shayxzoda
darvozasidan chiqildi. Volidam xonimni olib chiqdim, yana ikki xotun kishi chiqti.
Biri Birka xalifa edi, yana biri Minglik Ko„kaltosh edi. Mening egachim
Xonzodabegim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi”
1
.
Bobur Samarqanddan chiqib ketgach, Shayboniyxon shaharni egalladi. 1501-
yili qishida Shayboniyxon Shoxruxiya va Pskent qal‟alarini egalladi. Toshkent
xoni Sulton Mahmudxon Andijonni bosib olish uchun Sulton Axmad Tanbal bilan
urush olib borayotgan edi. Mana shu to„s-to„polondan foydalangan Shayboniyxon
O„ratepani qo„lga kiritdi.
Shu fursat Andijon taxtini qo„lga kiritgan Sulton Axmad Tanbal
Shayboniyxon huzuriga og„asi Bektalbani yuborib itoat izhorini qildi va xon
xokimiyatini Qur‟on ustida tan olganini ma‟lum qildi. Bu xabarni olgan
Shayboniyxon Tanbalga o„z nishonlarini yubordi.
Sulton Mahmudxon Shayboniyxonga ko„p yordamlar berganini aytib, uning
bu xatti-xarakatlaridan noroziligini bildiradi. Shayboniyxon Sulton Mahmudxon
maktubini olib sulh tuzishga rozi bo„ldi. Biroq bu kelishish vaqtincha ekanligini
har ikkala tomon ham bilardi. Shayboniyxonga sulh tuzish Xorazmni qo„lga
kiritish kerak edi. Xorazmga yuborilgan qo„shinga xonning inisi Sulton Mahmud
boshchi bo„ldi. U yoniga Ubaydulloxonni ham qo„shib oldi. Xorazm o„sha yili -
1502-yilda zabt etildi.
Shayboniyxon Samarqand, Buxoro va ularga tobe bo„lgan yerlarda o„z
mavqeni mustahkamlab olgandan keyin Xuroson va Amudaryoning so„l sohilidagi
boshqa viloyatlarni tasarrufiga kiritib olishga qaror qildi. BIRinchi navbatda u
Amudaryoning yuqori oqimida uning ikki sohilida joylashgan ulkan hududga
hukmronlik qilayotgan va unga jiddiy ravishda tahdid solayotgan Xusravshoxning
yo„q qilishga axd qildi.
Xusrav shox katta harbiy kuchga tayanib va Shayboniyxonning O„ratepaga
yurish qilishidan foydalanib, ellik ming kishilik lashkari bilan Xisordan chiqib
1
Z.M. Bobur “Bobrunoma” 85-bet
23
yurish boshladi. U mashhur Temur darvoza mavzedan o„tib Qarshi ustiga otlandi.
Lekin yo„lda uning qo„shinlari tarqalib ketgan va Xusrashoh orqaga qaytishga
majbur bo„lgan. Keyinchalik u Xisordan ham qochib Ayvoch degan yerda
Amudaryoning o„ng sohiliga o„tib Arxang mavzeda Balx xokimi Temuriy
Badiizzamon
lashkari
bilan
birlashgan.
Shayboniyxonning
qo„shinlari
Xusravshohni Arxangacha ta‟qib etib bordi. Va boy o„lja bilan qaytdilar.
Shayboniyxon sovuq bo„lganiga qaramay Xusravda qoldi va Xisori shodmon
qal‟asini qurshab oldi. Uzoq davom etgan qurshov vaqtida Xisori Shoxmonga
Xurosondan madad kuchlari yetib keldi. Biroq ular kutilgan natijasini bermadi.
Amir Vali Xusravshohning buyrug„i bilan 80 ming kishilik qo„shini bilan bu yerda
hozir bo„ldi. Biroq qo„lidan bir ish kelmay mahlubiyatga uchrab qochdi. Mazkur
jangda Amir Vali tomonidan turib urishdan Muhammad Xusayn Ko„ragonning
ko„p amirlari va askarlari xalok bo„lib o„zi Oloyga u yerdan esa Farg„ona
tog„lariga qochadi. Biroq o„shanda Toshkent xokimi Sulton Mahmudxon
mavqeining kuchayishi natijasida Shayboniylar Xisor va Badaxshonda mustaxkam
o„rnasha olmadilar. 1503-yilning bahorida Shayboniyxon Toshkentni bosib olish
uchun yurish boshlaydi. Sulton Mahmudxon jangda mag„lubiyatga uchrab inisi
Sulton Ahmadxon bilan asirga tushadi. Shayboniyxon xonlarni avf etib, ularni
ozod qilib yubordi.
