O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

Dastlabki baktYeriya va ko’k-yaShil suvo’tlarining vakili
1. Jadval: prokariot va eukariot organizmlarni taqqoslaSh

Xossalari	Prokariotlar	Eukariotlar
Organizmlar guruhi	BaktYeriyalar, tsianobaktYeriyalar	Sodda organizmlar. zamburug’lar, yaiShl o’simliklar
Hujayrasining yirik maydaligi	Mayda, odatda, 1 dan 10 mkm gacha	Yirik, odatda, 10 dan 100 mkm gacha
Metabolizm va fotosintez jarayoni	AnaYerob yoki aYerob	AYerob
Xarakatchanligi	Harakatsiz yoki flagellin oqsilidan iborat xivchinlar yordamida harakatlanadi	Odatda, harakatchan mikronaylardan iborat kipriklar va xivchinlar yordamida xarakatlanadi
Hujayra qobig’i	Mahlum miqdordagi qand va peptidlardan tuzilgan	TSellyuloza yoki xitindan tuzilgan hayvonlarda uchramaydi
Organellalari	Organellasi membrana bilan cheklangan, uchramaydi	Mitoxondriyalar va xloroplastlar
Genetik uyuShmasi	TSitoplazmadagi DNK halqasi	DNK xromasomada joylaShgan va yadro membranasi bilan qoplangan.
Ko’payiShi	Ikkiga bo’liniSh yo’l bilan	Mitoz va meyoz yo’li bilan
Hujayra tuziliShi	Asosan bir hujayrali	Asosan ko’p hujayrali va hujayralar tabaqalangan

