O‘zbekistonning eng yangi tarixi (Oliy o‘quv yurtlari nomutaxassis fakultet talabalari uchun) Darslik Toshkent 2021



Yüklə 1,94 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/80
tarix06.10.2023
ölçüsü1,94 Mb.
#152660
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   80
Eng yangi tarix kitob

2.
 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik, ilmiy-nazariy 
asoslari, usullari va tamoyillari. 
Ta’kidlash lozimki, har qanday fan kabi O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani 
ham o‘zining metodologik, ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillariga ega fan 
hisoblanadi. Bular O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining asosini tashkil etib, 
uning rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo‘lidagi nufuzining ortib borishi 
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar eng yangi 
tarixning haqqoniy yozilishi, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishiga xizmat qiladi. 
Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va 
ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj bo‘lsa, tarix fani esa bu ehtiyojlarni ro‘yobga chiqishi 
uchun mas’ul bo‘lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy faoliyatdir. Buning samarali 
bo‘lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy g‘oya va nazariyalar, usul 
va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir. Chunki bular tarixning 
mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga, shuningdek, tarix 
fanining maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. 
Shuning uchun ham O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik 
ilmiy-nazariy asoslari, g‘oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo‘lishi muhim masala 
sanaladi. 
Mutaxassislarning fikricha, tarix moziyni o‘rganish haqidagi fan bo‘lib, ilmiy 
atama sifatida ikki o‘zaro aloqadorlikdagi tushunchani ifodalaydi. Birinchidan, tarix 
jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi fan bo‘lib, uning mavzusi kishilik jamiyati 
o‘tmishining, uning turli-tuman sohalardagi taraqqiyoti va o‘zgarib borish jarayonini 
o‘rganadigan fandir. Ikkinchidan, tarix bu insoniyat to‘g‘risidagi fan bo‘lib, 
jamiyatning o‘tmishini tadqiqot yo‘li bilan aniqlab, o‘tmishda inson tomonidan 
yaratilgan, inson zakovatining natijalari bo‘lgan jarayonni tadqiq etish va bizgacha 
bo‘lgan davrni o‘rganib, kelajak avlodga yetkazadigan fandir. 
Tarixshunoslikdan ma’lumki, tarixiy jarayonlar undagi qonuniyatlar bilan 
asoslanadi. Tarix fanining asosiy tayanch tushunchasini tarixiy asos va tarixiy 
manba, tarixiy makon va tarixiy zamon tashkil etadi. Soha mutaxassislarining e’tirof 
etishlaricha, tarix fanini o‘rganishdagi eng dolzarb muammo - bu tarixiy voqelik va 
tarixiy manbalar bo‘lib, mana shu ikki muammoga tom ma’noda ilmiy yondashish 
tarix fanining nazariyasi va metodologiyasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Chunonchi, har bir fanda bo‘lganidek, tarix, jumladan, O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi fanining ham o‘zining nazariyasi va metodologiyasi mavjud. Nazariya - bu 
ilmiy bilimlar yig‘indisi va boshqa fanlar bilan mavjud bo‘lgan aloqadorlikni bilish 
jarayonidir. 
Tarixchilar, sohada izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar butun insoniyat, 
millat, xalq va o‘rganish ob’yekti evolyutsiyasi, uning mazmun- mohiyatini to‘g‘ri 
anglash, tahlil qila olishi lozim. Agar tarix falsafasi tarixiy voqealiklar tahlilidan 
kelib chiqadigan haqiqat (xulosa)larning so‘zdagi aniq ifodasi bo‘lsa, tarix fani 


