O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

A.N. SEVYERSEVNING FILEMBRIOGENEZ NAZARIYaSI
N.SevYersev ontogenez bilan filogenez orasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab
ekanligini taokidladi. U Gekkel tomonidan ilgari surilgan palingenez va senogenezlarni farq qiliSh juda qiyin ekanligini, .chunki, filogenezda ontogenezning chetga chiqiSh hollari, embriologik moslaniSh hamma vaqt senogenez bo’lmavYermasligini, ontogenezda ro’y beradigan ko’pgina o’zgariShlar filogenetik ahamiyatga ega ekanligini eslatib, ularni filembriogenez deb nomladi. Filembriogenez nazariyasini SevYersov birinchi marta 1910 yili asoslab berdi. Keyinchalik esa uni yanada rivojlantirdi. Bu nazariya organlarning turning filogenetik yangilaniShiga olib keladigan o’zgariShi qanday yo’llar bilan va qaysi bosqichda amalga oShiShini ko’rsatib beradi. Mazkur masalani xal etmoq uchun SevYertsov paletologiya, embriologiya va evolyutsion chog’iShtirma anatomiya fanlarida to’plangan ma’lumotlarga murojaat etdi. Uning taokidlaShicha, ontogenez (embriogenez)da filogenetik ahamiyatga ega bo’lgan o’zgariShlar uch usulda yoki modulda amalga oShadi. Ular anaboliya, deviatsiya, arxallaksis usullaridir.
Anaboliya grekcha anabole – qo’Shimcha demakdir. Anaboliyada muayyan organning individual rivojlanishi xuddi ajdodlarinikiga o’xShaSh, amalga oShadi, lekin rivojlanishning oxirgi bosqichida o’zgariSh, ya’ni ajdodida bo’lmagan yangi xususiyat paydobo’ladi, bu o’zgariSh ajdodnnng rivojlanishiga nisbatan qo’Shimcha raviShda vujudga keladi va organning rivojlanish muddati cho’ziladi. SevYertsov umurtqali hayvonlarning embrion rivojlanishini o’rganib, filembriogenezning anaboliya usuliga ko’plab misollar keltirdi. Masalan, ot ajdodlaridagi barmoqlarning o’zgariShini hozirgi zamondagi otlarnnng embri onal rivojlanishi bilan taqqoslab, olti xaftalik ot embri onining oyoqlarida uchtadan barmoq rivojlanishini, uchinchi barmoq, bir oz katta, yon barmoqlar esa kichik, ularnning har biri uchtadan falangga ega ekanligini so’ngra suyaklari qo’Shilib, grifil suyaklarga aylaniShini qayd qildi. To’qimalar gistogenezida, chunonchi epiteliy to’qimada ham Shunga o’xShaSh qonuniyat namoyon bo’ladi. Odam embriogenezining ma’lum bir bosqichida epiteliy bir qavat, keyinchalik ikki va nihoyat, uch qavat silindrsimon hujayralardan taShkil topadi. Uning ustki qavat hujayralarnning yadrosi yo’qolib, Shoxsimon m odda bilan singadi. Voyaga yetgan lansetnik va suyakli baliqlarda esa bir kavatli epiteliy ko’p qavatli epiteliyga qaralsa-da, u1ar Shoxsimon modda bilan singmaydi.
Anaboliyaga dengiz cho’rtan bolig’i sarganning individual rivojlaniliShi yaqqol misol bo’ladi. Bu baliq jag`ining to’zililShi bilan o’ziga yaqin bo’lgan boshqa baliqlardan farq qiladi. Odatda, uning yuqorigi va pastki jag’lari uzunasiga cho’zilgan bo’lib uzun tumShuq xosil qiladi. Bu baliqning uzunligi 10 mm keladigan embri onda ikkala jag’ uzunlaShmagan, faqat pastki jag’ bir oz oldinga bo’rtib chiqqan bo’ladi. Sarganga qon-qarindoSh baliqlarning ko’pchiligida, chunonchi, atYerinkada bunday xolat voyaga yetgan baliqlarda saqlanadi. Sarganda esa avval pastki jag’ uzunlaShib, 20 mm ga yetadigan chavog’ida u yuqorigi jag’dan bir necha marta uzun bo’ladi. Sargan chavog’ining uzunligi 9 sm ga yetgandan so’ng, yuqorigi jag’ ham uzaya boShlandi. Bu xolat Hemiramphus avl odiga mansub baliqlaning voyaga yetgan f ormalarida bir umr saqlanib qolgan. Sargan balig`ida esa yuqorigi jag`ning uzayiShi keyinchalik ham davom etadi. Binobarin, atYerinka balig`iga nisbatan sargan balig`ining indivhdual rivojlanishida ikkita qo`Shimcha faza-gemiramfus va atYerinka fazasi bo’ladi .
Xuddi Shunga o’xShaSh, dengiz Shaytoni deb ataluvchi baliqlarda ham ko`krak suzgich qanotlari individual rivojlanishda ikki marta o’z xolatini o’zgartiradi. Rivojlanishning birinchi bosqichida ular ko`krak so’zgich qanotining akulasimon baliqlarnikiga o’xShaSh gorizontal xolati, keyin esa ko’pchilik suyakli balliqlarga xos bo’lgan vYertikal xolati nam oyon bo`ladi.Keyingi rivojlanishda ko`krak so’zgich qanoti yana gorilzontal xolatga o`tadi, lekin uning uchi orqaga qayrilgan bo’ladi. Anabolilya usuli ontogenezda. organlarning xosil bo`liSh davri ajdod organlarnikiga nisbatan uzayiShiga olib keladi. Filembriogenezining anaboliya usuli o’simliklar olamida ham keng tarqalgan. O’simliklardagi anaboliyaga palmalar bargaining rivojlanishini misol qilib ko`rsatiSh mumkin.KuzatiShlardan ma’lum bo’liShicha, palma barglari kurtak holida yaxlit plastinkadan iborat bo’ladi. Ontogenetik rivojlanishning keyingi davrida barglar bo`laklarga bo`linib, patsimon yoki yelpig`ichsim on Shakilga kiradi.