O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

 
Marketing tushunchasi va moxiyati 
Tadbirkorlik faoliyatida karor kabul kilish va uni ishlab chikishda tadbirkorlikning samarali 
vositasi xamda asosi bulib marketing xisoblanadi xamda tadbirkorlik faoliyatini boshkarish 
tizimida, uni tashkil etishda, rejalashtirish va nazorat kilishda muxim axamiyat kasb etadi. «Ay-si-
ay» kontserni boshkaruvi raisi Djon Xarvi Djons tadbirkorlikda marketingni urnini tavisflab 
shunday deydi, yani «marketing tadbirkorlikning tayanch omilidir. Bu nafakat yokilgi, balki kema 
komandasidir.» 
Marketing mazmuni va terminologiyasi yangilanib boradi, lekin ular boshdan ayirboshlash 
jarayoni, tovar-pul munosabatlari paydo bulishi, sotish shakllarini rivojlanishi xamda 
istemolchilarni tovar va xizmatlar bilanuzaro xarakati bilan boglanadi. 
Marketing elementlarining paydo XVII asrning urtalariga borib takaladi. Bu davrgacha
tovarlarni natural ayirboshlashni turli shakllari paydo buladi, keyinchalik marketing faoliyatini 
birinchi elementlari, yani reklama, narx, sotish kabilarni rivojlanishi kuzatildi. 
1902 yildan boshlab AKShning Michigan, Kaliforniya va İllinoys universitetlarida
marketing fani kiritilib, bu muammolar buyicha maruzalar ukitila boshladi. Keyinchalik marketing 
assotsiatsiyalari tashkil topdi. 
1948 yildan boshlab marketing tovarlar va xizmatlar okimini ishlab chmkaruvchidan oxirgi 
pirovard istemolchi tomon yunaltirilgan xujalik faoliyatini xar xil turlarini amalga oshirish sifatida 
kurina boshladi. Marketing tushunchasi bozor soxasini xar kanday faoliyati bilan boglikdir, shu bois 
marketing suzini tarjimasi va kelib chikishi keltiriladi (ingl. Market – bozor, ing – faol, faoliyat, 
xarakat manosini anglatadi). 
Marketing bu nafakat falsafa, fikrlash tarzi va iktisodiy tafakkur yunalishi, ammo ayrim 
firma, kompaniya, tarmok va butun iktisodiyot buyicha amaliyot faoliyati xamdir. AKSh va boshka 
xorijiy davlatlar iktisodiy adabiyotlarida marketing tarifini kup turlari mavjuddir. Eng keng 
tarkalgan marketing tarifi, u Amerika marketing assotsiatsiyasi tomonidan berilgan bulib, uning 
mazmuni kuyidagichadir, yani «Marketing shunday jarayondan iboratki, uning yordamida uylangan 
goya rejalashtiriladi va amalga oshiriladi, narxlar tashkil etiladi, goyalar, tovarlar va xizmat 
kursatishlar xarakati va sotishni, ayrim shaxslar va tashkilotlarni maksadlari ayirboshlash 
yordamida kondiriladi». 
Jan-Jak Lamben marketingga shunday tarif beradi: «Marketing tashkilotlar va kishilarni 
xoxish va extiyojini tovarlar va xizmatlarni erkin rakobatli ayirboshlashni taminlash yuli orkali 
kondirishga yunaltirilgan ijtimoiy jarayondir», «Marketing – bu bir vaktning uzida biznes falsafasi 
va faol jarayondir». 
Talab bilan taklifni uzaro tasiri - bu aloxida shaxslar yoki guruxning xoxish-extiyojlarini 
uzluksiz kondirish jarayoni bulib xisoblanadi. Bu jarayon uz navbatida shunday ijtimoiy-iktisodiy 
kategoriyalarni uzaro tasiriga asoslanadi, yani ularga muxtojlik, extiyoj (xoxish), talab, xarid kilish 
(ayirboshlash, bitim) va anik tovar va xizmatlarni istemoli (ishlatilishi) kiradi. 
Bu tushunchalar marketing tushunchasi, moxiyatini aniklashga imkon beradi. 
Marketingni moxiyati tovarni ishlab chikarish va xizmat kursatish albatta istemolchiga, 
talab, ishlab chikarish imkoniyatlarini muljallashdan iborat. 
Xozirgi davrda jaxon adabiyotida marketingga berilgan ikki mingdan ortik tarif bor. 
Mutaxassislar urtasida marketingning takror ishlab chikarish jarayonida ishtiroki masalasida yagona 
fikr yuk. Xozir kupgina chet ellik marketologlar zamonaviy marketing tushunchasi 
ishbilarmonlikka kiradigan faoliyatni uz ichiga olmogi kerak deb xisoblaydilar. Boshkalari esa 

---

bunday izoxlarni tankid kilib, ayriboshlashning xamma turlari xam marketing tusiga ega emasligini 
va marketing printsiplarini xamma vaziyatlarga xam tatbik kilib bulmasligini takidlaydilar. 
Marketingga tarif berishda bunday xilma-xillikning sababi bor. Birinchidan, marketing 
kontseptsiyasi mazmuni kapitalistik ishlab chikarish usuli rivojlanishi bilan uzgarib keldi va uning 
moxiyatini aks ettirdi, ikkinchidan, boshkarish tizimida marketingdan foydalanish maksadlari, 
xususiyatlari, mikyosiga karab, undagi tashkiliy kismlarning axamiyati va boshkaruv tizimidagi 
axamiyati uzgarib boradi. Bundan tashkari, mutaxassislar marketingni biznes xizmati va falsafasi 
tarzida baxolaydilar. Xizmat sifatida marketing ishlab chikarish, savdo, reklama, texnika xizmati 
kursatish va boshka soxadagi tadbirlar majmuidan iborat. Falsafa sifatida esa marketing - bu 
jamiyat ishlab chikarish munosabatlariga daxldor ijtimoiy-iktisodiy kontseptsiyadir. 
Umuman olganda marketingga kuyidagicha tarif berishimiz mumkin: Marketing - extiyoj va 
muxtojlikni ayriboshlash orkali kondirishga karatilgan inson faoliyatining turidir. Marketing 
vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri bu ishlab chikarish xajmining ortib borishi, yangi 
tarmoklarning vujudga kelishi, tovar turlarining kupayishi va tadbirkorlar urtasida maxsulotni sotish 
muammosining vujudga kelishidir. 
Marketing asosida bozorni xar taraflama urganish yunalishlarining asosiylaridan 
kuyidagilarni kursatib utish zarur: 
• talabni urganish; 
• bozor tarkibini aniklash; 
• tovarni urganish; 
• rakobat sharoitlarini tadkik kilish; 
• sotish shakli va uslublarini taxlil etish. 
Marketing korxonalarning bozorda ishlash uslubi, bozor metodologiyasi bulib, istemolchilar 
va ularning talab istaklarini urganish, ularga mos tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlarni etkazib 
berish, takdim etish, sotish, xizmat kursatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-koidalari 
majmui xisoblanadi. Bularning xammasi birinchi asosiy maksadga talab bilan taklifni uzaro 
muvofiklashtirishga xizmat kiladi.