O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Haywannin` intelektual is-ha`reketi. Haywanat du`n`yasinin` joqari wa`killeri (qurg`aqliqta
jasawshilarda-adam ta`rizli maymillar, suwda jasawshilardan-del`finler) intellektual is-ha`reket dep ataw 
mu`mkin bolg`an quramali ha`reketlerdi orinlaydi.
Haywanat burin o`z ta`jriybesinde bolg`an qiliq formasin tabiwi tiyis. Bunday jag`daylarda joqari 
haywanlar (adam ta`rizli maymillar, del`fin) aqilg`a ug`ras qiliq dep atalg`an qiliqti islewge-oylaw xizmetinin` 

zatlardin` arasindag`i baylanislardi aniqlawg`a tiykarlang`an en` a`piwayi formalarin a`melge asiriwg`a uqipli 

boladi. 
Bul is-ha`reket formasinin` tiykari nede degen soraw payda boladi. Bul is-ha`reket qanday formada 
ko`rinedi, onin` shegaralari neden ibarat.
Bu`gingi lektsiyani usi ma`selelerdi ko`rip shig`iwg`a bag`ishlawg`a ruxsat etin`. Haywanlardin` jeke is-
ha`reket intellektual is-ha`reketnin` quramali formasinin` tiykarin ne quraydi. Intellektual is-ha`rekettin` tiykarin,
sirtqi du`n`ya predmetleri arasindag`i quramali qatnas.
Bir neshe misallar keltiriwge ruxsat etin`. Nemets psixologi Keler tawiqlar menen o`tkergen
sa`wleleniwdin` elementar formalarin analizlewden baslaymiz. 
Tawiqtin` aldina eki kvadrat qoyilg`an-birinshi kvadrat aqshil ku`lren`, ekinshisi toyg`in ku`lren`
bolg`an. Eki kvadrattin` da ishinde da`nler bolip, olardin` birinshisindegi da`nler erkin, yag`niy shoqip aliw 
mu`mkin bolsa, ekinshi kvadrattag`i da`nler jelim menen tu`bine jabistirilip, shoqig`anda ilinbeytug`in bolg`an.
.aqittin` o`tiwi menen tawiq ashiq ren`degi kvadrattan da`n jegen son` endi ol eki kvadrattin` tek g`ana ashiq 
ren`lisine baratug`in bolip u`yrengen.
Usi jerde soraw kelip shig`adi, tawiq kvadrattin` ren`ine qaray bardi ma, yamasa ol ekinshisinen 
aqshilraq bolg`ani ushin sog`an qaray bardi ma.
Bul sorawg`a juwap beriw ushin Keler tawiqqa basqa- alding`i ta`jiriybede da`nler astina jelimlengen 
ha`m onnanda toyg`in ren`degi eki kvadratti usindi. Alding`i toyg`in ku`lren` kvadrat endi bunda qasindag`isinan
aqshilraq edi. Endi tawiq qaysi kvadratqa qaray bardi dep oylaysiz, a`lbette ol tazadan payda bolg`an kvadratqa 
qaramastan, burin keri bolg`an, yag`niy da`nler jelim menen jabistirip, shoqig`anda ilinbeytug`in bolg`an
kvadratqa qaray ju`rdi. Demek ol absolyut ren`ge emes, al eki kvadrat arasindag`i qatnasqa ta`sirlendi. O`z 
shamalawlarin aniq tastiyiqlaw ushin Keler u`shinshi ta`jiriybeni o`tkerdi, ol birinshi ta`jiriybede on`
(polojitel`niy) bolg`an aqshil ku`lren` kvadrattin` qasina onnanda aq bolg`an ja`ne bir kvadratti qoydi, tawiq 
sonsha waqittan berli o`zi da`n jegen kvadratqa qaramastan jan`adan payda bolg`an aqshil kvadratqa qaray
ju`rdi.
Demek tawiq ren`ge emes, al ren`ler arasindag`i qatnasqa ta`sirlenedi.
Fiziolog-professor L.V.Krushinskiy a`melge asirg`an ha`m ekstrapolyatsion refleksi menen ta`jiriybe 
dep ataliwshi misaldi keltiremen.
Biz so`z etip otirg`an ta`jiriybede ko`rsetilip atirg`an apparat eki ishi ko`rinbeytug`in naysha dan ibarat. 
Olardin` birewine haywannin` ko`z aldinda jemtik-go`sh bo`legi yamasa da`ndi jip penen tartip saladi. Bul
jemtik jabiq truba boylap tartip ju`rgiziledi. Haywan jemtiktin` trubag`a kirgizilgenin, ekinshi ta`repinen 
shiqqanin, az g`ana jer ashiq jerden tartip o`tilip ja`ne ekinshi trubag`a kirip ketkenin ko`redi. Haywan bunday
jag`dayda o`zin qalay tutadi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetiwinshe, rawajlaniw da`rejesi ha`r qiyli bolg`an haywanlar 
birdey ha`reket etpeydi. Rawajlaniwdin` to`mengi da`rejesinde bolg`anlari (misali tawiqlar) jemtik qasinan o`tip
ketkenine qaramastan, san`laq arqali o`tip atirg`an jemtikke taslanadi oni aliwg`a urinadi, yag`niy tek g`ana 
tikkeley ta`sirleniwge juwap qaytaradi. Olardan parqi bolg`an, joqari da`rejedegi turg`an haywanlar basqasha
reaktsiya ko`rsetedi, olar san`laq arqali o`tip atirg`an jemtikke qaraydi ha`m trubanin` aqirina barip jemtiktin` 
trubanin` ashiq bolg`an aqirinda payda boliwin ku`tedi.
Quslardin` ishinde, jabayilari, sonday-aq pishiq ha`m iyt usinday isleydi.