O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

9.2.Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri 
Altin Orda ma`mleketi Batiy, Berke, Mo`n`ke-Temir, Tuda-Menke, To`le-Buqa ha`m o`zbek
xanlar tusinda a`dewir ken`eydi. Biraq son`in ala feodallar arasinda qarama-qarsiliq ku`sheyip, Altin
Orda ma`mleketi quladi.
A`lbette, mong`ol basqinshilig`i a`debiyat penen ma`deniyattin` rawajlaniwina keri ta`sirin
tiygizdi. Biraq bul da`wirdegi a`debiyattin` rawajlaniwi birden toqtap qalg`an joq. Mon`g`ollar az
sanda bolg`ani ushin da bul jerdegi a`debiyat o`zinin` bag`itin tu`rki tilinde dawam ete berdi. Ha`tte
Altin Orda xanlig`inin` is qag`azlari jarliqlarinin` o`zi de tu`rki tilinde dawam etti.
Ol da`wirde Altin Ordanin` paytaxti Saray qalasi bolip, ol Shig`istin` ko`p g`ana xaliqlari
U`rgenish, Samarqand, Sig`naq, Buxara ha`m Qitay, Hind, Arab elleri menen bekkem baylanis
du`zgen. Sol da`wirdin` ataqli arab alimlarinin` bir A`miyin A`l-Xoli XIII-XIV a`sirdegi Altin
Ordanin` paytaxti saray qalasi ilim ha`m ma`deniyatinin` u`lken ortalig`i bolg`anlig`i haqqinda teren`
pikir bildiredi. Bul qalanin` o`zinde sol waqitlari Qutub ad-Din ar-Raziy, Sadad-Din at-Tafazaniy,
Ja`lel ad-Din, Xafiz ad-Din al Bazzaviy, Axmad al-Xodjandariy kibi talantli tilshi, a`debiyatshi ha`m
filosof alimlar jasag`an.
Al bul da`wirdin` shayirlari arasinda Sayfi Saraiy, Xorezmiy, Qutub, Du`rbek, Lutfiy, Ataniy,
Rabg`uziy ha`m basqalari o`z zamaninin` en` ko`rnekli so`z iyelerinin` bir bolip jetisti. Olar bizlerge
miyras etip qaldirg`an Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi», Sayfi Saraiy ta`repinen tu`rki tilinde
awdarilg`an «Gu`listan», Du`rbektin` «Yusip-Zliyxa»si, Rabg`uziydin` «Qissa-su`l a`nbiyasi»
ayriqsha a`hmiyetke iye.
Bulardan tisqari filolog alimlar ta`repinen do`retilgen ayirim ilimiy kitaplarp da bar.

---

---

- 46 -

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi 
Orta Aziya xaliqlari arasinda og`uz-qipshaq tili a`debiy tildin` payda boliwina tiykar salg`ani
siyaqli, bul u`lkenin` xaliqlarinin` payda boliwinda qipshaqlardin` qa`wimlik birligi ha`m qipshaq tili
ta`sirinin` u`lken bolg`anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a`sirdin` o`zinde-aq tu`rki tilinin` en`
basli bo`legi bolip ol qaraqalpaq ha`m qazaq tilinin` qa`liplesiwine tiykarg`i o`zek bolip. Sonin`
menen birlikte o`zbek tilinin` de en` basli dialektlerinin` biri edi. Bilayinsha qarag`anda sol waqittag`i
a`debiy tildin` o`zi de og`uz-qipshaq ha`m qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.
Demek bul da`wir ushin qipshaq tili ha`m estelikleri ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni
qaraqalpaq, qazaq, ha`m o`zbeklerdin` ko`pshilik bo`legi qipshaq birlespesinde bolg`an. Sonin` ushin
da Qipshaq da`wirinin` estelikleri de bul konferentsiyag`a qatnasqan xaliqlardin` ortaq mu`lki bolip
qaladi.
Sol jag`inan qarag`anda XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks Kumanikus»
u`lken a`hmiyetke iye.