O‘zbekistonning ma'naviy yangilanishida muzeylarning tutgan o‘rni

2.2. Tarbiyaviy ishlar tizimida muzeylarning o`rni 
Mustaqil O‘zbekiston jahondagi eng ilg‘or mamlakatlar safidan o‘rin topib, 
barqaror rivojlanishi uchun mustaqillik dunyoqarashiga ega bo‘lgan, milliy iftixor 
tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan, hur va erkin fikrlovchi, ayni vaqtda fuqarolik 
mas'uliyatini chuqur his etadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘z kasb-
kori, ijtimoiy muhiti talab qiladigan darajada o‘zlashtirgan shaxsni tarbiyalab 
voyaga yetkazishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. 
Mustaqillik O`zbekistonimizda yoshlarni har tomonlama barkamol etib 
tarbiyalash masalasiga katta e`tibor berilayotganligidan quvonamiz, fahrlanamiz. 
Yosh kishini bo`yinbog’ini chiroyli tang’ish, teatrda o`zini yaxshi tutishga 
o`rgatish qiyin emas. O`tmish avlodlar merosini uning hayotiy ehtiyoji ekanligini 
anglatish esa mushkuldir, bu shunchaki maqsad emas, balki madaniyat yanada 
rivojlanishining zaruriy shartidir. Axir hayot bir joyda turib qolmaydi. Bugun bizga 
mikrokal’kulyatorlar maqul tushgan bo`lsa, ertaga komp’yuterlar zaruriyatga 
aylandi. Kim buni tushunib etmasa, almisoqdan qolgan bisot bilan yashashga umid 
qilsa, u holda hayotdan orqada qolib ketishi aniq. 
Milliy g‘urur insonni o‘zi tug‘ilib o‘sgan, kindik qoni tomgan qishloq yoki 
shahar, ota-bobolari, avlod va ajdodlarining maskanini ulug‘lashda, ota-onasi, aka-
ukalari, xeshu aqrabolarini e'zozlashda, yurtining o‘tmishi, buguni, kelajagi bilan 
faxrlanishda o‘z aksini topadi. Shuning uchun ham, Yangi jamiyat qurilayotgan 
bugungi sharoitda, Prezidentimiz aytganidek: “Vatan tuyg‘usi, vatan tushunchasi 
biz uchun sajdagohday muqaddas, sajdagohday pok va ulug‘ bo‘lmog‘i kerak...” 
Milliy g‘urur – bu Vatanni sevish haqidagi balandparvoz gaplar, chaqiriqlar, 
shiorlar emas, balki el-yurtning porloq kelajagi uchun, xalq uchun, millat 
farovonligi yo‘lida chinakamiga halol mehnat qilishdir. Ona zaminni chin qalbdan 

---

49 
sevmoq, uning manfaati yo‘lida butun bilim, qobiliyat, kuch-quvvatni safarbar 
qilmoq – vatanparvarlik belgisidir. 
Milliy g‘urur tuyg‘usi milliy takabburlik, milliy manmansirash, milliy 
kekkayishga tamomila qarama-qarshidir. 
Milliy g‘ururning shakllanishida madaniy meros benihoya kata rol o‘ynaydi. 
Chunki, madaniy meros har bir millatning qadr-qimmatidir. Inson aql-zakovatining 
mevasi bo‘lmish madaniy meros, xalqning bir avloddan ikkinchi avlodiga o‘tib 
kelayotgan moddiy va ma'naviy qadriyatlarining yig‘indisidir. Xudi shuning uchun 
ham madaniy merosning boyib borishida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning 
har tomonlama o‘zlashtirilishi, jahon madaniyati qo‘lga kiritgan yutuqlarni chuqur 
bilish va unga amal qilish katta ahamiyatga egadir. Madaniy merosimizni har 
tomonlama o‘rganish jamiyatimiz kelajagi bo‘lgan yigit va qizlarda milliy 
g‘ururning shakllanish jarayonini tezlashtiradi. 
Butun jahonni lol qoldirib, ming-minglab sayyohlarning kqzini qamashtirib, 
hayratga solayotgan obidalar o‘z bag‘riga mashhur olimlar, fozillar, shoirlar, 
xattotlar, rassomlarni birlashtirgan, sayillar, ma'rakalarda esa fuqarolar kayfiyatini 
ko‘targan, ma'naviy quvvat bergan, yoshlarni esa odobu axloqqa, halolligu 
poklikka, botirlikka, mardlik, vatanni himoya qilishga chaqirgan. Xalqimizning 
madaniy merosi haqida yoshlarga bor haqiqatni yetkazish – ularda milliy g‘ururni 
shakllantirishga yordam beradi. 
Shu kunning eng dolzarb muammolaridan biri bo‘lgan har tomonlama 
rivojlangan, ma'naviy yetuk komil inson tarbiyasi hamjamiyatimizning barcha 
jabhalarida o‘ziga xos tarzda amalga oshirilmoqda. 
Bugungi o‘z-o‘zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib 
borayotgan sharoitda ona yurtning har bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, 
o‘rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch yo‘q.. Shuning uchun ham 
o‘tmish tarixiy va moddiy-madaniy yodgorliklarini o‘rganish, muhofaza qilishning 
rolini oshirish muammolarini hal qilishga kata ahamiyat berilmoqda. 

