O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Idiodaptatsiya (yunoncha idias o’ziga xos, adaptis-moslaniSh demakdir). Organizmlarning yaShaSh Sharoit ga moslaniShga yordam beradigan evolyutsion o’zgariShlarga idiotaptatsiya deyiladi. Bu umumiy moslaniSh emas, balki xususiy, moslaniShlardir. Ya’ni idiodaptatsiyada ro’y beradigan o’zgariShlar organizmning tuziliSh darajasini hayot faoliyatini ajdodlarga nisbattan yuksaltirmaydi. Idiodaptatsiyaga misol qilib hayvonlarda himoya rangi, mimikriya hodisasi, o’simliklarda Shamol, quShlar, haSharotlar, suv yordamida chetdan changlaniShga moslaShiShga belgi xususiyatlarini oliSh mumkin. Meva va ularning tarqaliShi bilan bog’liq moslaniShlar ham idiodaptatsiya yo’naliShi natijasidir. SHuningdek suyakli baliqlarning har xil tur vakillarining tana Shakli rangi, suzgich qanotlari tuziliShining uziga xosligi ham idiotaptatsiya yo’naliShlaridagi o’zgariShlar natijasidir. Idiodaptatsiya o’zgariShida organizmning muayyan muhit Sharoit ida yaShaShi uchun bir muncha qulayliklar yaratsa ham biroq u biologik yuksaliShga olib kelmaydi.
Umumiy degenYeratsiya yunoncha degenYerare tubanlaShiSh demakdir. Murakkab tuziliShga ega bo’lgan organizmlarning oddiy tuziliShga o’tiShi degenYeratsiya deyiladi. Bunday yo’naliShga uchragan organizmlar o’troq yoki parazit holda hayot kechiriShadi. Masalan astsidiy lichinkasida xordali hayvonlarga xos nYerv sistemasi, xorda, ko’z rivojlangan bo’ladi. Keyinchalik lichinka rivojlanib o’troq hayot kechiriShga o’tganda voyaga yetgan organizmda regresiv metamorfoz ro’y beradi, natijada qon tomir sistemasi, xorda yo’qoladi. NYerv sistemasi tugunchaga aylanib qoladi. Odam organizmidagi parazitlar cho’chqa soletiri, lentasimon chuvalchanglarda ichak bo’lmaydi, nYerv sistemasi sodda tuzilgan, mustaqil harakatlaniSh deyarli yo’q. Lekin ularda xo’jayin ichak devorlariga yopiShiSh uchun so’rg’ichlar, kuchli rivojlangan ko’payiSh organlari bo’ladi. Ba’zi bir parazit o’simliklarda, masalan zarpechakning asosiy organlaridan biri barg bo’lmaydi, ildiz o’rniga poya so’rg’ichlar hosil bo’lib, ular yordamida xo’jayin o’simlikdan oziq moddalarni so’rib oladi. Zarpechak ko’p miqdorda urug’ beradi. Uning mevasi o’txo’r hayvonlarning oziqlaniSh organlarida hazm bo’lmaydi. Xuddi Shunday biologik regressga Shumg’iya va tsistanxi parazit o’simliklarni ham misol qilib oliSh mumkin. Demak umumiy degenYeratsiya organizmlar tuziliShini soddalaShtirsa ham, biroq bu turdagi organizmlar sonining ko’p bo’liShiga, arealining kengayiShiga, ya’ni biologik yuksaliShga olib keladi. Hozirgi vaqtda gulli o’simliklar, hayvonlar, haSharotlar, suyakli baliqlar, kemiruvchilarning ko’pchilik guruhlari biologik yuksaliSh (progress) holatidadir. Qirqquloqtoifalarning ba’zi guruhlari hayvonlardan suvda ham quruqlikda yaShovchilar, sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilardan haSharotxo’rlar turkumiga kiruvchi ikki turdan iborat vixuxol turkumi biologik regress holatidadir.