O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Evolyutsion jarayonning asosiy yo’nalishlari Darvin va undan keyin o’tgan olimlar asarlaridan mahlumki organik dunyoda doimo evolyutsiya ya’ni oddiylikdan murakkab tuziliShga tomon o’zgariShi bo’lib turadi. SHunday ekan nega barcha tirik organizmlarda bunday jarayon kuzatilmaydi. Fan oldidagi bu muammoni A.N.SevYertsov va I.I.SHmalgauzen yechib berdilar. Atrofdagi muhim Sharoit ining o’zgariShi bilan organizimlarida keng yoki tor doiralarda, umumiy yoki xususiy o’zgariShlarga olib keladi. Bunday fikrni o’z vaktida CH.Darvin ham aytib o’tgan edi.
Muhit Sharoit ini o’zgariShi bilan:

1. 
   Bir turga mansub individlar soni ortib borsa;
   
2. 
   Ularning iShg’ol qilgan areali kengayib boradi;
   
3. 
   Tur asosida yangi populyatsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo’lsa bu jarayonlar biologik progress (yuksaliSh deyiladi). Bunga misol qilib Hindiston maynasini oliSh mumkin. Bu turning yaShaSh joyiga nisbattan instinktning yo’qligi, tanasining nisbattan yirikligi tajavuzkorligi, turli xil oziqalar bilan oziqlaniShi, tez urchiShi, ularning yaShaSh uchun ko’raShda g’alaba qiliShi son jihatidan ko’paya boriShiga, tarqaliSh arealining kengayiShiga sabab bo’lmoqda va dastavval ya’ni XX asr boShlarida u Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo’lsa, hozirgi vaqtda esa bu quSh respublikaning barcha tumanlarida tarqalgan. Organik olam rivojlanishida biologik progress bilan bir qatorda unga qarama-qarShi o’laroq biologik regress ham mavjud. Bu jarayonda organizm o’zgarayotgan muhit Sharoit iga yetarlicha moslaSha olmaganliklari tufayli, ularni
   

1. 
   Avloddan avlodga o’tgan sari individlar soni kamayadi;
   
2. 
   Areali torayadi;
   
3. 
   Populyatsiyalar turlar soni kamayadi.
   

Biologik yuksaliShning asosiy yo’naliShlari asosida aramorfoz, idiotaptatsiya va umumiy degeniratsiya yotiShini rus olimlari A.N.SevYertsov va I.I. SHmalgauzenlar isbotlab berdilar.
Aramorfoz yunoncha auro-yuksaliSh, morfoz-Shakl demakdir. Aramorfozlar yaShaSh uchun kurShga organizmga ancha qulayliklar beradi va ularni yangi muhit Sharoit iga keng yaShaShiga imkon tug’diradi. Aramorfoz deganda organizmlar tuziliShini umumiy darajasini, hayot faoliyatini intensivligini oShiradigan evolyutsion o’zgariShlar tushun iladi. O’simliklarning suv muhitidan quruqlik Sharoit iga o’tiShi, spora bilan ko’payiShdan urug’dan ko’payiShga o’tiShi, yopiq urug’lilarning kelib chiqiShi aramorfoz tipidagi o’zgariShlardir.
Umurtqali hayvonlarda nYerv sistemasi, qon aylaniSh, hazm qiliSh, nafas oliSh organlarining murakkablaSha boriShi, baliqlar, suvda ham quruqlikda yaShovchilar, sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar sinflarining kelib chiqiShi ham organik olam evolyutsiyasida aramorfoz o’zgariShlar natijasida ro’y bYergan. O’simlik va hayvonlar yirik taksonlarining kelib chiqiShi aramorfoz yunaliSh bilan bog’liqdir. Organik olam evolyutsiyasida aromorfoz yo’naliSh uzoq davom etgan tabiiy tanlaniSh va irsiy o’zgaruvchanlik asosida yuzaga keladi.