O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Ilk bor paydo bo’lgan organizmlarning tabiati (tuziliShi).
J.B.Lamarkning evolyutsion nazariyasi, tabiiy tanlaniSh yo’li bilan turlarning paydo bo’liShi to’g’risida CH.Darvin va A.Uolleslar nazariya­lari. Poleontologik ma’lumotlarga qaraganda dastlabki organizmlar getYerotrof bo’lganlar, chunki dastlabki organik moddalarda saqlangan enYergiyalardan faqatgina ular foydalana olganlar. Oziqa moddalarni sintezlaSh uchun kerak bo’lgan kimyoviy reaktsiyalar ancha murakkab, Shu sa­babli bu reaktsiyalar dastlabki organizmlarda bo’liShi mumkin emas. Asta sekin bioximik reaktsiyalar natijasida hosil bo’lgan murakkab organik moddalarning ba’zi birlari yangi hujayra matYeriallarini sintez qiliSh uchun kerak bo’lgan enYergiyani quyosh enYergiyasidan ola boShlaganlar, Ana Shunday moddalarning hujayra tarkibida paydo bo’liShi yangi hujayra matYeriallarini hosil qilgan. SHu sababli ular tayyor organik modda­larni qabul qiliShdan voz kechib hujayralar avtotroflarlarga aylangan. GetYerotroflarning uzluksiz ko’payiShi natijasida birlamchi oziqa re­surslarining so’zsiz kamayiShiga olib kelgan, bu esa o’z navbatida avto­trof organizmlarining paydo bo’liShini tezlaShtirgan. Dastlabki foto­sintezlovchi organizmlar enYergiya manbai sifatida quyosh radiatsiyasidan foydalangan bo’lsalar ham, biroq ularda hali molekulyar kislorod hosil qiluvchi modda almaShiniSh jarayoni bo’lmagan. Taxminlarga ko’ra hozirda yaShovchi ko’k-yaShil suv o’tlariga o’xShaSh fotosintez qilib kislorod ajra­tib chiqaruvchi organizmlar ancha keyinroq paydo bo’lgan. Ana Shunday or­ganizmlar paydo bo’liShi bilan asta sekin atmosfYera tarkibidagi kislo­rod orta borgan. AtmosfYeradagi kislorodning ko’payiShi, hamda uning ionlaniShi natijasida azon qavati hosil bo’lgan, bu esa o’z navbatida quyoshning ulhtrabinafSha nurlarining yer yuziga to’g’ridan – to’g’ri tuShu­Shini kamaytirgan. Bunday holat yangi murakkab organik moddalar sinte­zini susaytirgan, biroq Shu Sharoit da yaShaShga moslaShgan organizmlar Shakllarining yaShaShini va ko’payiShini tezlaShtirgan. Yuqorida aytil­ganlarga qaramasdan hozirga qadar hayotning paydo bo’liSh sohasidagi mu­ommo uzil kesil hal bo’lgani yo’q va hozirgi zamonda bioximiya sohasida YeriShilgan katta yutuqlar bu masalani ilmiy asosda tushun tirib berol­maydi.