10 
metodologiyasi mana shu tarixiy haqiqatlarning ro‘yobga chiqishi - tarix haqqoniy 
tarzda yozilishi uchun birdan-bir to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturdir. Yuqoridagi 
mulohazalarni muxtasar qilib aytganda, metodologiya fanlar ichidagi fan 
hisoblanadi. 
Avvalo, metodologiya haqida to‘xtalsak, metodologiyaning lug‘aviy ma’nosi 
grekcha “Metodos” va “Logos” degan ikki so‘z birikmasidan iborat bo‘lib, metod, 
ya’ni usul - tadqiqot olib borish usuli (yo‘li), nazariya, ta’limot, logiya esa fan 
deganidir. Demakki, metodologiya, ya’ni uslubiy ilmiy tadqiqot ishini olib borish 
yoki biror bir masalani ilmiy o‘rganishning eng qulay usullari, eng to‘g‘ri va 
mukammal g‘oyasi, nazariyasi va ta’limotlari majmuidan iborat bir butun fandir. 
Boshqa ma’noda esa metodologiya ilmiy bilish yoki ma’lum bir ilmiy faoliyatni 
tashkil etish va amalga oshirishda qo‘llaniladigan usullar haqidagi fandir. Demak, 
tarix fani metodologiyasi tarixni o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq maqsad sari 
to‘g‘ri yetaklaydi, ya’ni tarix haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga yo‘l-yo‘riq 
ko‘rsatadi. 
Har qanday fanning metodologiyasi deganda metod (usul)lar majmui 
tushuniladi. O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanini o‘qitish metodologiyasi deganda 
bu yo‘nalishdagi ilmiy bilimlarning tuzilishi va rivojlanishi, ularning natijalarini 
asoslash yo‘llarini amaliyotga tadbiq etilishi, mazkur fanga xos bo‘lgan ilmiy 
bilimlar mexanizmining samarali usullari tushuniladi. Tarix fani metodologiyasi deb 
tarix fanlari doirasidagi ilmiy bilimlarning tuzilish tamoyillariga, shakli va ilmiy 
jihatdan O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani doirasida qo‘llaniladigan ta’limotga 
aytiladi. 
O‘zbekistonning 
eng 
yangi 
tarixi 
fanining 
fan 
sifatidagi 
nazariy-metodologik asoslari o‘zida mazkur fanning qonuniyatlari va tamoyillarini, 
faqatgina shu fanga xos bo‘lgan qat’iy tushunchalar majmui va bilish metodlarini o‘z 
ichiga oladi. 
Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq bo‘lganidek, tarix 
fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi tarix fani qay darajada 
ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy va ikki tomonlama bog‘liqlik har ikkala 
yo‘nalishning umumiy qonuniyatidir. Mana shu o‘zaro aloqadorlik qonuniyatini, 
mumtoz tarixshunoslik va hozirgi zamon sivilizatsion yondashuvlarga asoslangan 
holda O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani metodologiyasini quyidagi ikki qismga 
bo‘lish tavsiya etiladi: 

O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik ilmiy-nazariy, 
g‘oyaviy va falsafiy asoslari. Bunga quyidagilar kiradi: 

Din bilan dunyoviylik o‘rtasidagi mo‘tadil munosabat; 

Tarixning milliy, umuminsoniy, qaytarilmas hodisa hamda qadriyat 
ekanligi; 

Tarixga hozirgi zamon sivilizatsiyasi nuqtayi nazaridan turib, ilmiy va 
xolisona asnoda yondashish; 

Tarixiy taraqqiyot asosini evolyutsion - tadrijiy yo‘l va islohotchilik 
tashkil etadi deb bilish; 

Tarixga milliy mentalitet nuqtayi nazaridan, o‘zgalar tarixiga hurmat 


11 
ruhida murojaat etish; 

Tarix, jamiyat va tabiat hamda insoniyat (barcha tarixiy voqelik va 
jarayonlar) dialektika hamda sinergetika qonuniyatlari asoslarida rivojlanishini 
anglash; 

Tarix milliy va umuminsoniy xotira, millat va xalqlaming ma’naviy 
o‘zagi, tani hamda g‘oyaviy-mafkuraviy muhofaza quroli ekanligini tushunish. 

O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining ilmiy usul va tamoyillari 
quyidagilardan iborat: 

Ilmiy xolislik (ob’yektivlik); 

Tarixiy - tahliliylik; 

Mantiqiy - uzviylik; 

Vorislik va xronologik izchillik; 

G‘oyaviylik va vatanparvarlik; 

Qiyoslash, kuzatish va umumlashtirish; 

Bahslashish, munozara yuritish va asoslab berish; 

Matematik hisoblash; 

Shakllantirish va modellashtirish; 

Ayrimlikdan umumiylikka (induktsiya) va umumiylikdan ayrim 
(juz’iy)likka (deduktsiya); 
Ma’lumki, sovet davridagi tarix fani o‘tmishni soxtalashtirdi, din ilmga zid, 
tarixiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi degan dahriylikka amal qilindi. Sovet davlatida 
hukmron bo‘lgan kommunistik mafkura tarixiy o‘tmishga nisbatan bir tomonlama, 
sinfiy, partiyaviy yondashuvni rasmiy darajaga olib chiqqan edi. Tarixni xolisona 
o‘rganish zamonaviy dunyoda ustuvor darajada bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun 
ham u din bilan mu’tadil, mutanosiblik asosida o‘rganilmog‘i hozirgi davrda asosiy 
ma’naviy mezonlardan biri bo‘lib turibdi. Bu esa yoshlarni turli xil din niqobi aslida 
dinga aloqasi bo‘lmagan turli noqonuniy guruhlarga adashib kirib qolishlarining 
oldini oladi, shuningdek, tariximizni xolisona haqqoniy yoritilishiga imkon beradi. 
Tarixiy o‘tmishni ilmiy va xolisona o‘rganish zamonaviy dunyoning asosiy 
mezoniga aylanmoqda. 
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 
tomonidan ilgari surilgan va jahon hamjamiyatining yuksak e’tirofiga sazovor 
bo‘lgan ijtimoiy hayot bobida “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” tamoyilini targ‘ib 
etish ulkan ahamiyat kasb etadi. 
Qayd etish lozimki, tarixiy-tahliliylik tamoyili tariximizda qadimdan 
muarrixlar tomonidan qo‘llanib kelingan qulay usul hisoblanadi. Bu usul tarixiy 
voqea va hodisalaming nechog‘liq to‘g‘ri hamda noto‘g‘riligini aniqlashga, tarixni 
haqqoniy va to‘g‘ri yozilishiga yaqindan yordam beradi. 
Har qanday fan kabi O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani ham o‘zining 
metodologik ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillariga ega. Bular O‘zbekistonning eng 
yangi tarixi fanining asosini tashkil etib, uning rivojlanishi, jamiyat va millat 
manfaati yo‘lidagi nufuzining ortib borishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Eng 
muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar Vatan tarixining haqqoniy yozilishi, tarixiy 