---

50 
Mamlakatimiz Prezidenti I. A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” 
kitobchasida chuqur ilmiy ahamiyatga ega tarixiy mavzudagi qator masalalar 
qo‘yilganki, ularni to‘g‘ri talqin qilmay va hal qilinishi haqida aniq tasavvurga ega 
bo‘lmay millatimizning, xalqimizning kelajagi haqida gapirib bo‘lmaydi. 
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xalqimiz oldida bir necha yangi va 
muhim muammolar paydo bo‘ldi. Ularning mohiyati, mazmuni eng avvalo 
millatimizni har tomonlama rivojlanishi va ravnaq topishini ta'minlash bilan 
bog‘liqdir. Prezidentimiz I. A. Karimov tarix fanining dolzarb muammolari 
haqidagi maqolasida bu boradagi muhim yo‘nalishlarni ko‘rsatib berdi: 
“Ma'naviyatni tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, 
boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak”. 
Uzoq o‘tmish davrlarga borib taqaladigan tarixga boy, qadim madaniyatga 
ega bo‘lgan xalqimiz oldida o‘z o‘tmishini, kelib chiqishi, ota-bobolari, urf-
odatlari, ma'naviy boyliklarini, yuksak madaniyati, san'atini yanada chuqurroq 
o‘rganish, anglash va bevosita davom ettirishdek vazifa turadi. Prezidentimiz
“...tarix – xalq ma'naviyatining asosidir”, deb ta'kidlar ekan, mustaqil vatanning 
har bir fuqarosi, ayniqsa uning kelajagini belgilab beruvchi yoshlar o‘z tarixi va 
madaniyatini yaxshi bilishlari shartdir. 
Tarixiy xotirani shakllantirish, uni rivojlantirish, shu bilan birga hozirgi avlod 
ruhida milliy g‘urur tuyg‘ularini paydo qilish ishida barcha madaniy-ma'rifiy 
muassasalar qatorida muzeylar ham o‘ziga yarasha hissasini qo‘shmoqda
29 
Darslik, qo‘llanma kitoblardan biz nazariy bilimlarni olar ekanmiz, shu 
haqdagi Amaliy ko‘rgazmalar, ashyoviy dalillar namoyish etilgan muzeylar 
bevosita ana shu nazariy bilimlarni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayni 
paytda falsafiy meros ham xalq ma'naviyatining ajralmas va asosiy qismi 
hisoblanadi. Darhaqiqat, tarix, tarixiy xotira ham ijtimoiy-falsafiy merosning 
shakllanishi va rivojlanishining eng muhim manbalaridan biridir. Shu sababli 
ularning ikkovi ham inson faoliyati, xalqning hayot yo‘lini, tarixiy jarayonning 
29
Baxriddinov O. Muzeylar-tariximiz guvohi // Namangan haqiqati. 2004, 10 mart. 

---

51 
umumiy mohiyatini tushunish ob'ektidir. Shu bois yurtboshimizning “O‘zlikni 
anglash tarixni bilishdan boshlanadi” va “Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa, 
o‘zlikni anglash mumkin emas” degan fikrlari juda qimmatlidir. Shuni aytish 
kerakki, tarixni tushunishda, yaqin o‘tmishda bo‘lganidek faqat ishlab chiqarish 
omillariga bog‘lab o‘rganmasdan, balki uni har tomonlama anglab, ayniqsa, 
ma'naviyatimizning asosiy manbai va negizi sifatida o‘rganish zarur. 
Tarixiy xotira – har bir xalq, millat o‘zining zamon va makondagi o‘rnini, 
nasl-nasabini, o‘zligini anglashi, o‘zining haqiqiy tarixini, ma'naviyat va 
madaniyati jihatdan tutgan o‘rnini, uning rivojiga qo‘shgan hissasini, o‘zining 
milshliy iftixorini, g‘ururini mustaqil va xolisona anglab olishidir. 
Albatta, agar xalq o‘zining tarixiy xotirasiga, tarixiy ongiga ega bo‘lsa, u 
muqarrar o‘zi kechirgan tarixiy-ijtimoiy jarayonlarni chuqurroq tushunadi va talqin 
qiladi
30
. Bu urinishlar xalqning vakillari – olimlari, mutafakkirlarining ilmiy 
faoliyatida mujassamlanadi va ular tomonidan jamiyatni, inson hayotini va 
ma'naviyatini ilmiy-nazariy tahlil etishda, uning ma'lum nazariyasini, tamoyillarini
yaratishda namoyon bo‘ladi. 
Inson va jamiyat hayoti zaminida shakllangan va keyinchalik tarixiy xotira 
asosini tashkil qiladigan ma'naviy qadriyatlar, ya'ni “yo‘llar” keyingi avlodlar ichki 
dunyosi orqali ma'naviy meros sifatida saqlanadi va rivojlanadi. Insonlarni 
muayyan bir guruh, jamoa sifatida ma'lum ma'naviy omil birlashtirib turadi. 
Ma'naviyat uzoq tarixga asoslangan bo‘lib, barcha o‘tgan insonlar, avlodlar 
ruhini, ya'ni fikrlari, g‘oyalari va e'tiqodlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Ma'naviy 
omil g‘oyat murakkab va ko‘pqirrali bo‘lib, albatta, tarixiy xotira, milliy ongni 
ham qamrab oladi. Chunki ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan holda rivojlanib 
boradi va bir-birining takomillashishiga olib keladi. 
Albatta, har bir xalq, millatning tarixiy xotirasini qamrab oladigan tarixi va 
milliy ongida ma'lum dinga mansubligi ham aks etadi. 
30
Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San`at. 2010. –B. 17. 

---

52 
Prezidentimiz tarixiy xotiraning yana bir nihoyatda muhim vazifasiga katta 
e'tibor beradi. U ham bo‘lsa tarixiy xotiraning milliy iftixor, milliy g‘ururni 
rivojlantirishdagi rolidir. Ma'lum xalq, millatning iftixori masalasiga Abu Rayhon 
Beruniy quyidagicha yondoshadi: Har bir xalq jahon madaniyatiga va ilmiga 
o‘zining maxsus hissasini qo‘shadi, shu bilan u boshqa xalqlar orasida o‘ziga 
yarasha joy beradi, bu ilmiy-madaniy muvaffaqiyatlari bilan esa faxrlansa va 
mag‘rurlansa arziydi. Beruniyning yayni ta'rifi bo‘yicha, har bir xalq qandaydir fan 
yoki tajribani rivojlantirganligi bilan farqlanadi. 
Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur kabi 
buyuk ajdodlarimiz xalqimizning milliy iftixoridir. Shu kabi buyuk zotlarning 
asrlar davomida aqlu zakovati ila bunyod etgan boy ma'naviyati tufayli xalqimiz 
mag‘rur yashadi, mehnat qildi, doimo hurriyat va erk sari intildi. Anna shu milliy 
ong, ana shu milliy g‘urur bugungi istiqbolimizning oltin poydevoridir. Bu 
poydevorga Shiroq va To‘maris, Beruniy va Forobiy, Abu Ali ibn Sino va Al-
Xorazmiy, Amir Temur va Bobur, Navoiy va Ulug‘bek kabi yuzlab ulug‘ zotlar 
asos solganlar. Bobokalonlarimiz – Imom al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning 
nomlarini faxr bilan tilga olamiz. Ulug‘ bobomiz Xoja Ahmad Yassaviy ruhi 
poklariga ehtiromimiz benihoya. 
Yuqorida ta'kidlangan ulug‘ alloma va mutufakkirlar ijodi va faoliyatlarini 
yoritish, ularni yanada ta'sirchan, esda qolarli darajada aks ettirib berishni 
muzeylar o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Muzeylar faoliyatida anna shu boy 
ma'naviy va moddiy boyliklar, madaniy yodgorliklar namoyishi va ilmiy tahlili 
asosiy o‘rinni egallaydi. Muzeyda namoyish qilinayotgan har bir eksponat, xoh u 
qimmatbaho metal yoki toshlardan ishlangan bo‘lsin, xoh Amaliy san'atning yorqin 
namunasi bo‘lsin, yoki ma'naviy merosning betakror yorqin qirralari bo‘lsin, u shu 
xalqning o‘tmish hayoti, tafakkuri, iste'dodi, iqtidoridan darak beradi. 
Muzeylar tarixiy xotirani jonlashtirish omili bo‘lib xizmat qilar ekan, unda 
namoyish etilayotgan materiallar ashyoviy dalil sifatida o‘z davriga xos 
xususiyatlarni aks ettirganligi Bilan, o‘sha davr madaniyati, san'atidan beradigan 