1503-yilning noyabr oyida Kerki degan yerga Amudaryodan kechib o„tib
osonlik bilan Antihudni qo„lga kiritib oldi va Balxni qamal qildi. Badiizzamon esa
Shayboniyxon Amudaryoning so„l sohilida paydo bo„lishidan ancha ilgari Balxni
tark etib shahar mudofaasini o„g„li Muhammad zamon Mirzo vaziri Xoja
Jaloliddin va boshqa amirlarga topshirib o„zi Jo„z darasaida o„rnashib oldi. U yerda
u Sulton Xusaynning ko„rsatmasiga muvofiq ish yuritgan bo„lsa kerak. Chunki,
masalan: Bobur Mirzo Sulton Xusaynning o„ziga Badiizzamon va Xusravshohga
yo„llagan nomasi haqida so„zlab jumladan, shunday deyilganligini aytadi: “Sulton
Axmad Mirzo va Ulug„bek Mirzo og„a ishlar ittifoq qilib yurganda men Murg„ob
yoqasini berkitdim. Mirzolar yovuq yotib hech ish qila olmay yondilar. Agar
o„zbek mutavvajjiq bo„lsa, men Murg„ob daryosini berkitay. Badiizzamon Mirzo
24
– Balx va Shobirg„on hamda Antihud qo„rg„onlariga mazbut kishilarini quyub o„zi
Go„rvon va Darayi zangda u Qo„histonni berkitsun. Sen Kohmard Ajarda ul
Kuhpolni berkitib Xusrav shoh Xisor va Qunduz qo„rg„onlarida e‟timodiy
kishilarni qo„yub o„zi va inisi Badaxshon va Xatlon tog„larini berkitsunlar. O„zbek
ish qilolmay yong„usidur”
1
Shayboniyxon Balxni qamal qildi. Lekin uni ololmadi
va qo„shinlarni Movarounnaxrga olib ketishga majbur bo„ldi. Bunga sabab
Andijonda Sulton Axmad Tanbal Shayboniyxonga qarshi isyon boshladi.
Shayboniyxon qo„shinlari bilan Andijonni qamal qildi, qattiq janglardan keyin
shahar egallanib, Sulton Ahmad Tanbal og„a-inilari bilan qatl etildi. Andijonga
Jonibek Sulton xokim etib tayinlandi.
Shayboniyxon 1504-yilning bahorida Xisorga yurish boshlagan. Lekin hech
qanday qarshilikka uchramay uning poytaxti Xisori Shodmonni egalladi. Bag„lon,
Qunduz va Badaxshonni zabt etish uchun u Mahmud Sulton va Muhammad Temur
sultonlarni yubordi. Xusravshoh ularning xujumiga dosh berolmay Qunduzni o„z
xoliga tashlab o„sha paytda Farxor qal‟asiga joylashgan Mirzo Boburning panohiga
qochib bordi. Shayboniylar sipohi o„shanda Arxang va Badaxshonning katta
qismini fath etdi. Ilgari Xusravshohga tobe bo„lgan viloyatlarni Shayboniyxon o„z
yaqin qrindoshlari o„rtasida taqsimlab berdi. Masalan, Qunduz, Bag„lon va
Badaxshonni zabt etilgan qismini inisi Mahmud Sultonga, Xisorni Xamza
Sultonga, Chag„onyonni Mahdiy Sultonga in‟om etdi.
Xusravshoh haqida gapiradigan bo„lsak, u Qunduzni qamal qilishga otlanib
shahardan ikki yag„och naridagi Xoja Chortoq degan yerni qarorgoh qildi. Qunduz
xokimi Qamarbiy Soli saroyga Xamza sulton huzuriga yordam so„rab chopar
yubordi. Xamza Sulton Qunduzga ko„p sonli lashkar bilan Matlab Sulton va
Mamoq Sultonni yubordi. Oxir-oqibat Xusravshox mag„lubiyatga uchrab asir
olindi. Uni shahar ko„chalari va bozorlaridan sharmandai-sharmisor qilib olib
o„tdilar. So„ng boshini tanidan judo qildilar.
1505-yilning qishida boshlangan Xorazm qamali xuddi Samarqand qamalidek
olti oy cho„zildi. Xorazm xokimi Chin So„fi mardona jang qildi.
1
Z.M. Bobur “Boburnoma” 117-bet
25
Lekin Shayboniyxon oltinchi oy boshida yetib kelgan yangi kuchlar
yordamida uni yengishga muyassar bo„ldi. Xon Xorazmni Kupakbiyga berib o„zi
Samarqandga qaytdi. Bobosi saltanatining asosi bo„lmish yerlarni birin-ketin
egallab zo„rayib borayotgan Shayboniyxonning harakatlari Xuroson xukmdori
Sulton Boyqaro ko„ngliga g„ulg„ula soldi. U Shayboniylarga qarshi chiqishga ahd
qildi.
Shayboniyxonning Balxga qarab yo„lga chiqqanini eshitib, jangga otlangan
Xusayn Boyqaro 912-yilning Zulhijja oyida – 1506-yilning 5-mayida yo„lda
qazo qildi. O„sha yilning noyabrida Balx to„rt oylik qamalidan keyin Shaybniyxon
qo„liga o„tdi. Sulton Xusayn o„zining to„ng„ich o„g„li Badio„zzamonni
valiaxdlikka belgilagan edi. Biroq uning qazosidan so„ng Hirot saroyida nufuzli
o„rin tutgan Xadichabegim – o„lgan Mirzoning bevasi xiyla-yu nayranglari bilan
o„z o„g„li Muzaffar Mirzoni taxtga o„tkazdi. “Badiizzamon Mirzo bilan Xusayn
mirzo Hirot taxtida Bashirkat podshoh qildilar”
1
.