Hozirgi prokariotlar singari, qadimgi turlarining kislorodga munosabati bir xil bo’lmagan. Ba’zi baktYeriyalar kislorodli muhitda yaShay olmasa, ikkinchi xillari kislorodga chidamli, uchinchi xillari kam kislorodli muhitda yaShasa, to’rtinchi xili kislorodsiz muhitda yaShay olmagan. Vaholanki, eukariotlar faqat kislorodli muhitda hayot kechiradi. Dastlabki prokariotlar abiogen yo’li bilan sintezlangan organik moddalarni kislorodsiz parchalaSh hisobiga yaShaganligi ehtimoldan holi emas. Bu esa bora-bora muhitda organik moddalarning kamayiShiga sabab bo’lgan va oqibatda prokariotlar orasida oziqa uchun raqobat kuchaygan. Bu raqobat kamayiShining yagona yo’li ba’zi bir prokariotlarning getYerotrof oziqlaniShdan avtotrof oziqlaniShga o’tiShi edi. Qayd qilingan prokariotlar tarkibidagi pigmenti bilan farq qilgan bo’lsada. Lekin ular hozirgi tsianobaktYeriyalar va eukariot organizmlardan farq qilib, fotosintez jarayonini dastlab anaYerob Sharoit da amalga oShirgan va atrof-muhitga Yerkin kislorod ajratmagan. Bu prokariotlardan keyinchalik tsianobaktYeriyalarning ajdodlari kelib chiqqan, deb taxmin qilinadi. Prokariotlarning ayrim xillarida ro’y bYergan fotosintez faqat, ular orasidagi raqobatning kamayiShiga emas, balki biogen usulda hosil bo’lgan organik moddalarning atmosfYerada esa kislorodning to’planiShiga sabab bo’ldi. Fotosintez jarayoni tufayli bora-bora atmosfYeraning yuqori qismida ozon qavati hosil bo’ldi va u mavjudotlarning hayot uchun nihoyatda xavfli ulg’trabinafSha nurlar tahsiridan saqlaniSh imkonini tug’dirdi. Bu esa, o’z navbatida, xilma-xil avtotrof va getYerotrof organizmlarning rivojlanishiga va ularda moddalar almaShinuvi jarayonining jadal surhatlar bilan boriShiga Sharoit yaratdi. Taxmin qiliniShicha, eukariot organizmlar bundan 1,5 mlrd yil ilgari paydo bo’lgan. Ularning kelib chiqiShi haqida ikki xil faraz bor. Ularning biri autogen, ikkinchisi simbiotik nomini olgan. Autogen farazga ko’ra, eukariot hujayra prokariot hujayra doirasidagi tabaqalaniSh natijasida ro’y bYergan. Avvalo, bu tabaqalaniSh membrana va uning tsitoplazmaga kelib cho’kiShi hisobiga ichki strukturalar hosil bo’lgan va ular hujayra organoidlariga aylangan. Qayd etilgan o’zgariShlar qadimgi prokariotlarning qaysi guruhlarida amalga oShgan-ligini aytiSh qiyin. Hujayraning simbiotik yo’l bilan kelib chiqqanligi haqidagi farazni amYerika olimasi L. Margulis himoya qilgan. Yadrodan taShqari, plastida va mitoxondriyalarda DNK borligi va ular mustaqil raviShda bo’liniSh yo’li bilan ko’payiShi mazkur faraz uchun asos hisoblanadi. Margulis qayd etiShicha, eukariot hujayraning kelib chiqiShi bir necha bosqichdan iborat bo’lgan. Dastlab amyobasimon prokariot ichiga mayda aYerob baktYeriyalar kirib, simbiotik usulda hayot kechirgan. Keyin ular o’z mustaqilligini yo’qotib, mitoxondriyalarga aylangan. Ikkinchi bosqichda simbiotik prokariot hujayra ichiga spiroxetasimon baktYeriya joylaShib, ular ham oldin simbiotik usulda yaShab, keyin o’z mustaqilligini yo’qotib, kinetosomalar, tsentrosoma va xivchinlilarga aylangan. SHundan so’ng tsitoplazmada diffuziya holatida joylaShgan DNKning membrana bilan o’ralib, alohidalaniShi natijasida, dastlabki eukariot hujayralar hosil bo’lgan. Ularning evolyutsion taraqqiyoti keyinchalik zamburug’lar bilan hayvonlarning kelib chiqiShiga sabab bo’lgan. Yuqorida qayd qilingan tuziliShga ega eukariot hujayralar rivojlanishining uchinchi bosqichida ular ichiga tsianobaktYeriya joylaShib, oldin simbiotik usulda yaShagan, so’ngra ular ham o’z mustaqilligini yo’qotib, plastidalarga aylaniShi tufayli dastlabki eukariot o’simlik hujayralari paydo bo’lgan. Ular barcha o’simliklarning rivoji uchun asos bo’lgan. Olimlarning qayd qiliShicha, bioximiyaviy jarayonlarning boriShi bo’yicha tsianobaktYeriyalar anaYerob va aYerob organizmlar orasida joylaShgan. Dastlabki eukariot hujayralilar taxminan 15000—14000 mln yil ilgari paydo bo’lgan. Bu davrga kelib, atmosfYerada kislorod ko’p bo’lganligi va eukariotlar o’z tabiatiga ko’ra aYerob ekanligi sababli ular muhitga tez moslaShgan. Eukariot xujayralarning turli-tuman xillari 1 mlrd yil ilgari paydo bo’lib, ularning ba’zi bir xillarida jinsiy urchiSh kuzatilgan. Eukariot organizmlarning keyingi 400 mln yil davomidagi rivojidan keyin, aftidan, ko’p hujayrali organizmlar kelib chiqqan:
a) dastlabki tirik hujayralar mayda yumaloq anaYerob holatda bo’lgan va abiogen yo’l bilan hosil bo’lgan organik moddalarni bijg’itiSh tufayli ajralgan enYergiya hisobiga yaShagan;
b) tayyor oziqaning kamayiShi natijasida ulardan fotosintez qiluvchi organizmlar hosil bo’lgan. Lekin ularda fotosintez anaYerob usulida ro’y bYergan. AtmosfYeradan Yerga tuShgan ulg’trabinafSha nurlar ammiakni parchalab, atmosfYerada azotning ko’p yig’iliShiga sabab bo’lgan;
v) bundan taxminan 2 mlrd yil ilgari aYerob fotosintez qiluvchi prokariotlarning — hozirgi tsianobaktYeriyalarning ajdodlari paydo bo’lgan. Bu mikroorganizmlar stratolitlarni hosil qilib, kislorod ajratgan, lekin 100 mln yil davomida kislorod okeandagi temir bilan reaktsiyaga kiriShib, atmosfYerada to’planmagan;
g) okeandan temir va Shu singari metallar ajralganidan so’ng, atmosfYerada kislorod to’planib, hozirgi darajaga yetgan. Bu biologik evolyutsiyaga o’z tahsirini ko’rsatgan. AnaYerob organizmlar kislorodsiz joylarga ko’chib, fotosintez uchun qulay, joylarni tsianobaktYeriyalar egallagan. SHu usulda azotni fiksatsiya qiluvchi organizmlar ham anaYerob hayot Sharoit iga ko’chgan yoki getYerotsista hosil qilib himoyalangan. AtmosfYera ozoni (O₃ qavat) hayot uchun xavfli ulg’trabinafSha nurlarning ko’pchiligini Yerning toza qismlariga o’tkazmagan;
d) atmosfYerada kislorod ko’payiShi tufayli va u bilan nafas oluvchi hujayralar rivojlanishi natijasida ularda moddalar almaShinuvi samaradorligi yuqori bo’lgan.
Nihoyat, 1450 mln yil ilgari dastlabki eukariot hujayrali formalar rivojlanib, ular to’lig’icha aYerob muhitda yaShaShga moslaShgan. Mazkur organizmlarda jinsiy yo’l bilan ko’payiShning paydo bo’liShi ularning xilma-xil bo’liShiga va takomillaShuviga imkon bYergan.