---

53 
xabari bilan juda qimmatlidir. Ular xalqimizning yuksak rivojlangan madaniyati, 
adabiyoti, san'ati hamda ma'naviy dunyoqarashiga asoslangan xususiyatlari bilan 
tomoshabin e'tiborini qozonadi. Unda bevosita shu buyumlarda aks etgan joziba, 
sehr, geometrik aniqlik, kimyoviy barkamollik, qurilish-arxitektura inshootlarining 
o‘ta aniq va pishiq loyihalariga nisbatan inson aqlini lol qoldiradigan bir ta'sirini 
uyg‘otadiki, bu uning beixtiyor faxrlanish, qoyil qolish va undan o‘rnak olib yangi 
san'at asarlarini yaratish sari ilhom uyg‘otadi. 
Muzeylarning ommaviy-g’oyaviy, ta`limiy ishi kommunikatsiyasining muhim 
elementini tashkil qilgan holda, kamolotga etgan, ijtimoiy faol shaxsni 
shakllantirishga, uni g`oyaviy, ahloqiy, estetik tarbiyalashga, bilimdonligini, 
axborotliligini chuqurlashtirishga yo’naltirilgan
31
. 
Muzey kommunikatsiyasining ekspozitsiya vistavka va boshqa ko`plab 
shakllaridan foydalangan holda muzeylar aholining turli ijtimoiy, kasbiy, turli 
yoshdagi kategoriyalariga ta`sir ko`rsatadi. 
Ommaviy ish doirasi muzey faoliyatining boshqa yo’nalishlari bilan yaqindan 
aloqadorlik asosida ko`rib chiqilmogi lozim. 
Muzeylarning g’oyaviy-tarbiyaviy, ta`limiy ishi, ilmiylik, hayot bilan 
aloqadorlik kabi printsiplarga tayanadi. 
Muzeylar milliy istiqlol mafkurasini xalqimiz qalbiga va ongiga singdirishda, 
milliy o’zligimizni anglashda, ijtimoiy faollikni o’rgatishda, komil insonni 
tarbiyalashda juda katta ahamiyatga ega. 
Tarixiy profildagi muzeylarning tarbiyaviy potentsialini o’ziga xos 
xususiyatlari asosida xalqning ko’p qirrali tarixini aks ettiruvchi bevosita 
guvohliklar, asl yodgorliklardan foydalanish yotadi. 
Predmetlilik printsipi, nafaqat tarixiy bilimlar targ’ibotining o’ziga xosligini 
ta`minlaydi, balki yuqori darajadagi isbotlilik, ta`sirchanlik va tabiiyki «tarix bilan 
tarbiyalash» ning faolligin ta`minlaydi. Muzeylar targ’ibotga qo’yilayotgan 
31
Mirzaaliyev.E. Baxriddinov O. Tarix-ma`naviyat ko`zgusi. -Namangan. 2006. -B.. 17-18. 