1507-yilning may oyida Shayboniyxon katta qo„shin bilan Xuroson poytaxti
Hirotga yurish boshladi. Qorabog„da bo„lib o„tgan janglarda Ubaydulla Sulton va
Muxammad Temur Sulton temuriylar qo„shinini tor-mor etdi. Badiuzzamon
Hirotga kirmay Qandahorga qarab qochdi.
Muzaffar Xusayn esa jang payti shaharga yetib shayxul islom Sayfiddin
Axmad Taftozoniyning bog„iga qo„ndi. O„sha zaxoti u o„z huzuriga qozi
Ixtiyoriddin boshliq shahar mudofaasini tashkil qilishda ko„mak so„radi. Ammo
chaqirganlar bunga ko„nmaganlardan so„ng, badbaxt shaxzoda Astrobodga qarab
qochdi. Shayboniyxon boshchiligidagi ellik ming kishilik qo„shin tez orada Hirot
yaqiniga yetdi. Hirotning ko„zga ko„ringan ayonlari shahar kalitlarini xonga
topshirdi. Shunday qilib, 1507-yil may oyining oxirida Hirot egallanib
Shayboniyxon nomiga xutba o„qildi.
1507-1508-yillarda Shayboniyxon Jom, Marv, Mashhad, Sabzavor va
Damg„onni qo„lga kiritdi. Xon yangi zabt etilgan yerlarni o„z farzandlari,
birodarlari va sultonlarga bo„lib berdi. Hirot – Jonvafobiyga, Marv –
1
Z.M. Bobur “Boburnoma” 165-bet
26
Qubiznaymanga, Balx – Xorazmlik Sultonshohga, Xisor atrofi bilan Mahdiy
Sulton va Hamza Sultonlarga, Qunduz – Ahmad Sultonga, Toshkent –
Suyunchxo„jaxonga, Axsi – Jonibek Sultonga, Andijon – Mahmud Sultonga,
Xorazm – Qushchi Kupakbiyga, Turkiston – Ko„chkinchixonga berildi.
Buxoro va Qorako„l noibligi Shayboniyxon ukasi Sulton Mahmudga butun
mamlakatning javohiri Samarqand bilan Kesh va Miyonka Ayoltiy bilan birgalikda
o„g„li Muhammad Temur saltanatiga berildi. Biroq Movoraunnahr bilan Xuroson
mulkining yangi egasi bo„lmish Muhammad Shayboniyxonning har bir harakatini
ziyraklik bilan kuzatib turgan shaxs allaqanchalar tarix sahnasida mavjud edi. Bu
shaxs juda yoshligidayoq Shirvonshoh taxtini keyin esa Eron taxtini qo„lga
kiritishga muvaffaq bo„lgan shoh Ismoil (1510-1524) edi.
XV asr oxiri XVI asr boshlarida nafaqat Turkiston balki Eronda ham katta
siyosiy o„zgarishlar yuz beradi. Chunonchi, G„qrbiy Eronda xokimiyatga yangi
siyosiy kuch - Safaviylar (qizil boshlar) keladi. Garchi manbalarda Safaviylarning
(1501-1732) kelib chiqishi haqida turlicha talqinlar mavjud bo„lsa-da, (masalan:
Safaviylar sulolasi nasabini arablar, kurtlar, turklar bilan bog„lash hollari bor),
ammo bir narsa fanda aniq, ya‟ni Safaviylar kichik Osiyo va O„rta sharqdagi
muayyan bir turkiy harbiy-siyosiy kuchlarga suyanganlar. Ular ko„magida
xokimiyatga kelganlar, ular yordamida xokimiyatni boshqarganlar
1
.
Ularning qizil boshli deyilishiga sabab – bosh kiyimlarining qizil rangda
bo„lganligidandir. Zero, Kichik Osiyo qavmlarining XIII – XIV asrlardayoq Qizil
quloq kiyib, yurganliklari ma‟lum.
Shayboniyxonning Movoraunnaxr-u, Xurosonni qulga kiritishi shoh Ismoil
uchun navbatdagi urush ular o„rtasida bo„lajagini bildiradi. Keyingi voqealar shoh
taxminini isbotladi. Shoh Ismoil davlatida har bir masjidda shia imonlarining nomi
xutbaga qo„shib o„qitilishi qonun kuchiga kirgan edi. Shayboniyxon esa sun‟iy
mazham tarafdori sifatida bunday shakkoklikka tezroq barham berilishini aks
1
Farrux Sumer. Safaviy davlatining barpo bo„lishi va rivojlanishida anadulu turklarning roli.