12 
haqiqatning yuzaga chiqishiga xizmat qiladilar. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi mazmun-mohiyatiga ko‘ra, ilmiy va amaliy 
ahamiyatga egadir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 
1996-yil 13-dekabrdagi Farmoniga ko‘ra - O‘zbekistonning yangi tarixini tayyorlash 
va nashr qilish haqida qaror qabul qilindi. Shu asosda mustaqillik davri aks etgan 
qator adabiyotlar yuzaga keldi. 1998-yilda chop etilgan “Tarixiy xotirasiz kelajak 
yo‘q” risolasida tarix fanining qator dolzarb masalalariga e’tibor qaratildi. 
Masala mohiyatini dolzarblik jihatidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2012-yil yanvarida qabul qilgan qaroriga asosan Oliy va 
O‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi jamoatchilik 
kengashi tashkil etildi. Mazkur jarayonni yanada takomillashtirish maqsadida 
2017-yil 30-iyunda Prezident Sh.M.Mirziyoyev imzosi ostida O‘zbekiston 
Respublikasi Fanlar Аkademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi 
bo‘yicha jamoatchilik kengashini tuzish to‘g‘risida”gi Qaror qabul qilindi. 
Keyingi yillarda mamlakat tarixini ilmiy manbalar, arxiv hujjatlari, tarixiy 
adabiyotlar asnosida ilmiy va xolisona tarzda o‘rganish, tadqiq etish, yoshlarni 
tarixiy bilim bilan qurollantirish, ularda yuksak axloqiy, ma’naviy fazilatlarni 
yuksaltirish borasida qator samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, Respublika 
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning qator chiqish va nutqlarida ta’lim va tarbiya 
masalasi bevosita o‘rin egallamoqda. Xususan, 2021-yil 19-yanvardagi ma’naviy- 
ma’rifiy masalalarga bag‘ishlangan yig‘ilishda, respublikamizning mustaqilligining 
qutlug‘ 30 yillik tantana tadbirlari, 1-oktabr O‘qituvchi va murabbiylar kuniga 
bag‘ishlangan tadbirda tarix ilmini chuqur va asosli o‘rganish masalasiga alohida 
urg‘u berildi. Mustaqillik davrida o‘tgan kunlarni alohida o‘rganish, tadqiq etish, 
ilmiy-nazariy xulosalar chiqarishni taqozo etadi. Bu, birinchidan, istiqlol yillarida 
O‘zbekiston dunyo hamjamiyatida o‘ziga xos nufuzga ega bo‘ldi. Moddiy resurslari, 
ishlab chiqarish imkoniyatlari, aqliy va jismoniy salohiyatlariga ko‘ra, rivojlangan 
mamlakatlar bilan tengma-teng turib, hamkorlik qilish imkoniyatlariga ega bo‘ldi; 
ikkinchidan, mamlakatimiz uchun og‘ir, mas’uliyatli paytda respublikamizda 
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorlik ta’minlandi. Respublika hukumati mana 
shunday ziddiyatli holatda vaziyatni tezda anglab yetdi va to‘g‘ri siyosat yuritdi. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘rganishda 90-yillarga oid arxiv hujjatlari, 
kinofoto va ovozli hujjatlar, tegishli adabiyotlar katta ahamiyat kasb etdi. 
Istiqlol tufayli o‘z tariximizni o‘zimiz yozish va tarix fani metodologiyasini 
ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldik. O‘tgan davr ichida O‘zbekistonning yangi 
tarixi yozildi va tarix fani jadal rivojlanmoqda. Butunlay yangicha ruh va 
mazmundagi ilmiy qarash (konsepsiya)lar paydo bo‘ldi, zamonaviy nazariy- 
kontseptual qarashlarni o‘zida aks ettirgan o‘quv qo‘llanma va darsliklar, tarixiy 
asarlar chop etildi. Bu o‘rinda yuqorida ta’kidlangan metodologik yondashuv 
ilmiy-nazariy asosga ega bo‘lib, uning ahamiyati yuqori darajada bo‘ldi. 

Yüklə 1,94 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin