O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Keypiyat degenimiz salistirmali tu`rde a`zzi ko`ringen, turaqli emotsional jag`day. Keypiyat insannin`
barliq minez-qulqina emotsional ren` beredi. Eger adamnin` keypiyati jaqsi bolsa, onin` bir na`rseni qabillawi 
yamasa ko`z aldina keltiriwi de unamli ren`de boladi.
S.L.Rubinshteyn basqa emotsional payda boliwlardan ayirmashiliqli tu`rde keypiyattin` eki tiykarg`i 
belgilerin atap o`tken. Birinshiden, olar predmetli emes, al jeke shaxsina, adamnin` keypiyati jaqsi bolg`anda, ol
tek g`ana quwanishli emes, al og`an quwanishli. Ekinshiden, keypiyat qanday da bir jeke waqiyag`a 
bag`ishlang`an, arnawli bastan keshiriw emes, al taralg`an uliwma jag`day.
Keypiyat adamnin` a`tiraptag`ilarg`a qatnasi qalay du`ziliwi, ju`z berip atirg`anlardi qalay qabillawi 
ha`m an`lawi, o`z turmisindag`i waqiyalarg`a qanday ko`z-qarasta ekenligi menen belgilenedi.
Qumar-ku`shli, teren`, absolyut u`stem emotsional bastan keshiriw. Qumar diqqatti ja`mlewde,
oylardin` ha`m ku`shtin` jiynaliwinda, olardin` bir maqsetke bag`darlaniwinda ko`rinedi. Qumarliq adamdi 
pu`tkilley qamrap aladi, qumarliq seze otirip adam ja`bir shegiwshi, qanday da bir ku`shtin`
hu`kimlarlig`indag`ig`a uqsap qaladi. Qumarliq barliq ku`shti jiynap, ja`mlep tek bir na`rsege bag`darlag`ani 
ushin ziyanli da boliw, biraq sonin` menen birge ulli boliwi da mu`mkin. Du`n`yada ele hesh bir ulli na`rse ulken
qumarlaniwsiz a`melge asirilmag`an. 


Stress ekstremal turmisliq jag`daylarda payda boliwshi, adamnan nerv-psixikaliq ku`shinin`
mobiliziatsiyasin talap etiwshi emotsional bastan keshiriwdin` ayriqsha formasinan ibarat. Ol qa`wip, qorqinish, 
o`kpelew jag`daylarinda h.t.b payda boladi. Stress psixikaliq protsesslerdin` o`tiwinde o`zgerislerge, emotsional
qozg`alisqa, is-ha`rekettin` motivatsion transformatsiyasina, ha`reket ha`m so`ylewdin` buziliwina alip keledi. 
Ayirim waqitlari napryajenie insan is-ha`reketine unamli ta`sir etedi.
Stress organizmnin` o`mir su`riwinin` o`zgeriwshen` jag`daylarina maslasiwi ushin za`ru`r. Stress 
haqqindag`i ta`limattin` tiykarin saliwshi G.Sel`enin` pikirinshe, stress o`z rawajlaniwinda u`sh basqishtan

---

---

38
o`tedi- 1) «qa`weterleni reaktsiyasi», bunda organizmnin` qorg`awshi ku`shleri mobilizitsiyalanadi g`) 

«qàrsilasiw basqishi», bunda stressorg`a toliq maslasiw sa`wlelenedi q) «ha`lsirew basqishi» eger stressor

ku`shli bolsa ha`m adamg`a uzaq waqit ta`sir etse bunnan qashiw kerek. 
Adam stress penen o`zi qalay gu`resiwi memkin degen sorawg`a G.Sele bilay juwap beredi «Fizikaliq
jedellik ja`rdem beredi, biraq tek bunin` o`zi jetkilikli emes. En` a`hmiyetlisi-jasaw «minez-quliq kodeksi»ne iye 
boliw. O`zin`izge «maqset port»in tabin`-bul ilaji bolg`ansha ko`birek adamlarg`a miyrimlilik payda etedi,
ko`birek dos arttirin`. . .Eger siz adamlarg`a kerek bolsan`iz, za`ru`r boslan`iz, siz qutqarilg`an esaplanasiz». 


Sezim-adam ta`repinen shinliqtin` predmet ha`m qubilislarina o`z qatnasinin` bastan keshiriwinin`
tiykarg`i formalarinin` biri, ol salistirmali tu`rde tu`raqliliq ha`m bekkemlilik penen ajiraladi. Insan sezimi 
emotsiyalardin` uliwmalasiwi sipatinda payda boladi-sezimlerdin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi turaqli
emotsional qatnaslardin` qa`liplesiwin bildiredi. Aniq du`zilgen jag`dayda predmetlerdin` jag`dayliq a`hmiyetin 
sa`wlelendiriwshi jag`dayliq emotsiyalar ha`m affektlerden pariqli ra`wishte sezimler turaqli motivatsiyaliq
a`hmiyetke iye qubilislardi ayiradi. 
Jag`dayliq ha`m turaqli emotsional bastan keshiriwlerdin` sa`ykes emesligi psixologiyada sezimlerdin`