Anqara 1992-yil. b -42
27
xolda urush boshlajagini aytib Shohismoilga tahdidli maktublar jo„nata boshladi.
Shayboniyxon o„z maktublariga Safaviylar hukmdorligida o„ziga tobe sultonlarga
murojaat qilganidek, bepisand tarzda undan Makkaga borib tavba qilib, kaytishini
o„z nomini xutbaga qo„shib o„qitishini o„ziga loyiq sovg„alar hozirlab xuzuriga
bosh egib kelishini talab, iddaoli ko„rsatmalar berardi. Shoh Ismoil bu maktubni
javobsiz qoldirgan, shekilli Shayboniyxon buni uning zaifligiga yo„yib qo„l
ostidagi keng mamlakatni yanada kengaytirish payiga tushdi. Xurosonning
janubidagi shafqatsiz o„zbek o„rdusi Qandahorning nariga tarafiga kechib o„tdi.
Shu tariqa xirmon ustiga xujumga hozirlik ko„rilayotganiga Shox Ismoil xujumni
to„xtatish qasdi bilan javob berdi. Sufiga Kashkul va Hassa yuborib quyidagi
maktubni yozdi: “Bu hodisalarni qabul et, ular sening otangdan qolgan meros
alomatlaridir. Ammo menga kelganda men o„zimning ulug„ mashhur bobom
Chingizxondan meros qilich bilan xokimiyat oldim. Agar sen o„zingning
tilanchilik davoingdan rozi bo„lmasang o„z-o„zingdan o„pkala”.
1509-yilning Shoh Ismoil g„azabga to„la bir maktub bitib Shayboniyxonga
jo„natdi. Maktubda pand-nasihat kor qilmagani uchun xonning tazirini qilich zarbi
bilan berib qo„yish lozim deb topilganini ma‟lum qildi. Ammo maktub junatishga,
jo„natib o„zi qulay vaziyatni kutdi. Shunday qulay vaziyat haqida xufiyalar xabar
keltirdi. Ulardan Shayboniyxon qo„shinining asosiysi Dashti Qipchoqdagi Qozoq
va mug„ul xonlari bilan jangu-suronni ovora ekanligini xonning o„zi rahbarlik
qilayotgan qo„shin esa Feruzqo„zi qabilasining isyoni sababli Janubga harakat
qilishdan to„xtaganligini eshitishi bilan Shoh Ismoil Qizil boshlar qo„shinini
boshlab Xuroson sarhadlariga bostirib kirdi. Shoh Ismoilning bosib kelayotganini
eshitgan
Muhammad
Shayboniyxon
Marvga
ketdi.
Shayboniyxon
Movoraunnaxrga choparlar yuborib, sultonlarni qo„shinlari bilan tezda kelib
yetishini aytdi. Lekin, sultonlar o„z vaqtida yetib kelmadi. Bunga sabab
Shayboniyxon Sultonlarni o„zboshimchaliklari uchun vazifalaridan chetlashtirilgan
edi. Jumladan, Ubaydullo Sulton Buxoro xokimligidan, Jonibek Sulton Andijon
xokimligidan va – Ko„chkinchixon Turkiston xokimligidan olib tashlangan edi.
28
Qo„shinlarida bu sultonlarning ta‟siri kuchli bo„lib, ular xonning bu siyosatidan
norozi edilar.
Shoh Ismoil Marv qo„rg„onida qamalib olgan Shayboniyxonni xiyla bilan
qal‟adan tashqariga chiqardi va uning qo„shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Mana shu
jang so„ngida bo„yniga o„ralgan qilich ziyoni bilan o„zbeklar hukmdori xalok
bo„ldi. Bu voqea 1510-yilning 6-fevralida sodir bo„ldi.
Abu Tohirho„ja “Samariya” asarida yozishicha, Shayboniyxonning o„g„li
Muhammad Temurxon otasining murdasini keltirib o„z xotini Mahdiy Ulyaxonim
soldirgan madrasa hovlisida tuproqqa topshiradi. Shundan buyon bu madrasa
Shayboniyxon madrasasi nomi bilan atala boshlandi.
Shunday qilib, Muhammad Shayboniyxon Eron bosqinchilariga qarshi
tengsiz janglarda dinimiz yo„lida qahramonlarcha xalok bo„ldi. U boshlab bergan
sulola tariximizda Shayboniylar sulolasi nomi bilan ataldi.
Muhammad Shayboniyxon o„limidan so„ng taxtga Abdulxayrxonning o„g„li
Ko„chkinchixon (1510-1530) marhumning amakisi chiqardi. Garchi u rasman 20
yil mamlakatni boshqargan bo„lsa-da, ammo sulola ichida mavjud ba‟zi bir
qarama-qarshiliklar sabab, Shayboniylar Muhammad Shayboniyxon zamonidek
qat‟iy ichki va tashqi siyosat yurgiza olmaganlar.
1
Shoh Ismoil Hirotni olgach, Badaxshon, Qobul, Qandaxorni ham egalladi.
Tez orada Shayboniylar va Eroniylar o„rtasida sulh bitimi tuzildi, unga binoan
Amudaryoning chap tomoni Eroniylarniki, qilib belgilandi. Sulh natijasida
Xuroson Shayboniylar qo„lidan ketdi. Bobur - Movoraunnaxrni egallash uchun
shoh Ismoil bilan ittifoqlashdi. Bobur 1511-yili xon Mirzo ibn Sulton Mirzoni shoh
Ismoil huzuriga yubordi. U bilan hayrihoxlik, itoatkorlikni ifodalovchi ariza ham
yuboriyu yordam so„radi. Shoh Ismoil Bobur Mirzo iltimosini ortig„i bilan bajarib
o„z askarlaridan xon Mirzoga hamroh qildi. Mirzo qo„shin bilan Xurosonga yetib
keladi. Bobur bularning yordamiga tayanib Xisor ustiga qo„shin tortdi. Xisorni
boshqargan Xamza Sulton va Mahdiy Sulton dushmanlarning kelishlaridan ogoh
bo„lib bu xodisani ma‟lum qilish uchun Samarqand va Buxoroga odam yubordilar.
1
Ahmedov B. “O‟zbekiston tarixi manbalari”. T., 2001 yil. b – 68.
29
O„zlari esa dushmanga qarshi chikdilar. Surxob daryosining so„l irmog„i obi
Hingov ustiga qurilgan bo„sh Sangin deb atalgan Tosh ko„prik ustida bu 2-qo„shin
to„qnashdi. Bobur bu jangda g„alaba qilib Xamza Sulton Mahdiy Xisor
mamlakatini bosib oldi.
Bobur Mirzo Samarqandga kirgan kuniyoq shoh Ismoilning shoh
Ismoilning qat‟iy talablaridan birinchisini bajardi – Samarqanddagi Jome‟
masjidida o„n ikki Shia imomlarining va shoh Ismoilning nomi xutbaga qo„shib
o„qitildi. Bobur Mirzoning Samarqand jome‟ masjidida o„n ikki shia imomi nomini
xutbaga qo„ydirib o„qitishi Samarqandliklar orasida norozilik uyg„otdi. Ikki o„t –
Vatan mehri va taxt da‟vosi o„rtasida qolgan Samarqand bilan Buxoro oralig„ida ot
choptirib yurib o„zbek sultonlari hujumlarini qaytirish o„z mavqeini
mustahkamlash uchun qanchalik urinmasin qilgan xatti-harakatlarini mahalliy
xalq tomonidan qo„llab-quvvatlanmadi.
Bobru Mirzo Turon saltanati poytaxtiga qizilboshlilar vasalli sifatida
kirganidan norozi bo„lgan Samarqand kazo-kazolari xususan, Shayboniyxonga
yaqin
kishilardan
bo„lmish
Xo„ja
Nizom
boshchiligidagi
odamlar
Ubaydulloxonning Samarqandga kelishini so„raydi. Ko„li Malikda Ubaydullo
Sulton, Temur Sulton, Jonibek Sulton boshliq Shayboniylar qo„shini bilan Bobur
o„rtasida jang bo„lib o„tadi. Bu jangda Bobur mag„lubiyatga uchrab, Xisorga
chekinadi. U yana Shoh Ismoil huzuriga odam yuborib undan yordam so„raydi.
Shox Ismoil uning iltimosini yerda koldirmaydi va o„zining bosh amiri Najmi
Soniy boshchiligidagi 80 ming qo„shinni yordamga jo„natadi. Bobur Mirzo mana
shu amir boshchiligidagi qo„shin bilan dastlab Qarshi shahrini qamal qiladi. Najmi
Soniy qo„shni Ubaydulloxon va Jonibek Sulton Karmana atrofida Ko„chkinchixon
bilan Temur Sulton boshliq boshqa o„zbek sultonlari Miyonkolda edilar.
Miyonkoldan yo„lga chiqqan Temur Sulton va Abu Saidxon ildam yurib,
G„ijduvon qal‟asiga kirib uni istexkomga aylantirdilar. Najmi Soniy qo„shini yetib
kelib qal‟ani qamal qiladi. Qarshi shahri egallanib aholisi qilichdan o„tkaziladi. Bu
jangda Shayboniylarning qo„li baland kelib Eroniylarni mag„lubiyatga uchratadi.
Najmi Soniy jangda o„ldiriladi. Sakkiz oylik Bobur xokimiyatidan keyin
30
Samarqand yanak Shayboniylar qo„liga o„tadi. Bobur xavfni qaytarishda
Muxammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton jonbozlik ko„rsatadi.