---

54 
zamonaviy talablarga amal qilib bilimlarni yanada ishonchliroq, imkon qadar 
ko’rgazmali va xotirada mustahkam qoladigan etib etkazishga intiladilar. 
a) 
Muzey pedagogikasi 
Zamonaviy 
jamiyat 
muzeyning 
g’oyaviy-tarbiyaviy 
va 
ta`limiy 
imkoniyatlaridan mumkin qadar samarali foydalanishdan manfaatdordir. Muzey 
faoliyatining bu yo’nalishi nazariy va ilmiy-metodik asoslash zaruriyati yangi 
maxsus ilmiy fan-muzey pedagogikasining vujudga kelishini belgilaydi. 
Muzeyning pedagogik ta`sirini mazmuni, metodlari va shakllari, axolining 
turli kategoriyalarga ta`sirining xususiyatlari, shuningdek, muzeyni madaniy 
muassasalar tizimidagi o’rnini belgilash bilan bog’liq muammolar muzey 
pedagogikasining predmeti hisoblanadi. 
Shu munosabat bilan muzey pedagogikasi tomonidan: 
- muzey pedagogik jarayonning qonuniyatlari va ulardan amaliyotda 
foydalanish, pedagogik rahbarlik darajasini o’stirish imkoniyatlari o’rganiladi. 
- Muzeylarning muzey auditoriyasining turli ijtimoiy va yosh guruhlarga 
pedagogik ta`sirining xususiyatlari aniqlanadi 
- Turli profildagi, tipdagi, turdagi muzeylar g’oyaviy-tarbiyaviy, ta`limiy 
faoliyati tajribalari umumlashtiriladi va shu asosda ilmiy metodik ko’rsatmalar 
ishlab chiqiladi va takomillashtiriladi. 
- Muzeylarning boshqa pedagogik muassasalar bilan hamkorlikdagi ishining 
yanada samarali shakl va metodlari aniqlanadi. 
- Muzeylarning pedagogik imkoniyatlarini amalga oshirilishning rivojlanishi 
prognoz qilinadi. 
Muzey pedagogikasi tomonidan hal etiladigan masalalar qatoriga ijodiy 
qobiliyatlarni rivojlantirish, faol hayotiy pozitsiyani ishlab chiqish kabi shaxs 
shakllanishining turli jarayonlarini faollashtirish ham kiradi. 
Muzeyda pedagogik tadbirlarni tashkil etish, ularni boshqarish, yangi 
shakllarni aniqlash va joriy qilish tomoshabinlarni qiziqishlarini, muzey axborotini 
o’zlashtirishini o’rganishga tayanadi 

---

55 
Muzey pedagogikasi yoshlarga alohida e`tibor beradi. Maktab yoshidagi va 
maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlash istiqbollidir. 
Ishchilar va qishloq aholini muzeylarga jalb etish bugungi kundagi eng 
dolzarb muammolardan hisoblanadi. 
Muzey pedagoglari va pedagogik tarkibni tayyorlash va malakasini oshirish 
muzey pedagogikasining asosiy vazifalaridan biridir. Mazkur fanning ilmiy va 
amaliy yutuqlaridan Oliy o’quv yurtlarida muzeyshunoslarni tayyorlashda, muzey 
xodimlarini malakasini oshirish institutlari va kurslarida, nazariy va amaliy 
mashg’ulotlar dasturini ishlab chiqish va o’tkazishda foydalaniladi
32
. 
Muzey pedagogikasi tomonidan ishlab chiqiladigan masalalar doirasiga 
g’oyaviy-tarbiyaviy, ta`limiy faoliyatni tashkil etish va rivojlantirishni tashkil etish 
va rejalashtirish metodikasi va amaliyoti ham kiradi. 
Muzeylarning g’oyaviy-tarbiyaviy, ta`limiy ishlarning turlari va shakllari. 
Muzey faoliyatining bu yo’nalishi pedagogik faoliyatning bir qismi 
hisoblanadi va uning oldiga doimo yangi talablar qo’yiladi, yanada keng 
imkoniyatlar ochiladi. Uning vazifalari, shakl va metodlari turli-tumandir.