Hayotning paydo bo’liShini tushun tiriShda evolyutsion nazariyalar muhim rol o’ynaydi. Evolyutsiya deganda organizmlarning asta sekin ta­raqqiyotini tushun moq kerak, boshqacha qilib aytganda oldingi oddiy tu­ziliShga ega bo’lgan organizmlardan asta-sekin mahlum bir vaqt ichida murakkab organizmlarning kelib chiqiShi evolyutsiya bo’ladi. Evolyutsion tushun chalar CH. Darvinga qadar kam bo’lgan. J. B. Lamarkning evolyutsion nazariyasi. 1809 yilda Frantsuz olimi Lamark organizmlar evolyutsiyasining mexanizmi to’g’risida gipoteza yaratdi. Lamarkning evolyutsion nazariyasining negizida ikki narsa yotadi. Birinchisi, organizm qismlarining maShq qiliShi va maShq qilmasligi bo’lsa, ikkinchisi olingan belgilarning nasldan naslga o’tiShidir. Uning fikricha, taShqi muhitning o’zgariShi organizmlar xulq atvorini o’zgartiriShi mumkin xolos. Organlardan intensiv va effektiv foydalaniSh, Shu organni kattalaShtiradi, foydalanilmagan organlar esa degenYeratsiyaga uchrab yo’qolib ketadi (atrofiyaga uchraydi). Lamarkizm nuqtai nazaridan qaraganda jirafa bo’ynining va oyog’ining uzunligi, uning kalta oyoqli va kalta bo’yinli avlodlarining daraxt barglari bi­lan doimo cho’zilib ovqatlaniShlari natijasida paydo bo’lgan va bu belgi keyinchalik nasldan – naslga o’ta boShlagan. UShbu nazariya suvda suzuvchi quShlar barmoqlari o’rtasidagi pardalar, kambala balig’ining Shakl tuzi­liShini ham Shu usulda tushun tiradi. Lamark nazariyasi ko’pchilik tomon­dan quvvatlanmagan bo’lsada, uning individlarda taShqi muhit tahsirida fenotipik o’zgariShlar bo’liShi mumkinligi to’g’risidagi fikri maqtovga sazovordir. Masalan, badantarbiya bilan doimo Shug’ullaniSh muskullar hajmini orttiradi, bu fenotipik o’zgariSh bo’lsa ham, ular genetik xusu­siyatga ega emas, organizm genotipiga tahsir ko’rsatmaydi va nasldan-na­slga o’tmaydi. Bu xulosani tasdiqlaSh maqsadida Veysman sichqonning dumini bir necha avlodlar mobaynida kesib turdi. SHunday qilinganda Lamark nazariyasi bo’yicha qisqa dumli sichqonlar paydo bo’liShi kerak edi. Biroq unday bo’lmadi. Demak, Veysman Shunday xulosaga keldiki, taShqi muhit tahsirida organizmning o’zi tomonidan olingan fenotipik o’zgariShlar jinsiy hujayralarga tahsir etolmaydi va nasldan naslga berilmaydi.
Tabiiy tanlaniSh yo’li bilan turlarning paydo bo’liShi to’g’risida CH. Darvin va A.Uolles nazariyalari. CH. Darvin 1809 yilda vrach oilasida tug’ildi. U 1831 yilda Janubiy AmYerikaning SHarqiy qirg’oqlarining kartasini tuziShga chiqqan «Biglh» harbiy kemasida naturalist sifatida iShtirok etdi. Sayohat 5 yilga mo’ljallangan bo’lib kema CHili qirg’oqlaridan tortib Galapagos orollari, Gaiti, Yangi Zelandiya, Janu­biy Afrikani kezib, Falhmutga 1836 yil oktyabrh oyida qaytib keladi. SHu sayohat davrida Darvin asosan geologik kuzatiShlar bilan Shug’ullanadi. U 5 hafta Galapagos orollarida bo’lib, uning florasi va faunasi bilan taniShgandan so’ng, bu orollar fauna va florasi matYerik­dagi fauna va flora bilan o’xShaShligi uning diqqat ehtiborini tortadi. Ayniqsa, u toShbaqa va chumchuqsimonlar turkumiga kiruvchi vhyuroklar­ning tarqaliShi unda qiziqiSh tug’diradi. U sayohat davrida organizmlar­ning o’zgaruvchanligi to’g’risida ko’p matYeriallar yig’adi va turlar o’zgarib turadi degan xulosaga keladi. Angliyaga qaytib kelganidan so’ng amaliyotda parvariSh qilinayotgan kaptarlar va uy hayvonlari bilan Shug’ullana boShlaydi va sunhiy tanlaSh kontseptsiyasini yaratadi. Biroq tabiatda tanlaSh qanday bo’liShini u hali tasavvur qila olmas edi. 1778 yilda Tomas Malhtus “Aholining ko’payiShi” degan kitobini chop etti­rib, agar hech narsa xalaqit bYermasdan aholi ko’payib ketavYersa dunyo qanday holatga tuShib qoliShini tushun tirib bYergandan so’ng, CH. Darvin T. Malhtus tushun chalarini boshqa organizmlarda taqqoslab ko’ra boSh­ladi. Uning kuzatiShicha, u yoki bu organizmlarning o’zidan keyin ko’p nasl qoldiriShiga qaramasdan tabiatda ularning soni deyarlik o’zgarmaydi. Darvin bu sohada ko’p matYeriallar, ma’lumotlar to’playdi, ularni bir-birlari bilan taqqoslaydi va xulosa qiladiki, populyatsiya ahzolari ichida ro’y beradigan intensiv raqobat Sharoit ida aynan Shu or­ganizmlarning yaShab qoliSh uchun kerak bo’lgan o’zgariShlar individlar­ning ko’payiSh xususiyatlarini oShiradi va ular o’zlaridan keyin ko’proq avlod qoldiradi, organizmlar uchun noqulay o’zgariShlar esa ularning ko’payiSh imkoniyatlarini pasaytiradi va muvofiq raviShda kam avlod qoldiradi. Aynan Shu g’oyalar tabiiy tanlaniSh yo’li bilan bo’ladigan evolyutsiya nazariyaga asos soladi. Darvin Shu nazariyani 1839 yilda asos­lab beradi.
TabiatShunos Alhfred Rassel Uolles ham o’zining Janubiy AmYerika va Janubiy SHarqiy Osiyo orollariga qilgan sayohatidan keyin, Malhtus asarlarini analiz qilib tabiiy tanlaSh sohasida Darvin asos­lagan nazariya xulosalarining to’g’riligiga iShonch hosil qiladi.
Uolles 1858 yilda tabiiy tanlaniSh evolyutsiyaga olib keliShi mum­kinligi to’g’risidagi nazariyasini 20 betda bayon qilib CH. Darvinga yubo­radi. Bu asr esa Darvinni ruxlantiradi va u 1858 yilning iyulida Uol­les bilan birgalikda doklad tuzib, o’zlarining bu g’oyalari bilan Lon­dondagi Linney jamiyati kengaShida chiqiSh qiladilar. Bir yildan keyin, ya’ni 1959 yil noyabrida Darvin «Tabiiy tanlaniSh yo’li bilan turlarning paydo bo’liShi» degan maShhur asarini chop ettirdi. 1250 nus­xada chiqqan bu asar Shu kuniyoq tarqalib tamom bo’ladi va bu asarning kiShilar ongiga qilgan tahsirini faqat Bibliyadan keyin ikkinchi o’rinda qo’yiSh mumkin bo’lgan.
CH. Darvin va A.Uolleslar evolyutsiya yo’llarini qo’yidagicha tasvir­lab beradilar:
1) O’zgaruvchanlik hamma o’simlik va hayvon guruhlarida uchraydi va Shu sababli ular bir-birlaridan farq qiladi (o’zgaruvchanlikning sababi ularga Shu vaqtlar noma’lum edi, biz hozir uni yaxShi bilamiz, o’zgaruvchanlikning negizida mutatsiya yotadi).
2) Har bir turga xos tug’iladigan individlar soni ular yaShab qoliShi va oziqlaniShi uchun mo’ljallangan individlar soniga qaraganda ko’p bo’ladi. Tug’iliSh yaShab qoliShiga nisbatan ko’p. SHunga qaramasdan tabi­atda har bir turga qaraShli individlar soni doimiydir, bu degan so’z har bir avlodga xos bo’lgan individlarning ko’pchiligi halok bo’lib turadi.
3) Demak yaShab qoliShga nisbatan tug’ilgan individlar soni ko’p ekan, ular orasida ovqat va taShqi muhit uchun doimo keskin ko’raSh va raqobat bo’lib turadi. Bu ko’raSh aktiv yoki passiv bo’liShi mumkin.
4) Mahlum Sharoit da mazkur organizmlarning yaShab qoliShini yen­gillaShtiruvchi o’zgariShlar, Shu Sharoit ga kam moslaShgan boshqa orga­nizmlarga nisbatan ustunlik qiladi. Bu yaShaSh uchun ko’raShning ayni ne­gizidir.
5) Foydali o’zgariShlar natijasida yaShab qolgan (o’lib ketmagan) or­ganizmlar kelgusi avlodni boShlab beradilar, Shunday qilib foydali qulay o’zgariShlar kelgusi avlodga bYeriladi.
Demak avloddan avlodga o’tgan sari taShqi muhitga moslaShiSh ku­chayib boradi. TaShqi muhit o’zgarsa, unga moslaShgan yangi o’zgariShlar paydo bo’lib boravYeradi. Tabiiy tanlaniSh bir necha yillar davom etsa, oxirgi avlod vakillari dastlabki avlod vakillaridan keskin farq qilib ularga o’xShamay qoladi, bu holda uni alohida turga ajratib o’rganiSh mumkin. SHu usul bilan bir tur individlaridan bir nechta tur­lar paydo bo’liShi mumkin.