O‘zbekistonning eng yangi tarixi (Oliy o‘quv yurtlari nomutaxassis fakultet talabalari uchun) Darslik Toshkent 2021

3-
 
MAVZU. MUSTAQIL O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING 
TASHKIL 
TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI. 
Reja: 
1.
Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol. 
O‘zlikni anglashga intilishning kuchayishi. 
2.
Siyosiy tizimdagi o‘zgarishlar. Mustaqillikning e’lon qilinishi. 
O‘zbekiston Respublikasining tashkil etilishi. 
3.
I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylanishi. 
1.
 
Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
ahvol. O‘zlikni anglashga intilishning kuchayishi. 
XX asrning 80-yillari sobiq sovet davlatida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va 
ma’naviy jihatdan yaqqol tunazzul holati yuzaga kelib qolgan davr edi. “Qayta 
qurish” 
siyosati 
barbod 
bo‘lishi, 
ma’muriy-buyrukbozlikka 
asoslangan, 
mulkchilikning turli shakllari raqobat asosida saqlanishni inkor etgan mavhum 
siyosiy, sinfiy, umumiy manfaatlarni milliy manfaatlardan ustun qo‘ygan, yagona 
partiya ish hukmronligiga tayangan mustabid tuzum butunlay istiqbolsiz ekanini 
amalda yana bir bor ko‘rsatgan edi. Bu vaqtda O‘zbekiston iqtisodiy hayoti juda og‘ir 
ahvolda, xususan, sanoatning bir yoqlama rivojlanib, “paxta” sanoat kompleksiga 
moslashishi, ekologik ahvolning og‘irlashib, onalar va bolalar o‘limining oshib 
ketishi, millatlararo munosabatlarda ziddiyatli holatlar yuzaga kelib, milliy mojarolar 
yanada kuchayib, milliy urf-odatlar, qadriyatlar ta’qib ostida qolishi respublikani tang 
ahvolga solib qo‘ygan edi. 
1989-
yil sentabrda KPSS MQning navbatdagi plenumida ham I.A.Karimov 
respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tang vaziyatga tushib qolganligini alohida 
ta’kidlab o‘tadi. Biroq markaz respublikalar milliy manfaatlarini o‘ylashdan yiroq edi. 
Respublikada sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar avvallari markazning 
qanchalik e’tiboridan chetda qolgan bo‘lsa endilikda ham uni mamlakatda iqtisodiy 
inqirozlar kuchayib turgan vaqtda bu hol umuman qiziqtirmas edi. Shuningdek, 
O‘zbekistonda ham ishlab chiqarish asta-sekin so‘na bordi. Masalan, 1987-yilda 
O‘zbekistonda milliy daromad kishi boshiga 1985- yildagiga nisbatan 94,5 %ni 
tashkil qildi. Ijtimoiy mehnat unumdorligi 1986-1990- yillarda biron marta ham 
1985-yildagi darajaga yetib bormadi. Bu davrlarda sanoat va qishloq xo‘jaligining bir 

---

45 
qancha sohalari nafaqat kishi boshiga, balki mutlaq miqdori ham kamayib ketdi. 
Po‘lat, traktor, paxta terish mashinalari, ekskavator, ko‘prikli kran, qog‘oz, paxta 
tolasi, shohi gazlama, go‘sht ishlab chiqarish miqdori ancha kamaydi. Qishloq 
xo‘jaligida ham paxta va sabzavot turlarining hosildorligi pasaydi. Aholiga maishiy 
xizmat ko‘rsatish, o‘rtacha ish haqi to‘lash va boshqa ijtimoiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha 
O‘zbekiston Rossiyadan deyarli ikki barobar orqada qola boshladi. Buning asosiy 
sababi - bu yillarda har bir viloyat bo‘yicha aniq dasturlar, ichki rezervlar hisobidan 
ishni to‘g‘ri tashkil etish, ishlab chiqarish quvvatlarini rekonstruksiya qilish, qancha 
miqdorda, kimga va qachon qo‘shimcha xom ashyo ajratish evaziga ahvolni 
yaxshilash imkoniyatlari to‘g‘risida amaliy tadbirlar bo‘lmagan. Bu davrda 
yildan-yilga tobora keskinlashib kelayotgan asosiy ijtimoiy muammo - bu aholi 
o‘rtasida ishsizlar sonining jadal ravishda o‘sib borishi edi. Mamlakatimiz rahbari 
o‘sha davrda vujudga kelgan ahvoldan chiqish yo‘li sifatida quyidagilarni belgilab 
berdi: 
a)
ishlarning ahvoliga xolis baho berish, respublikadagi vaziyatni 
sog‘lomlashtirishning konkret va aniq-puxta dasturini ishlab chiqish; 
b)
hayotning barcha sohalarida qat’iy tartib va intizom o‘rnatish, rahbar 
kadrlarni joy-joyiga to‘g‘ri qo‘yish, ularga nisbatan talabchanlikni oshirish. 
Demak, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda harbiy xizmatchilar bilan 
olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy tayyorgarlik mashg‘ulotlarida mustaqillikkacha 
bo‘lgan davr bilan bog‘liq bo‘lgan tarixiy jarayonlarni falsafiy-mantiqiy tushunish, 
istiqlol tarixini anglash, tarixiy-siyosiy voqelik va hodisalarga tahliliy yondashish, 
ularning bosqichma-bosqich kurashlar evaziga qo‘lga kiritilganini idrok etish 
masalalarga chuqur yondashish zarur edi. 
Respublikadagi vaziyatni yaxshi tushungan O‘zbekiston rahbari tashabbusi 
bilan 1989-yil 17-avgustda “Qishloqda yashovchi har bir oilani tomorqa bilan 
ta’minlash, ularga yakka tartibda uy-joy qurish uchun barcha sharoitlarni yaratib 
berish haqida” qaror qabul qilindi. Mazkur qaror qabul qilinganidan so‘ng o‘tgan bir 
yil mobaynida 60 mingdan ziyod oilaga yer uchastkalari ajratib berildi. Respublikada 
mavjud bo‘lgan tomorqalar butun ekin maydonlarining 5 foizini tashkil etgan, jami 
200 ming gektar yerni tashkil etdi. Ayni paytda bu yerlarning har gektaridan ko‘plab 
daromad olindi. 
Yer uchastkalari yiriklashtirilgan holda dehqon shaxsiy yordamchi xo‘jalikda 
yetishtirilgan mahsulotning oilasidan ortgan qismini bozorga chiqarish imkoniga ham 
ega bo‘ldi. Natijada mayda tovar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yila boshladi. Bunday 
yordamchi xo‘jaliklar bozor munosabatlarini rivojlantirish, oziq- ovqat mahsulotlarini 
yetishtirishga muayyan hissa qo‘sha boshladilar. 
Bu harakatlar zamirida mustaqil tiklanish, milliy davlatchilikni tuzish uchun 
harakatlarni sezish mumkin edi. 1989-yilning oxirlariga kelib o‘zbek tiliga ham 
Davlat tili maqomini berish uchun olib borilgan harakatlar milliy davlatchilikni 
rivojlantirishning bir yo‘li edi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish harakatlari 
1988-yildan boshlangan bo‘lsada, hali-hanuz bir qarorga kelishning imkoni yo‘q, 
matbuotda esa bu haqida turli qarashlar va fikrlar bildirilar, aniq bir natija 