Umuman, olganda, xuddi mana shu sulton oliy taxtga o„tirganga qadar
Shayboniylarni ichki va tashqi siyosatga e‟tiborga molik tadbirlarni amalga
oshirolmaganlar. 1530-yilda Ko„chkinchixon vafot etadi. Vafotidan keyin 1530-
1533 yillarda Ko„chkinchixonning o„g„li Abu said xukmronlik qiladi. 1533-yili
uning vafotidan so„ng oliy xokimiyatga ya‟ni Movoraunnaxr taxtiga Ubaydullo
keladi. Shunda ham osonlik bilan emas, chunonchi poytaxt Samarqandda
o„rnashib olgan Ko„chkinchixon avlodlari uning shaharga kirib, rasm bo„yicha
taxtga chiqishiga to„sqinlik qilganliklari sabab Ubaydullo Buxoroda Oliy xukmdor
deb e‟lon qilinadi.
Demak, poytaxt ham o„sha yoqqa ko„chadi. G„ayratli va uddaburon
Ubaydulloxon (1533-1539) mamlakat ichkarisida tartib o„rnatishda va ayniqsa
Xurosonda Movoraunnahrning ilgarigi mavqeini mustahkamlashda ko„p
tadbirkorni amalga oshiradi. Ubaydulloxon davrida Eronga va Xorazmga bir
necha bor harbiy yurishlar uyushtirildi. Hirot, Mashhad kabi shaharlar ham
egallanib keyinchalik qo„ldan ketdi. Bu davrda Sultonlarning o„zboshimcha
xarakatlariga barham berilib mustahkam davlat boqaruvi joriy etildi. Ubaydulloxon
vafotidan keyin Movoraunnahrda feodal tarqoqlik kuchaydi. Xokimiyat tepasiga
Ko„chkinchixonning
o„g„li
Abdullaxon
(1539-1540) keladi.
Lekin
Abdullaxonning xukmronligi 6 oydan oshmaydi. U vafot etgach, mamlakatda
qo„sh xokimiyatchilik boshlanadi. Buxoroda Ubaydulloxonning o„g„li
Abdulazizxon (1540-1550) Samarqandda Shayboniy sultonlarning xokimiyat
uchun kurashsh shu qadar kuchayib ketadi. Bu vaqtda Toshkent va Turkistonda
Navro„z Axmadxon (1551-1556), Karmana va Minkolda Abdullaxonning otasi
Iskandarxon (1561-1583), Balxda Pirmuxammadxon (1557-1561) Nasaf viloyatida
Abdullaxonning amakivachchasi Qilich Qora Sulton, Xisor va Badaxshonda
Shayboniyxonning nabirasi Burxon sulton (1550-1556) mustaqil xokim edilar.
Oliy hukmdor sifatida rasman Abdulloxon II ning amakisi Pirmuhammadxon,
31
1561 yili esa otasi Iskandarxon e‟lon yilingan bo„lsa-da, ammo amaldagi siyosat
tuguni Abdulloxon II ixtiyorida edi
1
.
Rasmiy xon sifatida esa u faqat 1583 yili ya‟ni otasi o„limidan so„ng oliy
taxtga chiqadi.
Abdulloxon II so„nggi 20 yil davomida siyosiy boshbadoqlik natijasida
parchalangan mamlakat qilib, bu yo„lda ko„p va muvaffaqiyatli, shu bilan birga
mashaqqatli harakatlarini amalga oshirgan buyul siyosiy davlat arbobidir. U
Samarqand, Shaxrisabz, Farg„ona, Toshkent, Xorazm, Termez kabi viloyatlarni
poytaxt Buxoro atrofida birlashtirish yo„lida harbiy-siyosiy tadbirlarni ruyobga
chiqaradi. Bu siyosatning murakkabliligi nechog„lik bo„lganini shundan ham
ko„rsa bo„ladiki, 1578-yili ya‟ni faol siyosat yurgiza boshlaganidan 20 yil
o„tganidan keyin ham Samarqand, Xorazmni poytaxt ixtiyorida saqlab qolishdek
yumushlarini bajarishga majbur bo„lgan. Xorazmni Markaziy xokimiyat doirasiga
kiritish uchun - uch marotaba uringan va oxiri maqsadiga 1596- yilda o„limidan 2
yil burungina erishganini olaylik. Xullas, mamlakat siyosiy yaxlitligiga erishish
oson kechmagan.
Abdullaxon II Amir Temurdan so„ng Dashti Qipchoqqa nisbatan qat‟iy
siyosat yurgiza olgan yagona va so„nggi davlat arbobi hisoblanadi. Chunonchi, u
1582-yili mazkur yo„nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash niyatida harbiy yurish
uyuushtirib, ulug„ toqqa (hozirgi Qarag„anda viloyatining g„arbida Sariq suv
daryosining shimolida joylashgan tog„lik) boradi. Manbalarda shu munosabat bilan
qiziq ma‟lumot bor. Abdullaxon II ulug„ toqqa yetib borgach, tog„ tepasidagi bir
minorada bitilgan quyidagi so„zlarga ko„zi tushadi: “Tarix yetti yuz to„qson
uchinda qo„y yili, yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz ming cherik
bila To„xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo„lsin deb
bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay, inshoollox Tangri el kishiga rahmat
qilg„ay, bizni duo bilan yod qilgay”
2
.
1
Hofiz Tanish Buxoriy
“Abdullanoma” 1-jild 139, 299-betlar.
