P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

IX-BOB. PATOGEN MIKROORGANIZMLAR 
 
Patogen bakteriyalar odamlarda, hayvonlarda turli-tuman kasalliklar 
vujudga keltiradi. Bularga stafilokokklar, streptokokklar, pnevmokokklar, 
meningokokklar, gonokokklar va boshqalar kiradi. Bular odamlarda turli-tuman 
yallig‘lanishni vujudga keltiradi. Masalan, stafilokokklar odamda chipqon 
(furunkul)ni vujudga keltiradi. Patogen stafilokokklarga qoramollar, qo‘y va 
echkilar, otlar, oq quyon va oq sichqonlar juda chidamsizdir. Patogen 
streptokokklar 
odamda 
va 
hayvonlarda 
turli-tuman 
yallig‘lanishlarni, 
pnevmokokklar pnevmoniyani, meningokokklar meningitni, gonokokklar gonoreya 
kasalliklarining sababchilaridir. Vabo kasalligining sababchisi pasterela, 
brutsellyoz kasalligini sababchisi brutsello koka bakteriyasidir. 
Patogen anaerob bakteriyalar koqshol (stolbnyak), botulizm gazli gangrena 
(qorason), to‘qimalarning yemirilishi va boshqa kasalliklarning sababchilaridir. 
Patogen korine bakteriyalar difteriya kasalligini, patogen mikobakteriyalar sil 
kasalligini, patogen rikketsiyalar qizilchali tif (sipnoy tif) kasalligini 
chaqiruvchilari hisoblanadi. 
O‘simliklarda har xil kasalliklarni vujudga keltiruvchi bakteriyalarni 
fitopatologiya fani o‘rganadi. Fitopatologiya fani XIX asrning 30 yillarida tashkil 
topa boshlagan. Kasal o‘simliklarni birinchi bo‘lib D. Kandol tasvirlagan edi. 

---

 137 
Berrilya (1882-1883) birinchi bo‘lib bakterioz kasalliklarini o‘rganadi. 
Hozirgi vaqtda 300 dan ortiq turga mansub bo‘lgan o‘simliklarda turli kasalliklarni 
qo‘zg‘atuvchi spora hosil qiluvchi va spora hosil qilmaydigan bakteriyalar, 
mikobakteriyalar, psevdomonadalar va boshqa mikroorganizmlar ma’lum. Kasal 
tug‘diruvchilar 
orasida 
monofaglar 
(faqat 
bir 
turdagi 
o‘simliklarni 
kasallantiruvchilar) va polifaglar (ko‘p turdagi o‘simliklarni kasallantiruvchilar) 
ma’lum. Bakterioz kasalliklari ma’lum areallar bo‘yicha yoki keng maydonlarda 
uchrashi mumkin. Texnik o‘simliklarning kasallanishi natijasida sanoatga katta 
zarar keltiradi. Masalan, danakli rezavor mevalarda uchraydigan kuyish - ojog, 
makkajo‘xorida so‘lish kasalliklari keng tarqalgan. 
G‘o‘zada uchraydigan gommoz natijasida-60%, g‘allalarda uchraydigan 
qorakuya natijasida 15-60% ga yaqin, pomidorida uchraydigan rak natijasida 70-
96% ga yaqin hosil nobud bo‘ladi. Yog‘ochi qurilishda ishlatiladigan qayin, archa, 
buk kabi daraxtlar ham keng miqyosda zararlanadi. 
Fitopatogen psevdomonadalar
.
Bularning turi juda ko‘p bo‘lib, har xil 
o‘simliklarda turli kasalliklar qo‘zg‘atadi. Bug‘doyda qorakuya kasalligini vujudga 
keltiradi. Bu kasallik zararlangan don orqali tarqaladi. U Kanada, AQSh, Meksika, 
Avstraliyada va Rossiyaning Yevropa qismida keng tarqalgan. Bug‘doy 
o‘simligining hamma organlarini zararlaydi, hatto arpa, javdar va sulini ham 
zararlaydi. 
Ps. malvacelarium g‘o‘zada gommoz kasalligini qo‘zg‘atadi. Kasallangan 
o‘simlikning bargida to‘q yashil, yumaloq yoki uchburchak shakldagi yog‘li 
dog‘lar paydo qiladi, o‘simlikni poyasi ham zararlanadi. Keyin ko‘saklarda 
oldiniga to‘q yashil, keyinchalik qora rangli dog‘lar hosil qiladi. Poyasi tez 
sinadigan bo‘lib qoladi. 
Kasallik hosilni kamaytirishi bilan birga, tolaning sifatiga ham salbiy ta’sir 
etadi. Bu kasallik zararlangan chigit orqali tarqaladi, barcha paxtakor rayonlarda 
uchraydi. 
Ps.beticola, lavlagi o‘simligida, sil kasalligini qo‘zg‘atadi. Asosan qand 
lavlagi va xashaki lavlagini zararlaydi. Bunday kasallangan lavlagining ildiz 
tugunaklarida turli o‘smalar hosil bo‘ladi. U asosan zararlangan urug‘, tuproq va 
o‘simliklarning qoldig‘i orqali tarqaladi. 
Ps.fobacia, tamaki o‘simligini kasallantiradi, uning barglari zararlanishi 
natijasida hosil 40-50% ga kamayadi, kasallik zararlangan urug‘ orqali tarqaladi. 
Ps.angulata, ham tamaki bargida sariq-yashil rangli dog‘lar hosil qiladi, shu 
dog‘lar ichidagi to‘qimalar yemiriladi. 
Ps.gorloncevinum, choy o‘simligida rak kasalligini qo‘zg‘atadi. Po‘stlog‘i 
ostida bo‘rtmalar hosil bo‘ladi. Kasallik Gruziyada ko‘proq tarqalgan. 
Ps.phaseoli, dukkakdosh o‘simliklarni zararlaydi. Barglarda qo‘ng‘ir rangli 
dog‘lar hosil qiladi, hosil 20-40% ga kamayib ketadi: 
Bulardan tashqari, beda, kartoshka, sabzi, pomidor, bodring; qovun, qovoq, 
karam; gulkaram, danakli rezavor mevalardan nok, tut ilg‘oq; sitrus o‘simliklardan 
limon, apelsin, mandarin; xona gullaridan oleandra, giatsintlarda ham turli-tuman 
bakterioz kasalliklari uchratdi. 

---

 138