O'zbekistonda sement sanqati

Oraliq modda. Yuqori harorat ta'sirida erigan holdagi alyumi-nat, 
alyumoferritlar va boshqa ikkinchi darajali minerallar oraliq modda tarkibiga 
kiradi. 
To'yinish koeffitsiyenti (TK) yuqori bo'lmagan va odatdagi qumtuproq 
modulli klinkerlarda kalsiy alyuminatlarning C
12
A
7
(C
5
A
3
) va C
3
A shakli uchraydi. 
TK yuqori bo'lgan klinkerlarda esa alyumoferritlar bilan birga faqat C
3
S hosil 
bo'ladi. Klinkerning alyumoferritli qismi o'zgaruvchan tarkibga ega bo`lib, C
2
F, 
C
12
A
7
(C
5
A
3
) va erkin CaO dan iborat qattiq eritma holida bo'ladi. 

---

40 
Kalsiy alyumoferritlaming qattiq eritmasida quyidagi birikmalar aniqlangan: 
C
8
A
3
F; C
6
A
2
F; C
4
AF; C
8
AF
2
va C
2
F. 
Klinkerlarda ko'p uchraydigan C
4
AF moddasi qattiq eritmalardagi qator 
birikmalarning oraliq moddasi hisoblanadi. 
Klinkerlarda kam miqdorda kristallik va amorf birikmalar ham uchraydi, 
bular MgO, ishqorlar va boshqa moddalar boiib, ularning iloji boricha boimagani 
ma'qul. 
CaO • SiO
2 
• Al
2
O
3 
• Fe
2
O
3
tizimida faza muvozanatlarini tekshirish davom 
etmoqda. Bu tizimida barcha turdagi sement tarkiblari joylashgan, unda yangi 
kimyoviy birikmalar yo'q, lekin ma'lum minerallarning harorat pasayishi 
jarayonidagi polimorfizmiga doir anchagina yangi ma'lumotlar aniqlandi. Uch 
kalsiyli silikat quyidagicha polimorf qatoriga ega: 
600-620° C, 920° C- 980°C, 990° C -1050°C 
T
I
T
II
T
III
M
I
M
II
R. 
Klinker aliti esa M
I
, M
II
-> R, ya'ni ancha qisqa tuzilishga ega; ikki kalsiyli 
silikat: 
1420°C - 1160°C , 630 - 860°C, 75 - 675°C 
a  a
H
1
 a
L
1
 B

  y . 
Klinker beliti esa: a 

a
LN
1

 B. 
Sof C
3
A va C
4
AF da polimorf modifikatsiyalar aniqlanmagan. Klinker 
minerallari qattiq eritmalarini tekshirish ishlari kengaydi va chuqurlashdi: barqaror 
qattiq eritmalarning (KC
23
S
12
; C
7
PS
2
; C
54
S
16
AM; NC
8
A
3
) tarkiblari tasdiqlandi va 
ko'p sonli elementlarning erish chegaralari (aksariyati 0,4—6%) aniqlashtirildi, 
Ushbu masalada C
3
A-Na
2
O kub C
3
A (1,9 % ga qadar Na
2
O) -> aralash kristallar 
C
3
A (kub+ortorombik) (1,9-3,7 % Na
2
O) -> ortorombik C
3
A(3,7-4,6% Na
2
O -> 
monoklin C
3
A (4,6-5,7% Na
2
O -> NC
8
A
3
(9% Na
2
O) tizimida C
3
A polimorfizmi 
belgilanganligi o'ziga xos ma'lumot bo'ldi. 
Qabul qilingan belgilar: T
I
, T
II
, T
III
- C
3
S ning bir, ikki, uch tipli tiriklinli 
modifikatsiyasi; M
I
, M
II
– C
3
S ning birinchi va ikkinchi tipli monoklin 
modifikatsiyasi; R - C
3
S ning romboedrik modifikatsiyasi; ( aH'-C3S ning yuqori 
haroratli a
1
shakli; a
L
1
- C
2
S ning past haroratli a
1
shakli. 
So'nggi vaqtlarda xomashyo aralashmalarini klinkerga aylanishining 
umumiy kimyoviy jarayonida qat'iy ravishda past haroratli (eritmalar hosil 
bo'lishiga qadar) va yuqori haroratli (eritmalar hosil bo'lgandan so'ng) bosqichlarga 
ajratilmoqda, chunki mineral hosil bo'lish jarayonlari ushbu bosqichlarda turlicha 
o'tadi. 
Past haroratli pishirish bosqichida (1300°C gacha) xom-ashyodagi barcha 
dastlabki tarkibiy qismlar parchalanadi, bunda kristallar buzilib, minerallar 
«amorf»lanadi. Ko'pchilik gil minerallar «amorf holati»ning harorati 300-800°C ga 
teng. 
Portlandsement 
xomashyo 
aralashmalarming 
reaksiyaga 
kirishish 
qobiliyatining eng muhim parametri qumtuproqli tarkibiy qismning (kvarsning) 
dispersligidir. I.V.Kravchenko ma'lumotlariga ko'ra, Si02 ning ustunlik qiluvchi 
ulushi d<15 mkm shixta fraksiyasida bo'lishi kerak. Shixtaning umumiy 
solishtirma sathi taxminan 3000 - 4000 sm
2
/g ga teng bo'lganda, gil va ohaktosh 