---

46 
belgilashning imkoni bo‘lmas, markazniig ta’siri ham kuchli edi. Respublikada 
rahbarlikni boshlagan I.A.Karimov alohida komissiya tuzish haqida ko‘rsatma beradi. 
Ushbu komissiya xalq fikrini o‘rganib, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini beruvchi 
qonun loyihasini tayyorlashi kerak edi. Yangi tuzilgan komissiya tarkibiga norasmiy 
tashkilotlarning vakillari ham kiritilgan edi. Loyiha muhokama qilinayotgan to‘rt oy 
davomida komissiyaga jami to‘rt mingga yaqin maktub kelib tushdi, bu xatlarga jami 
150 mingdan ortiq kishi imzo chekkan edi. 
Milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bu takliflar o‘rganib chiqildi va tezda 
qonun loyihasining yangi uch varianti yuzaga keldi. Bular komissiya loyihasi, 
yozuvchilar uyushmasi tuzgan loyiha, norasmiy tashkilotlar vakillari tuzgan 
loyihalardan iborat edi. Barcha loyihalar ochiq, xolis muhokama etildi va ularni 
o‘rganish, umumlashtirish asosida yangi loyiha tayyorlanib, u 1989-yil 11- oktabr 
kuni matbuotda e’lon qilindi. Loyiha umumxalq muhokamasidan so‘ng O‘zbekiston 
SSR Oliy Sovetining 1989-yil 21-oktabrda bo‘lgan 11-sessiyasida “O‘zbekiston 
SSRning Davlat tili haqida” Qonuni qabul qilindi. Shundan so‘ng davlat tilini izchil 
takomillashtirish maqsadida keng harakatlar boshlandi. Qonunda belgilanganidek, 
Respublikada qonun loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar aniq 
belgilangan holda faqat rahbar xodimlargina emas, balki turli millat vakillari bilan 
muntazam aloqada bo‘luvchi kishilar, huquqni himoya qiluvchi tashkilotlar, ijtimoiy 
ta’minot, xalq maorifi, madaniyat va sog‘liqni saqlash, savdo, maishiy xizmat 
ko‘rsatish, aloqa, transport, kommunal xo‘jalik, ommaviy axborot vositalari 
xodimlari, o‘z vazifalarini bajarishi uchun yetarli darajada davlat tilini bilishlari 
kerakligi ta’kidlangandi. 
Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston rahbariyati o‘zbek tilini davlat tili darajasiga 
ko‘tarishda respublikada istiqomat qiladigan boshqa xalqlarning milliy manfaatlarini 
ham hisobga oldi. Davlat tili haqidagi qonunda o‘zbek tilining davlat tili sifatida 
rivojlanishi boshqa milliy tillarning manfaatlariga zid kelmasligi belgilangan edi. 
Qonunga respublikada yashovchi barcha xalq va millat vakillari teng huquqli ekanini 
ko‘rsatuvchi modda ham kiritildi. 
Bunday yondashuv asosida 1995-yil 24-avgustda “O‘zbek tilining asosiy imlo 
qoidalarini tasdiqlash haqida”gi Vazirlar Mahkamasining qarori e’lon qilindi. Bu 
qaror Davlat tili haqidagi Qonunni to‘ldirdi. Shundan so‘ng respublikadagi 
rusiyzabon aholining davlat tilini egallashlari uchun yanada ko‘proq imkoniyat 
yaratish, shu munosabat bilan maktablar, maktabgacha ta’lim, maktabdan tashqari 
muassasalardagi o‘zbek ta’limini yanada yaxshilash, takomillashtirish, ular uchun 
yangi dastur, darslik hamda boshqa o‘quv qo‘llanmalarini yaratish, davlat tilini 
jadallashtirib o‘rgatishning zarur uslubiyotini tezkorlik bilan ishlab chiqish, bu 
muhim tadbirda ana shu soha mutaxassislarining keng va faol ishtirokini ta’minlash 
maqsadida bir qator vazifalar ham amalga oshirildi. Shuningdek, harbiy, diniy va 
boshqa sohalarda kerakli til belgilanishiga urg‘u berildi. 
O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-texnikaviy atamalarini tartibga 
keltirish va takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Ministrlar Soveti huzurida 
maxsus Atamalar qo‘mitasi tashkil etildi. Bu qo‘mita oldiga tegishli vazifalar 

---

47 
qo‘yildi. Qo‘mita dastlabki vaqtdan boshlab matbuotda berilgan, radio va 
teleko‘rsatuvlarda qo‘llangan atamalarni, 15 ta vazirlik, qo‘mita va idoralardan 
kelgan, shu idoralarga taalluqli atama va nomlanishlarni to‘plab, muhokama etdi. 
Umuman, 1989-yilda qabul qilingan davlat tili haqidagi qonun ayrim 
kamchiliklardan holi bo‘lmasa-da, biroq bu qonunning murakkab ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitda qabul qilinganini hisobga olsak, bunday kamchiliklarning sabablarini 
tushunib olish qiyin emas edi. Mazkur qonun xalq madaniy merosi, milliy 
qadriyatlarini o‘rganish, tarixiy xotirani tiklash, shu asosda milliy ong, ruhiyat 
mustahkamligi, ijtimoiy faollik kuchayishiga ham yo‘l ochib berdi. Shu ma’noda 
milliy tillarga davlat maqomi berilishi sotsialistik tuzumga qarshi olib borilayotgan 
mustaqillik yo‘lidagi harakatlarning kuchayishiga ham ijobiy ta’sir etdi. Davlat tili 
haqidagi qonun milliy o‘zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yo‘lida 
respublikadagi yana bir tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim siyosiy qadam bo‘ldi 
va milliy mustaqillikning ma’naviy poydevoriga asos bo‘ldi. O‘z-o‘zidan, ushbu 
Qonun o‘zbek xalqining mavqeyini tiklashga, uning ijtimoiy hayotning barcha 
sohalarida to‘la amal qilishiga katta imkon yaratdi. 
1990-
yil 31-oktabrga kelib Oliy Sovetning 12-chaqiriq uchinchi sessiyasida 
O‘zbekiston Birinchi Prezidenti tavsiyasi bilan respublika prokurorining ittifoq 
prokuroriga qaramligiga barham berish va bu tizimning mustaqilligini 
mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Prokurori Respublika oliy organi tomonidan 
tayinlandi. Umuman, 1990-yilga kelib sovet davlatining hukmronligi inqirozga 
uchrayotgan, ittifoqdosh respublikalar o‘z milliy mustaqilligi uchun keng harakatlarni 
olib borayotgan davrlar bo‘ldi. O‘zbekistonning yangi rahbariyati ham mustabid 
tuzum uchun butkul yot bo‘lgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar bilan 
maydonga chiqdi. Aynan mana shu davr respublikaning mustaqillik sari yo‘l olishi 
bilan ifodalandi. O‘zbekistonning Birinchi rahbari I.A.Karimov boshchiligida 
boshlangan bu yo‘l tarixiy-ma’naviy tiklanish, markaz tomonidan olib borilgan 
qatag‘onlik siyosatiga chek qo‘yish, o‘zbek xalqi sha’nini himoya qilish, iqtisodiy 
tanazzul holatini cheklash, ichki bozorni himoyalash, butkul yangi ijtimoiy himoya 
siyosatini olib borish, markaz ta’sirini kamaytirish va boshqa keng qamrovli 
tadbirlardan iborat bo‘ldi. 
1990-yil bahorida Islom Karimov “Gorbachyovcha qayta qurish” boshi berk 
ko‘chaga kirib qolganini anglab yetdi. O‘sha vaqtda SSSR siyosatchilari orasida 
bunday odamlar kamdan-kam edi. Rossiyada va boshqa ittifoqdosh respublikalarda 
tobora kuchayib borayotgan tartibsizliklar O‘zbekistonda ham yuz bermasligi uchun 
qat’iy choralar ko‘rish kerak edi. O‘zbekistonda hokimiyatning ozgina zaiflashuvi 
ham respublikada millatlararo nizolar yangidan boshlanishiga, ijtimoiy portlashlarga 
olib kelishi mumkin edi. 
Lekin baribir vujudga kelgan inqiroziy holatni to‘xtatib bo‘lmas edi. Shu 
sababdan ham davlat yemirilishidan jiddiy xavotirga tushgan sobiq ittifoq rahbariyati 
1990-yilning kuzida markaz va respublikalar o‘rtasidagi munosabatlarni yangi 
holatga o‘tkazish maqsadida muzokara jarayonini boshlashga majbur bo‘ldi. 
1990-yil oxirlariga kelib Boltiqbo‘yi mamlakatlari mustaqillik to‘g‘risidagi 

---

48 
talablarni SSSR Oliy Kengashi majlisi va xalq deputatlari quriltoyiga ko‘ndalang qilib 
qo‘yganlaridan so‘ng Prezident M.Gorbachev bir guruhni deputatlar va rahbarlar 
bilan vaziyatni o‘rganish, aniqrog‘i, tazyiq qilish, ta’sirini o‘tkazish maqsadida 
Boltiqbo‘yiga bordi. Guruh tarkibida O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov ham bor edi. 
U yerda I.Karimov haqiqat bilan yuzma-yuz keldi va shunda juda katta qat’iyat va 
favqulodda jur’at bilan munosabatini bildirdi. Komissiya ishini yakunlamasdanoq 
Gorbachevni ham, uning manfaatlarini qo‘llab-quvvatlovchi guruhni ham tashlab, 
tezda orqaga qaytdi. Bu bilan u Boltiqbo‘yi xalqlarinining talablari qonuniy ekanligi, 
mustaqillik SSSR tarkibidan chiqish-tarixiy haqiqat, inson haq-huquqlarinining 
tantanasi ekanligini oshkora namoyon qildi. Haqiqatdan ham ittifoq tarkibida turib 
hech qanday milliy ravnaq, ma’naviy taraqqiyot to‘g‘risida gap bo‘lishi ham mumkin 
emas edi. 1991-yil avgust oyiga kelib butun mamlakatda voqealar shu darajada 
chuvalashib ketdiki, uning yechimini topish o‘ta mushkul bo‘lib qoldi. Shu 
vaziyatdan foydalanib 19-21-avgust kunlari Moskvada davlat to‘ntarishi qilishga 
urinib ko‘rildi. Favqullodda holat davlat qo‘mitasi tuzilib, SSSR Prezidenti 
M.Gorbachev zo‘ravonlik bilan vazifasidan chetlashtirildi. Shu sababli Gorbachev va 
uning atrofidagilar norozi bo‘lishiga va qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, O‘zbekiston 
Respublikasi respublika Prezidentligini joriy etdi.