O’zbekistоnning eng yangi tаriхi

2.O'zbekistonni ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish strategiyasi: yangilanish va taraqqiyot yo'li.

Dunyoning ko'plab davlatlari tarixiy o'zgarishlarning o'z yo'lidan o'tmoqda va qiyosiy tadqiqotning asosiy jihati turli mamlakatlar siyosatida o'ziga xoslik va farqlarni aniqlashdir. Shu ma'noda, O'zbekistonning zamonaviy tarixi sivilizatsiyaning eng yangi tarixining bir qismi bo'lib, global va mintaqaviy jarayonlar bilan chambarchas bog'liq. O'zbekiston davlat mustaqilligini e'lon qilib, hokimiyatning Qonunchilik, ijro etuvchi va sud tarmoqlarining funktsiyalari va vakolatlarini huquqiy taqsimlash bilan yangi siyosiy tizimning institutsional asoslarini shakllantirishning qiyin yo'lini bosib o'tdi.

O'zbekiston taraqqiyotining o'z yo'li xalqimizning milliy xususiyatlari, turmush tarzi, an'ana va madaniyatini har tomonlama hisobga olgan holda to'plangan xalqaro tajribadan ijodiy foydalanishga asoslangan. O'zbekiston Respublikasining siyosiy tuzilishi modeli xalqaro e'tirof etilgan namunalar bo'yicha tashkil etilgan davlat tuzilmalari va siyosiy institutlarni Sharq sivilizatsiyasiga xos bo'lgan tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan qadriyatlarga asoslangan an'anaviy tizim bilan birlashtirdi: jamiyat boshlang'ichining yakka o'zi ustidan dominantligi, hokimiyat va hokimiyatga hurmat, paternalizm an'anasi. Respublikaning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotini liberallashtirish bosqichma-bosqich amalga oshirilib, tizimli barqarorlikni ta'minlash birinchi o'rinda turadi.
O'zbekistonda, ayniqsa, ko'plab postsovet mamlakatlarida bo'lgani kabi, tizimli yangilanishning dastlabki bosqichida ham prezident vazifalarida muhim vakolatlarning kontsentratsiyasi kuzatildi, bu esa eng murakkab siyosiy va geosiyosiy o'zgarishlar sharoitida, o'zgarishlarni samarali amalga oshirish maqsadga muvofiqligi nuqtai nazaridan ob'ektiv zarur edi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, birinchi navbatda, O'zbekiston, dunyoning boshqa ko'plab davlatlari singari, nafaqat universal qadriyatlarga asoslangan, balki milliy madaniyat va tarixiy an'analarning o'ziga xos xususiyatlariga asoslangan demokratik jamiyat yaratishni ham e'lon qildi, ayni paytda taniqli G'arb siyosatshunosi prof L. Rue haqli ravishda ta'kidlaganidek, Osiyo siyosiy madaniyatining paternalizm tabiati hokimiyatga qaramlik, ochiq mojaroni bartaraf etish va barqarorlikka urg'u berish bilan tavsiflanadi. Ikkinchidan, bu siyosiy hodisa o'tish davrida ijtimoiy rivojlanishning tabiiy tendentsiyasini ko'rsatdi. Qattiq sovet tizimidan ozod bo'lish bosqichda va dastlabki bosqichda - haqiqiy demokratiyaga qarshi rivojlana oladigan kuchli avtoritar kuchda katta kuch talab qildi. Shu munosabat bilan taniqli amerikalik tadqiqotchi marta Olkot ta'kidlaganidek,"murakkab sovet merosi kompleksi asta-sekin o'zgarishi mumkin". Ayniqsa, og'ir sovet merosi bilan bir qatorda Islom ekstremizmining tobora kengayib borayotgani va boshqa xavf-xatar va tahdidlarga qarshi bo'lgan mamlakat bo'lgan O'zbekiston haqida gap boradi. Siyosatshunos L. Levitinning so'zlariga ko'ra, "...bunday mamlakatda keskin progressiv o'zgarishlarni kuchli kuchsizgina amalga oshirish mumkin emas, bu juda qattiq qarorlar qabul qilish va ularni hayotga izchil tatbiq etishga qodir".
Bugungi kunda prezident lavozimi 193 ta BMTga a'zo mamlakatlarning 143 Taida ta'sis etilgan. 1990 yil 24 mart kuni O'zbekiston Respublikasida prezidentlik instituti paydo bo'ldi va bu mamlakatimiz davlatchiligini rivojlantirishning yangi bosqichini boshlab berdi. 1990-yil 1-noyabrda "O'zbekiston Respublikasi ijro hokimiyati va boshqaruvi tuzilmasini takomillashtirish, shuningdek, O'zbekiston SSR Konstitutsiyasiga (asosiy Qonuniga) o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida" gi qonun qabul qilingandan so'ng, davlat boshqaruvining uyg'un tizimini yaratish muhimligini hisobga olgan holda. Ushbu qonun mamlakatimizda davlat boshqaruvi shakli prezident Respublikasi ekanligi mustahkamlab qo'yildi. Respublika raisligi instituti tashkil etilgandan so'ng keng ko'lamli islohotlar boshlandi.
Hukumatning prezidentlik shakli Davlat boshqaruvi va siyosiy tizimining yangi tizimining asosi bo'ldi. Prezidentning konstitutsiyaviy vakolatlari: u Konstitutsiya va inson huquqlariga rioya etish kafolati bo'lib, O'zbekistonni xalqaro munosabatlarda ifodalaydi, imzolangan xalqaro bitimlar va shartnomalarga rioya etilishini ta'minlaydi va ta'minlaydi, qonunlar imzolaydi, 2011 yilda qabul qilingan yangi konstitutsiyaviy me'yorlarga muvofiq oliy bosh qo'mondon hisoblanadi, Prezident 5 yil muddatga umumxalq ovozi bilan saylanadi. Prezidentlikning muddati tugagandan so'ng prezident umrbod O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining a'zosi bo'ladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIX bobida O'zbekiston Prezidentining konstitutsiyaviy maqomi aniq belgilangan. Konstitutsiyaning 89-moddasida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari etib belgilanib, davlat hokimiyati organlarining kelishilgan faoliyat ko'rsatishi va o'zaro hamkorligini ta'minlaydi. Prezidentning shaxsiyati daxlsiz va qonun bilan himoyalangan (91-modda).
Konstitutsiyaning 93-moddasida O'zbekiston Prezidentining vakolatlari, uning vakolatiga kiruvchi masalalar doirasi belgilab berilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti:
1) fuqarolarning huquq va erkinliklariga, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish kafolatidir;
