O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Ko`rgazmalilik va onglilik. Ko`rgazmalilik ta`limda onglilikni ta`minlash vositasidir. Bunga o`z vaqtida mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy alohida e`tibor bergan edi. U “Ko`rgazmali o`qitish haqida” nomli maqolasida “Ko`rgazmali o`qitishning o`zi nima? degan so`roqqa Shunday javob beradi:” Bu Shunday o`qitish, u mavhum tasavvur va so`zlarga emas, balki bolalar bevosita idrok qilgan konkret obrazlarga asoslanadi, bu obrazlarni bolalar muallimning rahbarligi ostida o`qish jarayonining o`zida bilib olishganmi, yoxud ilgari, mustaqil kuzatish natijasida bilib olishganmi, baribir, xullas, murabbiy bolaning qalbidan tayyor obrazlar topib, o`z fikrini Ana shu obrazlar bilan asoslaydi”.
Endi ko`rgazmalilik prinsipini onglilik prinsipi bilan yonma-yon qo`yib o`rganishga ehtiyoj bormi, degan savolning tug`ilishi tabiiydir.
Ta`limda ko`rgazmali qurollardan foydalanish o`quvchining tafakkuri darajasiga ko`ra belgilanadi. Kichik maktab yoshidagi (7-11yosh) bolalarda konkret fikrlash ustun bo`lib, ular rasm, jadvallar asosida narsa-voqealarning mohiyatini chuqurruq anglaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda aniq-obrazli, harakatchan-obrazli fikrlash shakllarining taraqqiy etganligi ta`limda ko`rgazmali qurollardan foydalanishni taqozo etadi.
Bolaning yoshi ulg`ayib ijtimoiy tajribasi osha borgan sari, unda tafakkurning abstraksiyalash, umumlashtirish, ajratish kabi sifatlari rivojlanadi, bola induktiv va deduktiv xulosalar chiqarishni o`rganib oladi. Katta maktab yoshidagi (11 va undan yuqori yosh) bolalar bilimlarini ta`riflar, aksiomalar, xulosalar, farazlar, shaklida qabul qila oladi. Bu yoshdagi bolalarda ratsional, nazariy fikrlashning o’sganligi ko`rgazmali qurollar turini o`zlashtirishni taqozo etadi. Endi ko`rgazmali qurol sifatida turli chizmalar, simvolli belgilar, diagrammalaridan foydalanish imkoniyati tug`iladi. Ana shular ning barchasi ko`rgazmalilik prinsipining onglilik prinsipi bilan uzviy bog`langanligini isbotlaydi va ularni yonma-yon tavsiflashni talab etadi.
Ko`rgazmalilik juda ko`p tortiuvchilarga sabab bo`lgan uzoq tarixga ega ta`lim prinsiplaridan biridir. O`rta asrlarda verbal ta`lim keng tarqalgan edi. Verbal ta`limga ko`ra narsa-hodisalar oldin so`z (nutq) vositasida izohlanadi, so`ngra o`rganilgan narsalarning rasmi, sxemasi ko`rsatiladi. Bunday ta`limda so`z birinchi o`rinda turadi. Ta`limning yo`nalishi “so`zdan narsaga” shaklini oladi. Unda mexanik yodlashga keng o`rin beriladi. Hatto uyg`onish davri gumanisti Erazm Rotterdamskiy (1467-1536) o`z pedagogik qarashlarida bola oldin so`zni, keyin narsani tuShunsin, deb targ`ib qilgan edi.
Verbal ta`limni fan tarixida birinchi bo`lib ingliz faylasufi Frensis Bekon (1561-1620) tanqid etgan. Uning sensualistik falsafasiga ko`ra, “bilish sezgilardan boshlanadi”. U hodisalarni kuzatish, eksperiment yo`li bilan o`rganish mumkin, deb hisoblardi.
Frensis Bekonning sensualistik falsafasini pedagogik nazariya va pedagogik amaliyotga birinchi marta Y.A.Komenskiy tatbiq etgan.