O’zbekiton respublikasi oliy va o’rta talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qaraqolpoq davlat universiteti

Marketing nazariyasi kontseptsiyasi va uning evolyutsiyasi 
Marketing kontseptsiyasi rejalashtirilayotgan va amalga oshirilayotgan firma faoliyatining 
strategik taxlili asosida ishlab chikiladi. Marketing kontseptsiyasini ishlab chikish odatda kuyidagi 
boskichlarni kamrab oladi: 
• 
ichki va tashki muxit strategik taxlilini amalga oshirish; 
• 
marketing faoliyati va korxonaning maksadlarini aniklash; 
• 
marketing strategiyasini aniklash; 
• 
rejalashtirilayotgan natijalarga erishish maksadida marketing faoliyati elementlarini 
tanlash. 
Marketing kontseptsiyasi ishlab chikarish va taklif etilayotgan tovarlarga bulgan 
talabni rivojlanish darajasiga boglikligi jixatidan evolyutsion tarakkiyot boskichini kechdi. 
Marketing va tadbirkorlik soxasida dunyo ilmi va amaliyoti marketing evolyutsiyasida 
kuyidagi kontseptsiyalarni asosladi va tavsiya etdi: 
• 
ishlab chikarish kontseptsiyasi; 
• 
tovar kontseptsiyasi; 
• 
sotish kontseptsiyasi; 
• 
ananaviy marketing kontseptsiyasi; 
• 
ijtimoiy-axlokiy marketing kontseptsiyasi; 
• 
uzaro alokaviy marketing kontseptsiyasi. 
Bular xakida kuyida jadvalda malumotlar berilgan. 
Marketing kontseptsiyasi evolyutsiyasi 
Yillar Kontseptsiya Asosiy goya 
Asosiy vosita 
Asosiy maksadi 
1860-
1920 
İshlab 
chikarish
İmkoniyati boricha 
ishlab chikarish
Tannarx, mexnat 
unumdorligi 
İshlab chikarishni 
takomillashtirish, sotish 
xajmini ustirish 
1920-
1930 
Tovar Sifatli 
tovarlarni 
ishlab chikarish
Tovar siyosati 
İstemol tovar-lari 
xossalarini 
takomillashtirish 
1930-
1950 
Sotish 
Sotish tarmoklari va 
kanalini 
rivojlantirish
Sotish siyosati 
Tovarlar 
sotish 
intensifikatsiyasi 
1960-
1980 
Ananaviy 
marketing
İstemolchiga nima 
kerak bulsa ushani 
ishlab chikarish
marketing miks 
kompleksi, istemolchini 
tadkik kilish
Maksadli bozorni 
xoxish-extiyojlari-ni 
tadkik etish 
1980-
1995 
İjtimoiy-
axlokiy 
marketing 
Jamiyat talablarini 
xisobga olgan xolda 
istemolchiga kerak 
bulgan tavrlarni 
ishlab chikarish
marketing miks 
kompleksi, ish-lab 
chikarila-digan tovar va 
xizmat ishlab chikarish, 
is-temolchi bi-lan 
boglik bul-gan ijtimoiy 
va ekologik okibatlarni 
Maksadli bozorni 
xoxish-extiyojlari-ni 
kondirish 