2) O'zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza qilish, milliy-davlat tuzilishi masalalari bo'yicha qarorlarni amalga oshirish bo'yicha zarur choralarni ko'radi;
3) O'zbekiston Respublikasini mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda ifodalaydi;
4) muzokaralar olib boradi va O'zbekiston Respublikasi shartnomalari va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalar, bitimlar va uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini ta'minlaydi;
5) akkreditatsiyadan o'tgan diplomatik va boshqa vakillarning ishonch yorliqlarini va eslatmalarini qabul qiladi;
6) O'zbekiston Respublikasi oliy Majlisining Senatiga xorijiy davlatlarda O'zbekiston Respublikasining diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni taqdim etadi;
7) mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga murojaat etish huquqiga ega;
8) respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining o'zaro hamkorligini ta'minlaydi; O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan vazirliklar, davlat qo'mitalari va boshqa davlat boshqaruvi organlarini shakllantiradi va tugatadi, keyinchalik bu masalalar bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarini tasdiqlash uchun farmonlar kiritadi;
9) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga Senat raisini saylash uchun nomzod taqdim etadi;
10) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari tomonidan ko'rib chiqish va tasdiqlash uchun O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdim etadi hamda iste'foga chiqqan taqdirda, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari tomonidan qabul qilingan Bosh vazirga ishonchsizlik votumi yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda uni lavozimidan ozod etadi;
11) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan ma'qullanganidan keyin kiritilgan O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a'zolarini tasdiqlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi;
12) O'zbekiston Respublikasi bosh prokurori va hisob palatasi raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik ularni O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidan tasdiqlaydi;
13) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O'zbekiston Respublikasi oliy sudi tarkibiga, shuningdek O'zbekiston Respublikasi oliy sudyalar kengashi raisi, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisi lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi;
14) O'zbekiston Respublikasi oliy sudyalar Kengashining taqdimiga binoan viloyatlar va Toshkent shahar sudlari raislari va o'rinbosarlari, O'zbekiston Respublikasi harbiy sudi raisini tayinlaydi va ozod qiladi; O'zbekiston Respublikasi oliy sudyalar kengashi a'zolarini qonunga muvofiq tasdiqlaydi;
15) O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan qonunga muvofiq viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarini tayinlaydi va ozod qiladi. Prezident o'z qarori bilan Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki hokimning sha'ni va qadr-qimmatini kamsitadigan harakatlar sodir etgan taqdirda tuman va shahar hokimlarini lavozimidan ozod etishga haqli;
16) respublika davlat boshqaruvi organlari va hokimlarning qonun hujjatlari normalariga nomuvofiq bo'lgan holdagi hujjatlarini to'xtatib turadi, bekor qiladi; O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli;
17) O'zbekiston Respublikasi qonunlarini imzolaydi va e'lon qiladi; qayta muhokama qilish va ovoz berish uchun qonunni o'z e'tirozlari bilan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarish huquqiga ega;
18) O'zbekiston Respublikasiga hujum qilingan yoki agressiyadan o'zaro himoya qilish bo'yicha shartnoma majburiyatlarini bajarish zarur bo'lgan taqdirda urush holatini e'lon qiladi va uch kun ichida qabul qilingan qarorni O'zbekiston Respublikasi oliy Majlisi palatalarining ma'qullashiga kiritadi;
19) istisno hollarda (haqiqiy tashqi tahdid, ommaviy tartibsizliklar, yirik falokatlar, tabiiy ofatlar, epidemiyalar) fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash manfaatlari uchun O'zbekiston Respublikasining butun hududida yoki alohida joylarida favqulodda holat joriy etadi va uch kun ichida qabul qilingan qarorni O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdig'iga kiritadi. Favqulodda vaziyatni joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan tartibga solinadi;
20) O'zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlarining Oliy bosh qo'mondoni hisoblanadi, Qurolli kuchlarning oliy qo'mondonligini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlarni tayinlaydi;
21) O'zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig'i bilan mukofotlaydi, O'zbekiston Respublikasining malaka va faxriy unvonlarini beradi;
22) O'zbekiston Respublikasi fuqaroligi va siyosiy boshpana berish masalalarini hal qiladi;
23) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga amnistiya to'g'risidagi hujjatlarni qabul qilish to'g'risida taqdimnoma kiritadi va O'zbekiston Respublikasi sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni afv etadi;
24) davlat xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik bu masalalar bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining ma'qullashiga farmonlar kiritiladi;
25) ushbu Konstitutsiya va O'zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Prezident o'z vakolatlari ijrosini davlat organlariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas.