O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Jinsiy tanlaniSh
Tabiatda haqiqatan ham hayvonlarning urg’ochilari Yerkaklarini chiroyliligiga qarab tanlaydimi? degan muammoni aniqlaSh maqsadida TSipat-Tomson Avstraliyadan kelib chiqqan xoldor to’tilar ustida qiziqarli tajriba o’tkazdi. Bu turga mansub Yerkak to’tilar boShining tepa qismida va ayniqsa «yoqachasi»da urg’ochilarinikiga nisbatan patlar ko’proq rivojlanib, 1—3 ta yoki 2—5 ta sariq rangli dog’i bo’ladi. Dog’ qancha ko’p bo’lsa, «yoqacha» ham Shu qadar xurpayib tovlanib turadi. TSinat-Tomson tajribasining birida Yerkak to’tilar bo’yab urg’ochi tusiga, ikkinchi xilida esa aksincha, urg’ochilari Yerkak tusiga kiritildi. SHunday qayta bo’yalgan «urg’ochi» to’tilar qafasga kiritilganda undagi Yerkak to’tilar «urg’ochi» tusiga bo’yab qo’yilgan Yerkak to’tilar atrofida parvona bo’lib, haqiqiy urg’ochilarga ehtibor bYermagan. «Yerkak» tusiga bo’yalgan urg’ochi to’tilar urg’ochilar yoniga qo’yib yuborilganda esa urg’ochi to’tilar soxta «Yerkak» to’tilarga ehtibor bYerib, haqiqiy Yerkak to’tilarga yaqinlaShmagan. Ayrim quShlar turining Yerkaklarida hech quShday bezaniSh patlari bo’lmaydi. Bular juftlaShiSh oldidan inlarini har xil yaltiroq narsalar bilan bezaydi. CHunonchi, Avstraliyaning kapachi quShlarining Yerkaklari juftlaShiSh davrida inlarini har xil chig’anoqlar, rangli toSh, patlar va mevalar bilan bezaydi Shu yo’l bilan urg’ochi quShlarii o’ziga jalb qiladi. Ba’zi quShlarning Yerkaklari (masalan, bulbul, kanareyka, bedanalar) o’zining xilma-xil tovuShi bilan urg’ochilarini jalb qiladi.
Jinsiy tanlaniSh haqidagi nazariya ehlon qilingandan so’ng olimlardan Uolles va Menzbir uni tanqid qilib, urg’ochi quShlarning Yerkak quShlardagi chiroylilikni farq qiliSh qobiliyatiga iShoniSh qiyin, chunki ularda odamga o’xShaSh ong yo’q va jinsiy tanlaniSh antropormizmdan iborat deganlar. Uolles Yerkak hayvonlardagi chiroylilik fiziologik sabablarga bog’liq, urg’ochilarida esa chiroylilik tabiiy tanlaniSh tahsiri bilan to’xtatib qo’yilgan, chunki himoya rangi naslni saqlaShda katta ahamiyatga ega, degan edi. Hozirgi vaqtda biologiya fanining rivojlanishi, ayniqsa, endokrinologiya yutuqlari ikkinchi darajali jinsiy belgilar jinsiy bezlar iShlab chiqaradigan gormonlarga, Shuningdek, markaziy nYerv faoliyatiga bog’liq ekanligini ko’rsatmoqda. Biroq bundan ikkinchi darajali jinsiy belgilar tabiiy tanlaniSh va uning alohida formasi bo’lgan jinsiy tanlaniSh orqali nazorat qilinmaydi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Fan sohasida to’plangan juda ko’p tajribalar jinsiy tanlaniSh g’oyasining to’g’ri ekanligini ko’rsatmoqda. Olimlardan A. D. Nekrasov, A. A. Zaxvatkin aniqlaShicha, bahor keliShi bilan uy chumchug’i, botqoq, dehqon chumchug’ining ShaqShaqlarning pati anchagina tovlanadigan bo’ladi. Bu hodisa taShqi tomondan go’yo Uolles va Menzbir mulohazalarini quvvatlaydi, ya’ni jinsiy bezlar gormoniga bog’liqligini ko’rsatadi. Haqiqatda esa bahorda jinsiy qo’ShiliSh uchun zarur bo’lgan chiroyli patlarning zamini kuzda, jinsiy qo’ShiliShga tayyorgarlikdan ancha oldin rivojlanadi ya’ni juftlaShiSh paytidagi jinsiy bezlar iShiga hech qanday aloqador emas. SHunga o’xShaSh juda ko’p dalillar Darvinning jinsiy tanlaniSh tabiiy tanlaniShning bir Shaklidir, deb tushun tiruvchi nazariyasi to’g’riligidan dalolat beradi.