O’zbekistonda to’liq va samarali bandlik muommosi Reja: Kirish
Yüklə 49,75 Kb.
|
|
1. Mehnat bozori.
Mehnat bozori barcha bozor turlari ichida eng asosiy bozor xisoblanadi. Mehnat bozori o’zining maxsus xususiyatlariga ega. Bu bozorda oddiy mehnat tasirida yaratilgan tovarlar bilan savdo qilish emas balki iste’mol va ishlab chiqarish vositalarini yaratuvchi inson mehnati bozori ekanligi bilan ajralib turadi. Mehnat bozorini rivojlanishi bozor talablari asosida uning tashkil topishi insonlarning psixologik qarashlari, ijtimoiy xususiyatlari xamda mehnat qilish faoliyati bilan bog’liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni motivasiyalashtirish ya’ni uning turli shakllarida, bozor talablari asosida rivojlanishi bilan ajralib turadi. Mehnat bozorida inson va uning oila a’zolarini to’liq davr talablari asosida kamolotga etkazish uchun zarur bo’lgan moddiy omil ish xaqi shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozori ko’p qirrali bozor bo’lib, u jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy xolatini ifoda etadi. Mehnat bozorida ish beruvchilar bilan ish kuchlarini sotuvchi sub’ektlar o’rtasida iqtisodiy munosabatlar xam tovar va pul shaklida amalga oshiriladi, sababi bozor iqtisodiyoti sharoitida ish kuchi tovar bo’ladi. Bu maxsus tovar, foyda keltiruvchi tovar xisoblanadi, bu tovarning maxsusligi shundan iboratki ish kuchidan uning mehnat qilish, tadbirkorlik xususiyatlarini ajratib bo’lmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning asosiy siyosatlaridan bir ishsizlikka qarshi kurash darajasini oshirish yo’lida mehnat bozorini tartiblashdan iboratdir. Agarda 2020 yilda mehnat birjasida ishsiz sifatida hisobga olinganlar 29,1 ming kishini tashkil etgan bo’lsa,bu ko’rsatkich 2021 yilga kelib 27,4ming kishini tashkil etgan. 2021 yilda mehnatga joylashtirish tashkilotlariga ishga joylashish bo’yicha murojat qilganlar 557,4 ming kishini tashkil etgan. Bu ko’rsatkich 2020 yildagiga nisbatan 42,4 foizni tashkil etgan yoki 165,9 ming kishiga ko’paygan. Shamsiddinov N. 2021 yilda ro’yhatga olingan ish qidiruvchilarning 75 foizi qishloq aholisini tashkil etgan bo’lib, uning 0,8 foizi 16 -18 yoshgachan, 50,9 foizi 18-30 yoshgachan , 47,0 foizi 30 -50 yoshgachan bo’lganlarni tashkil etgan. 2021 yila ishga joylashtirish tashkiloti orqali ishga joylashtirilganlarning soni 486,5 ming kishini tashkil etgan. Bu ishga joylashish uchun murojat qilganlarning 87,3 foizini tashkil etadi. Ishga joylashtirish 2020 yiga nisbatan 5,4 foizga ko’paygan. Umumiy ishga joylashganlarning 52,2 foizi 16- 30 yoshdagilar tashkil etgan. 2021 yilda ishga joylashish to’g’risida murojat qilganlarning 88,5 foizi ish bilan ta’minlanganlar. Shulardan 89,8 foizi ayollar, 89,5 foizi erkaklar, 84,6 foizi ni esa qishloqda istiqomat qiluvchi aholi tashkil etgan. Mehnat bozori mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy xolatiga ta’sir etadi. Mehnat bozorining talab darajasida ishlashi mamlakat barqarorligini asosidir. Shuning uchun xam xar bir davlat o’zining ijtimoiy-iqtisodiy xolatdan kelib chiqqan xolda mehnat bozorini rivojlantirish uni takomillashtirish strategiyasini ishlab chiqadi. Davlat mehnat bozorini tashkil etish va uni boshqarish davlat tomonidan qabul qilingan maxsus dastur asosida amalga oshiriladi. Mehnat bozorini boshqarish dasturi quyidagi maslalarni qamrab oladi: -bandlik darajasini oshirishni rag’batlantirish; -mehnat xodimlarini malakalarini oshirish va qayta tayyorlash asosida kaspiy mahoratlarni oshirish; Shamsiddinov N. -ish kuchlarini ishlab chiqarishga joylashtirishni ta’minlash; -ish bilan ta’minlanmagan ishlashni xoxlovchilarni ishga joylashtirish; -ish bilan ta’minlanmagan mehnat qilishga layoqati bo’lgan shaxslarni ijtimoiy ximoya qilishini ta’minlash. Shu bilan birga davlat qo’shimcha ravishda qiyosiy usullar orqali mehnat bozorini rivojlantirish uchun chora va tadbirlar ko’radi. Jumladan mamlakatdagi iqtisodiy xolatni, biznesni rivojlantirish chora tadbirlarini amalga oshirishni ta’minlashda pul-kredit va soliq undirish tizimlari orqali tartiblash asosida ishsizlik darajasini kamaytirish va ularga bo’lgan talab va takliflarni muvofiqlashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni bo’lishiga erishadi. Erkinlashtirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti turli mulkchilik shakllariga asoslangan ishlab chiqarish sub’ektlari o’rtasidagi raqobat asosida mehnat bozori shakllanadi. Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z ish kuchini sotuvchi va uni xarid qilib oluvchi sub’ektlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar erkin ravishda ikala sub’ektlarning kelishuvi asosida Shamsiddinov N. amalga oshiriladi. Erkin raqobatga asoslangan mehnat bozori quyidagi xususiyatlarga ega bo’ladi: -ish kuchlari yollash ishlab chiqarish sub’ektlari o’rtasidagi erkin raqobatga asoslanadi; -ish kuchini mehnat bozoriga taklif qiluvchilarning asosiy qismi malakasiz, mutaxasis bo’lmagan sub’ektlar tashkil etadi; -ishlab chiqarish sub’ektlaridagi mehnat qilish sharoitlarini deyarlik birday bo’lishi ish kuchiga bo’lgan tovar-pul munosabatlarini tengligiga va uni ish haqiga ta’sir qilmasligida ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish kuchiga bo’lgan talab bilan taklif o’rtasidagi muvozanat ijtimoiy iqtisodiy axamiyatga ega. Ish kuchlariga bo’lgan talab va taklif muvofiqligi iqtisodiy rivojlanishning xamma tarmoqlarini qamrab olishi kerak, shundagina iqtisodiyot inqirozsiz barqaror rivojlanadi. Ish kuchiga bo’lgan talab ishlab chiqarish jarayonini, xajmini va uning turlarini o’sib borishiga bog’liq. Demak ish kuchiga talab moddiy va nomoddiy tarmoqlarini rivojlanish darajasiga bog’liq ekan, ish kuchini yollovchi tadbirkor sub’ekt uni ishga jalb qilishi unga qanday foyda keltirishini va uning qiymatini qoplab olishini bilishi zarur. Shunga qarab ish kuchiga talab(D) va taklif (S)shakllanadi. Ishlab chiqarish sub’ekti bo’lgan tadbirkorni ish kuchini mehnat qilish qobiliyati va ish kuchi mehnati asosida yaratiladigan yangi qiymat ham qiziqtiradi. Xulosa qilib aytish mumkin ish kuchiga bo’lgan talabningo’sishi ish xaqiga nisbatan teskari proporsional nisbatda bo’ladi. Ish kuchiga talab va taklifni shakllanishi: 1 1 . Ч.Т. Хорнгрен., Дж. Фостер “Финансы и статистика” Shamsiddinov N. U S D M O Q U- Ish kuchi qiymati; Q- Mehnat miqdori; S- Mehnatni taklif qilish egri chizig’i; D- Ish kuchiga bo’lgan egri talab M-Mehnat bozori muvozanati Ish xaqini o’sishi ish kuchiga bo’lgan talabni kamaytiradi. Ish kuchiga bo’lgan talab iqtisodiy rivojlanishning siklik bosqichlariga, fan va texnika taraqqiyotida foydalanish darajasiga va iqtisodiy mintaqalarda mehnat bozorlarini xususiyatlariga bog’liq.Ish kuchini mehnat bozorida taklif qilishga quyidagi omillar ta’sir etadi: - iqtisodiy mintaqalarning demografik jarayonlari, ishlab chiqarishda qatnasha oladigan mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lganlar; - ayollarning tadbirkorlik faoliyatlarida ularning faolligini o’sib borishi; - aholining malakaviy va kaspiy maxorat darajalarini oshib borishi; - aholining migrasiya jarayonlari darajasi; - ish xaqlarining o’sib borishi va mehnat sharoitlari darajalariga xam bog’liq. Ish kuchini ishlab chiqarish jarayonida bandligi davrida ishlab chiqargan mahsuloti uning pulda ifodalangan qiymati ish o’rnini egallash samaradorligini bildiradi. Demak ish vaqtidan unumli foydalanish zarur. Foyda samaradorligi esa Shamsiddinov N. ishlab chiqarishda band bo’lgan ish kuchi xodimi ma’lum ishlab chiqarish darajasiga erishgandan keyingi vaqtlar ichida u foyda (daromad) keltiradi. Foyda samaradorligini o’sishi ishlab chiqarishda bandlik vaqtini qisqartirishda ifodalangan xolda ish xaqi darajasini kamayishiga ta’sir etmaydi. Foyda samaradorligi odatda mehnat tejamkorligini ifodalanishi mumkin. U ish vaqtiga nisbatan bo’sh vaqtini ko’payishida ifodalanadi. Tarmoq darajasida esa foyda samaradorligini o’sishi ishlab chiqarishda band bo’lgan ish kuchlarini qisqarishiga olib keladi. Mehnat bozorida ish kuchiga talab va taklif doimiy ravishda o’zgarib turadi. Mehnat bozorini o’rganishda mehnat bozori modellarini o’rganish zarur. Mehnat bozori modellarini quyidagi turlari mavjud: - erkin raqobatga asoslangan mehnat bozori, bu erda ishlab chiqarish sub’ektlari o’rtasida ish kuchiga bo’lgan talablarini qondirish erkin raqobat asosida amalga oshiriladi; - monopsoniya mehnat bozori. Bu mehnat bozori takomillashmagan bozor bo’lib, unda yagona monopsoniya monopoliya sub’ekti tomonidan ish kuchi mehnati xarid qilinadi; - monopoliya mehnat bozorida ish kuchini xarid qilish bir necha turli yo’nalishdagi firmalar tomonidan amalga oshiriladi; - oligopoliya mehnat bozorida odatda ish kuchi mehnati bozorida, odatda bir necha monopoliyalar ish kuchlarini ishga yollash bilan shug’ullanadilar; - sof oligopoliya mehnat bozorida yirik monopoliyalar ish kuchi xaridorlari bo’ladi. |