O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XV asr boshlarigacha)

* Tamg‘a — savdo boji savdogarlardan olinadigan soliq
* Fulus — misdan yasalgan mayda chaqa pul

---

143
Shunday qilib, 
Ulug‘bek
zamonida mamlakatda ichki va 
tashqi savdoning kengayishi hunarmandchilik mahsulotlarining 
hajmini oshirib, kasb-hunar tarmoqlarining rivojida asosiy 
omillardan biriga aylandi.
Dehqonchilik va chorvachilik.
 
Mamlakatda tez-tez sodir 
bo‘lib turadigan o‘zaro ichki urushlarga qaramasdan, XV asr-
da ham Movarounnahr va Xuroson qishloqlarida birmuncha 
obodonchilik ishlari amalga oshirildi. Xususiy sohibkorlarning 
dashtliklarda yangi yerlarni o‘zlashtirish, kanallar qazib, bog‘ 
ko‘kartirish va qarovsiz qolgan tashlandiq yerlarni sug‘orib, 
obod etish kabi mehnatlari qo‘llab-quvvatlanadi. Hatto bunday 
sohibkorlar bir-ikki yil davomida hamma soliq va to‘lovlardan 
ozod etiladi.
Xo‘jalikning iqtisodiy hayotida, ayniqsa, yaylov chorva-
chiligi: 
yilqichilik, tuyachilik 
hamda 
qoramolchilik 
muhim 
o‘rin tutgan.
yer egaligi.
 
XV asr davomida Movarounnahr va Xurosonda 
avvalgidek yer va mulkchilikning asosan to‘rt shakli: 
“mulki 
devoniy”
, 
“mulk” 
, 
“mulki vaqf”,
“jamoa yerlari” 
bo‘lgan. 
Sug‘oriladigan yerlarning eng katta qismi davlat mulki 
hisoblangan. Bu yerlarga avvalgidek mamlakat hukmdori 
sulton yoki amirlar egalik qilardi.
Temuriylar davrida davlat yerlarini 
“suyurg‘ol” 
tarzida 
in’om qilish keng tarqaladi. Suyurg‘ol egalari tobeligini 
kuchaytirish maqsadida markaziy hokimiyat ba’zan ular 
tasarrufidagi yer maydonlarini qisqartirar yoki ularning 
haq-huquqlarini cheklab, bo‘ysunmagan taqdirda suyurg‘ol 
huquqidan mahrum etilar va boshqa shaxsga berilar edi.
Bu davrda bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga 
yaxshi xizmati uchun 
tarxonlik yorlig‘i 
berish an’anaga 
aylanadi. Tarxonlik yorlig‘ini olgan mulkdorlar barcha soliq, 
to‘lov va majburiyatlardan ozod qilingan. Tarxonlik yorlig‘i 
odatda amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa 
yuqori tabaqa vakillariga berilgan. Bunday yorliqni olgan 
mulkdor ismiga “tarxon” martabasi qo‘shib aytilgan.

---

144
XV asrda ham avvalgi davrlardagidek juda ko‘p yer va suv 
masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara va mozorlarga biriktirilib, 
bunday yerlar 
“mulki vaqf” 
deb atalgan. Odatda yer va suvdan 
tashqari ko‘plab do‘kon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor 
rastalari, karvonsaroylar ham vaqf qilinib, ulardan tushgan 
daromad masjid, madrasa, tabiblar uyi va xonaqohlarning 
ta’miri, jihozi, mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga 
beriladigan nafaqalar hamda langarxona (musofirxona) va 
shifoxonalarning kundalik xarjlari uchun sarf etilgan.