---

tadkik etish 
1995 
yilda
n shu 
davrg
acha 
Marketingni 
uzaro 
axlokaviy 
kontseptsiyas
i 
Biznes buyicha 
sheriklar va 
istemolchilarni kon-
diradigan tovarlar 
ishlab chikarish
marketing miks 
kompleksi, integratsiya 
va tarmokli tax-lil, 
koordi-natsiya uslubi 
Kursatib utilgan marketing kontseptsiyalari xar bir mamlakat uchun starndart yoki norma 
yoki koida sifatida kurilmasligi kerak. Marketing evolyutsiyasi xar kaysi mamlakatda uzini 
xususiyatlari va bozor munosabatlari rivojlanish darajasiga boglik buladi. Birok marketingni paydo 
bulishi bilan boglik jaxon tajribasi xamda bozor munosabatlarini rivojlanishi anik mamlakatlarda 
tadbirkorlik faoliyatini tatbik etish va bozor munosabatlarini shakllantirishga ishlatilishi mumkin 
ekanligi foydali xisoblanadi. Bundan tashkari marketingni rivojlanishida mashxur umumiy 
tendentsiya – etiborni tovar ishlab chikarishdan istemolchiga, uning xoxish va extiyojlariga karatish 
talab etiladi. 
Birinchi davr - marketing kontseptsiyasi «ishlab chikarish kontseptsiyasi» - «maxsulot 
ustunligi» tarzida belgilanadi, bunda eng muxim masala yaxshi tovar ishlab chikarish va uni 
xaridorga arzon narxlarda sotish deb xisoblanadi. Kontseptsiya shiori - «imkoni boricha kuprok 
tovar ishlab chikar, chunki bozor talabi cheksiz». Shunisi dikkatga sazovorki, bizning 
iktisodiyotimiz xozirgi davrda xammadan kura ibtidoiy marketing kotseptsiyasiga yakin turadi. 
Tovar kontseptsiyasi istemolchi etiborini tovarga, uning sifatiga va narxiga karatishni talab 
etadi. İstemolchilar uxshash tovarlarni sifatlarini boshka firmani shunday tovarlari bilan solishtirib 
kuradilar. Bu kontseptsiyani kupincha kompaniya, firma, tashkilotlar, shuningdek, notijorat 
tashkilotlar xam ushlab turadilar. Birok tovar kontseptsiyasi muvaffakiyat keltiravermaydi. 
Keyingi davr «sotish kontseptsiyasi» nomini oldi. Bunda firmaning maxsulotini «mana tovar 
tayyor, kelavering va savdolashing» shiori bilan sotishni muljallash birinchi uringa chikadi. Tovar 
va savdo marketinggi kontseptsiyalari maxsulot ishlab chikarish xali seriyali, yani yalpi tus 
olmagan davrda maydonga kelgan edi. Tovarlarning yangi turlari va xillari xisobiga yukori darajada 
foyda kulga kiritilar edi, sababi moxiyat etibori bilan cheksiz talabga ega bulgan bozorda bu 
tovarlarga nisbatan talab benixoya katta edi. 
50-yillarda boshkarish kontseptsiyasining ilk asosini sotish xajmi, ishlab chikarish va 
muomala xarajatlari darajasi, daromad, foyda va boshka kursatgichlarni uzok muddatli 
uzgarishlarini aniklash taxlil kilindi. Shunga kura bozordagi ish faoliyatini bir yildan besh yilgacha
moslashtirish kuzda tutilgan. 
Marketing rivoji tarixida 50-yillar muxim boskich buldi. Ortikcha maxsulot ishlab chikarish 
tangligi kurinib koldi. Marketing - ishlab chikarishni bozor talabiga moslashtirish kontseptsiyasi, 
uning asosini istemolchiga - «bozor ustunligi»ga muljal olish tashkil etdi. Marketing 
boshkaruvining bozor kontseptsiyasi yanada rivojlandi. 
Ananaviy marketing kontseptsiyasi 50-yillarning urtalaridan boshlab marketing bozor 
kontseptsiyasi tarzida boshkarishda firmaning fakat bozor strategiyasini emas, balki ishlab chikarish 
strategiyasini xam belgilaydigan etakchi vazifaga aylandi. Marketing xizmati firmaning asosiy 
boshkarish markazi, bozor, ishlab chikarish, ilmiy-texnika va moliyaviy faoliyati masalalari buyicha 
axborotlar va tavsiyalar manbai bulib koldi. Marketing xizmati ijtimoiy talab va bozor 
konyunkturasi xolati xamda uzgarishlarini batafsil taxlil kilish asosida u yoki bu tovarni ishlab 
chikarish zarurati, istikboli va foydadorligi, ishlab chikarish dasturlarini moddiy-texnika jixatlaridan 
taminlash imkoniyatlari tugrisidagi masalalarni xal etadi. 
Kuyida sotish va marketing kontseptsiyasi berilgan. 

---