2
Abulg‟ozi Bahodirxon
“Shajarai turk” 143-bet.
32
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To„xtamishxonga qarshi lashkar
tortgan kezi shu tog„ ustiga chiqib be yerda bir minora qurdirib unga yozdirgan
xotira so„zlari edi. Abdullaxon II Sohibqiron haqida duolar o„qittirib, o„zi ham
Qarshi tomonda minora qurishga buyruq beradi va unga “Kimki bu manzilga
qadam qo„ysa, xayrli duo ila yod aylasin” degan so„zlarini uydirtiradi” Mazkur
guvohliklar Abdullaxon II ning Amir Temur davri Turon zamin shuhrati va
qudratini tiklash niyatini nechog„lik baland bo„lganligidan dalolatdir. Firkimiz
isboti sifatida Abdullaxon II ning 1563-yiliyoq Shayboniy Ko„chkinchixonga
lashkar berib uni Sibir xonligida xokimiyatga kelishida qo„llab-quvvatlaganligi
hamda Sibir xonligining Buxoro bilan yaqindan siyosiy, iqtisodiy va diniy
aloqalarda bo„lganligini keltirish mumkin. Agar biz, Abdullaxon II ning 80-
yillarda Xurosonda, ayniqsa uning markazlari Hirot, Mashxadda 90-yillarda esa
Seyiston Garmsir va Xilmant daryosigacha bo„lgan yerlarda Buxoro xokimiyatini
o„rnatgani Qandaxorga qamal qilganini nazarda tutsak, u xolda biz Abdullaxon II
davrida ulug„ tog„dan Xilmant daryosigacha, Sibir daryosidan Mashhadgacha
bo„lgan xokimiyat – Buxoro qo„l ostida birlashganini guvohi bo„lamiz. Bunday
natijaga Amir Temurdan so„ng Abdullaxon II erishdi.
Abdulloxon II 1598-yili 65-yoshida vafot etdi. Umrining so„nggi yillarida u
o„g„li va valiy ahdi Abdulmo„min (1568 yilda tug„ilgan) bilan biroz qarama-
qarshilikda bo„lgani ma‟lum. Aniqrog„i manbalarda berilgan ma‟lumotlarga ko„ra
Shayboniylar orasida mardlik, shijoat, benazir Abdulmo„min otasidan oliy taxtni
talab qila boshlaydi. Yuqorida aytilgan Iskandarxon rasman oliy xukmdor bo„lsa-
da ammo amaliy ishni Abdulloxon II ning o„zi bajarganini vaj qilib olgan
Abdumo„min niyatidan qaytmay oliy taxt uchun ochiqchasiga bo„lmasa ham har
holda ko„p uringan. Lekin, tez orada otasining kuni bitib, 1598-yili u rasman
xonlik kursiga o„tiradi.
Abdulmo„min o„z mavqeini mustahkamlash yo„lida taxtga da‟vogarlik
yillarida otasi tomon bo„lgan ba‟zi amallarni qatl ettirdi. Bu bilan ham cheklanmay
xatto Shayboniy shahzodalarni ham ayamaydi. So„ng esa saltanat ishlariga kirishib,
avval shu yili Toshkentda yuz bergan Shayboniy sultonlar isyonini bostiradi.
33
Keyin Xurosonda o„z mavqeini mustahkamlash yo„lida yo„lga chiqaradi. O„sha
davr tarixchilarining guvohlik berishicha, Abdulmo„min qiziqqon, cho„rtkesar
shaxs bo„lib, otasi davrida xuzur halovat va taqvoga o„rganib qolgan Buxorolik bir
qator beklarning payiga tushgan. Ular buni sezib mazkur Xuroson yo„liga chiqqan
O„ratepa va Zomin oralig„iga yetgan. Abdulmo„minga qarshi suiqasd uyuushtirib
uni o„ldirganlar. Taxtga so„nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon chiqadi.
Oradan 2 yilcha vaqt o„tib, 1601 yili Samarqand xokimi Boqi Muhammad taqdiri
bilan birga umuman Shayboniylar sulolasi taqdiri hal bo„ladi. Zero, Boqi
Muhammad boshqa bir sulola – Ashtarxoniylar sulolasi edi. Demak, 1601 yili
mamlakatimiz siyosiy sahnasiga yangi sulola - Ashtarxoniylar sulolasi chiqadi.
Shunday qilib, 1500-1601 yillargacha Movoraunnaxrda xukmronlik qilgan
Shayboniylar sulolasi hukmronligiga barham berildi.
Shayboniylar davri – davlat boshqaruvi masalasiga to„xtaladigan bo„lsak,
oliy – davlat idorasi dargoh hisoblangan. Uning tepasida Oliy hukmdorlar – xon
turgan. Oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki suloladagi eng ulug„ yoshdagi
namoyondaga o„tishi tartibi dastlabki Shayboniylar davrida saqlangan bo„lsa-da
asosan XVI asrning 40-yillaridan boshlab sulola ichidagi ommaviy an‟ana ustun
chiqa boshlagan. Abdullaxon II davriga kelib esa bu halokat aniq bir shaklga
tushgan. (Bu yerda rasmiy xokimiyatni Iskandarxon o„g„li Abdullaxonga va
Abdulloxondan Abdulmo„minga o„tganini nazarda tutmoqdaman).