---

41 
zarralari solishtirma sathlarining optimal nisbati 1,4-1,6 bo'ladi. 
Reaksiyaga moyil CaCO
3
da va uning donalarida CA, CS va boshqalardan 
iborat qobiqlar hosil bo'lishi mumkin, bu esa CO
2
ning ajralib chiqishiga va 
tuzning parchalanishiga moyillik qiladi. Faqat qobiq qayta kristallangandan 
keyingina jarayonning kechishi yanada tezlashadi, ya'ni CaCO
3 
ning parchalanishi 
ikki bosqichda bo'lishi va u jarayonning kechishiga ijobiy ta'sir qilishi mumkin, 
chunki u CaO ning qayta kristallanishiga to'sqinlik qiladi, bu holda faolligi kam 
bo'lgan CaCO
3
ning bir bosqichda dissotsiatsiyalanishi kuzatiladi. Kuydirilayotgan 
aralashmada dastlabki eritma 580-680°C haroratda hosil bo'ladi va qattiq fazali 
reaksiyalarning kechishini tezlashtiradi. Bunda ayrim minerallar hosil bo'lishi ikki 
bosqichda 
o'tishi 
mumkin 
(M.T.Vlasova, 
N.V.Vasilyeva, 
S.Xromi 
va 
boshqalarning fikricha). 
Masalan, yirik dispersli shixtalarda belit ikki bosqichda hosil bo'ladi: 
birinchisi 1115-1125°C haroratda kuzatilib, bunda SiO
2
donalarida C
2
S dan iborat 
qobiq hosil bo'ladi; ikkinchisi 1150-1165°C haroratda ro'y beradi, bunda ana shu 
qobiqlar buzilib, C
2
S ning yangi kristallari hosil bo'ladi. Belit kristallari to'plangan 
zonalarda oraliq eritmalarning ikki turi: C
2
S dan iborat qobiq bilan SiO
2
donalari 
o'rtasida (nordon eritma) hamda CaO va C
2
S donalari tutashgan yerda (asosiy, 
ya'ni ishqoriy eritma) hosil bo'ladi. 
Aralash malar ishtirokidagi past haroratda quyidagi oraliq birikmalar hosil 
bo'ladi: 
2(2CaO • SiO
2
) • CaCO
3
- spurrit; 2CaO • SiO
2
• CaF
2
; 
3(CaO •A1
2
O
3
) • CaSO
4
; 2CaO • SiO
2
; 
2(2CaO•SiO
2
) • CaSO
4
. 
Bir qancha xromato-xromitlar va kalsiy fosfatlar, shuningdek, CaCO
3
ning 
ishqor sulfatlari bilan aloqasi tufayli ikkilamchi tuzlar hosil bo'ladi. Oraliq 
birikmalardan tashqari, past haroratlarda barqaror birikmalar ham hosil bo'ladi, 
ular keyinchalik klinker tarkibida qoladi, ya'ni: 
HCaO • 7A1
2
O
3
• CaF
2
; HCaO • 4SO
2
• CaF
2
; 7CaO • P
2
O
5
• 2SiO
2
; K
2
O • 
23CaO • 12SiO
2
; Na2O • 8CaO • 3A1
2
O
3
. 
Tarkibi murakkab boigan oraliq birikmalarning hosil bo'lishi CaC03 va Si02 
ning o'zaro ta'sirlashish haroratini 38-80°C ga pasaytirib yuboradi. 
Yuqori haroratli bosqichda (1300°C dan yuqori) nordon va asosiy ishqoriy 
eritmalar qo'shilib ketadi, biroq klinker donalarining qizib zich yopishgan ayrim 
qismlarida tarkibi bo'yicha farqlanadigan eritma tomchilari mavjud bo'lishi ehtimol 
(kinchik mikrolikvatsiya). C
2
S va CaO dan iborat qobiqlar oralig'idagi eritmada 
Ca
2
+
ionlarining asosan [SiO
4
] ionlarga diffuziyalanishi yo'li bilan C
3
S kristallari 
hosil boia boshlaydi. Agar C
3
S kristallar o'sgan zonaga Ca
2
+
kira olmasa, bunda 
nordon eritma C
3
S kristallarini C
2
S va CaO ga qadar parchalab yemirishi mumkin 
(bu jarayon ba'zan aylanma pechlarning qovushib pishish zonasidagi klinkerida 
kuzatiladi). Klinker zonalarida 1450°C haroratda hosil bo'lgan eritma quyidagicha 
xossalarga ega: qovushoqligi 0,1-0,3 Pas, sirt tarangligi 350-480•10
-3
N/m. U holda 
kalsiy ionlarining diffuziya koeffitsiyenti DCa
2+
- (5,3 - 8,6) • 10
-5
, temirniki DFe
2+
-
(5,7-14,2)•10
-6
, alyuminiyniki DAl
3+
- (2,3-7,l)•11
-6
va kremniyniki DSi
4+
- (4,7-
15,8) •10
-7
cm
2
/c. 