Dargohdagi xondan keyingi muhim davlat vazifasi - naqib xisoblangan.
Tarjimada sardor, boshliq, yetakchi ma‟nosini beruvchi naqiblik mansabi amalda
ancha keng mazmun va vakolatga ega bo„lgan. Naqib xonning eng yaqin va
ishonchli kishilaridan hisoblangan. Rasmiy qabul marosimlarida uning oliy
xukmdorlaridan chap tomonidan birinchi bo„lib joy olishi Naqibning dargohda
tutgan yuksak maqomidan dalolatdir. Xonning farmon, yorliqlarida ham Naqib
nomi birinchi bo„lib zakr etilgan.
Davlat ahamiyatiga molik mansablardan yana biri Otaliqdir. Nomidan
ko„rinib turibdiki, Otaliq qilmoq, otasining o„rnini bosmoq mazmunini beruvchi
34
mazkur lavozim Markaziy xokimiyatning viloyatlardagi siyosatini belgilashda
katta ahamiyat kasb etgan.
Oliy Hukmdor chiqargan hukmlar, yorliqlar va boshqa rasmiy xujjatlarni o„z
egalariga yetkazish tartiblariga parvonachi javobgar bo„lgan. Urush paytlarida esa
ular harbiy yetakchilik vazifalar bilan ham shug„ullangan.
Dargohga tushgan arizalarni qabul qilish ularga javobini berish hamda
mamlakatdagi ijtimoiy adolat tartiblariga rioya qilishning nazorati kabi
yumushlariga Dodgoh mutasaddi edi. Shuningdek, u elchilarni qabul qilish, hatto
shaxsan elchi sifatida boshqa mamlakatlarga borib kelishini amalga oshirgan.
Dargohdagi yana bir muhim lavozimlardan biri bu – Ko„kaldosh
hisoblanadi.
Ular Oliy xukmdorlarga va rasmiy sulolaga eng yaqin kishilardan bo„lgan.
Bir so„z bilan aytganda, mazkur maqom vazifasi mamlakatda Oliy hukmdor olib
borayotgan siyosiy daxlsizligi unga kishilarning munosabati bilan bog„liq
yumushlardan iborat bo„lgan.
Sulola ichki munosabatlariga oid tadbirlar, chunonchi, oliy hukmdor bilan
shahzodalar o„rtasidagi aloqalarni tashkiliy tartibi asosida yo„lga qo„yish ishini –
Xon yasovuli olib borgan.
Dargohdagi haqsizlik, tartib keldi-ketdidan xabardorlik kabi tadbirlar –
Eshik og„asi kabi ichki taqsimotlari bo„lgan bu xizmat vakillari urush paytlarida
oliy xukmdorlarning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar.
Dargoh faoliyatida katta mavqega ega lavozimlardan yana biri – Shayxulislom
bo„lib, davlat va mafkuraviy xayotda uning o„rni favqulodda edi.
1
Shayboniylar davridagi devonlar tizimi haqida fikr yuritish bir oz
mushkulroq. Xofiz Tanish Buxoriy guvohliklariga ko„ra, Devonbegi mamlakatning
muhim ishlaridan Moliya, Soliq, Yer, Suv masalalari, viloyatlar bo„ylab
amaldorlarga ish tafsimlash, mansablarga tayinlash va bularning barchasi haqida
oliy hukmdorlarga har kuni hisobot berib turishi kerak bo„lgan.
1
Ravshanov P. “Qashqadaryo tarixi”. T., 1995 yil. b – 165.
35
Demak, Devonbegi (bosh vazir) nima bo„lganda ham o„zining ilgarigi
maqomini butunlay yo„qotmaganlar.
Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi
ko„rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat
edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug„lari, ruhoniylar
va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo„lida to„plangan edi. Dehqonchilik va
chorvachilik xo‟jaligining asosiy tarmoqlaridan edi.
Dehqonchilik haqida so„z yuritganda avvalo sug„orish ishlari qay darajada
yo„lga qo„yilganligini aytish joizdir. Bunda sug„orish ishlarida tabiiy tayanch
bo„lib kelgan an‟anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo,
Vaxsh, Murg„ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir.
Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari
haqida so„z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko„plab,
katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug„orilganligini
alohida ta‟kidlaydi. Sig„noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko„rsatilgan
11
.
Sun‟iy sug„oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz
hisoblangan. Sug„oriladigan yerlarda paxta, bug„doy, sholi, beda, bog„dorchilik va
sabzavotchilik yaxshi edi.
Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo„lga qo„yilgan
edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik
uchun yaroqsiz bo„lgan yerlarda, sero„t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
1
“Mehmonnomai Buxoro” 74 – 116 – 117 – betlar.
|