---

42 
Ko'rsatib o'tilgan miqdorlarning o'zgarib turishiga Na, K, Cr, P, F 
aralashmalari sababchidir. CaO donalarining 1450°C haroratdagi eritmada erish 
tezligi (16 - 8)•10
-6
; C
2
S donalarining erish tezligi esa (2 - 3) •10
-6
sm/s, ya'ni CaO 
ning erish tezligi C
2
S ning erish tezligidan 3 - 4 marta ko'p. Biroq bu jarayonda 
eritmani mikrolikvatsiyaga olib keluvchi ko'plab Na va K ishtirok etsa, C
2
S ning 
erish tezligi keskin ortadi, hatto C
2
S ning erish tezligidan bir necha marta o'zib 
ketishi mumkin. 
Oz miqdorda fosfor, xrom va oltingugurt (0,1-0,3%) hamda bariy, ftor, xlor, 
marganesning ko'proq miqdori (l % dan ortiqroq) muayyan sharoitlarda klinker 
hosil bo'lish jarayoniga yaxshi ta'sir ko'rsatadi. Klinker minerallari kristallarining 
nuqsonlari ko'proq: tuzilmaning blokliligi - 0,1- 0,5 mkm, dislokatsiyalar zichligi 
(0,5 - 5)X( 10
8
- 10
9
) sm
2
. Bunda alit kristallari maydaroq bloklardan tashkil topadi 
va nuqsonlari ham ko'p bo'ladi. Aralashmalar ishtirokida (qattiq eritmaiarda) 
kristallarning nuqsonlari ortadi. 
Sovish jarayonida C
3
S, C
3
A, C
2
S parchalanishi mumkin, parchalanishning 
qanday kechishi bir qancha omillarga bog'liq: sovish tezligi, aralashmalarning turi 
va miqdori, gaz atmosferasining xususiyati va boshqalar. Eritma shisha sifatida 
qotayotganda hajman kichrayadi. Mg, F, Cr ishtirokida esa kristallanish 
jarayonining kechishi tufayli turli harorat oraliqlarida belgini o'zgartiruvchi 
deformatsiya kuzatiladi (1350 - 1100°C haroratda hajm kichrayadi, 1100 - 900°C 
haroratda hajm kengayadi). C
3
S, C
3
A va C
4
AF minerallarining 25 - 600°C 
haroratda chiziqli termik kengayish koeffitsiyenti (10-13)•10
-6
. C
2
S termik 
kengayishining chiziqli koeffitsiyenti 19,5-106 darajaga teng, ya'ni C
2
S ning 
termik kengayish koeffitsiyenti boshqa mineral kristallarnikiga nisbatan taxminan 
ikki marta katta bo'ladi, binobarin, bu ho`l klinker donalarida fizik kuchlanishlarga 
sabab bo'lishi mumkin. 
Aylanma pechlarda gaz atmosferasining qaytariJish xarakteri tufayli 
klinkerni kuydirish jarayoni osonlashadi.