P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

Fitopatogen batsillalar
.
Bular ham turli-tuman bo‘lib, o‘simliklarda kasallik 
qo‘zg‘atadi. Vas. mesentericus, makkajo‘xori so‘tasida bakterioz kasalligini 
qo‘zg‘atadi. Hatto o‘rik va shaftoli mevalarini ham zararlaydi, barglari zararlansa, 
yemirilib ketadi. Bu kasallik birinchi marta Armanistonda aniqlangan. 
Fitopatogen bakteriyalardan Vas. phytophtorum kartoshkada qorason 
kasalligini qo‘zg‘atadi. Fitoftora poyasining pastki tomonidagi parenxima 
to‘qimalaridan o‘tkazuvchi naylar orqali boshqa joylarga o‘tadi, poya mo‘rt bo‘lib 
qoladi. 
Kasallik zararlangan tugunaklar yoki tuproq orqali tarqaladi, bunda 5% dan 
50% gacha hosil nobud bo‘ladi. 
Vas. corotovorum sabzavotlarda chirish kasalligini keltirib chiqaradi. 
Vas. tracheipilum, bodring, pomidor va shu oilaga mansub boshqa 
o‘simliklarda so‘lish kasalligini vujudga keltiradi. Bu kasallik dunyo bo‘yicha 
keng tarqalgan. 
Vas. amylovorum mevali daraxtlarda kuyish kasalligini vujudga keltiradi, 
atirguldoshlar oilasining 36 taga yaqin turini zararlaydi, ayniqsa nok va olma ko‘p 
zararlanadi. Kasallangan gul novdalar va pishmagan mevalar qorayib qoladi. 
Kasallik juda katta zarar keltiradi. U ko‘p mamlakatlarda tarqalgan.
Chromobacterium crevanense g‘o‘za o‘simligida ildiz chirish kasalligini 
vujudga keltiradi. Chromobacterium vitivorum- tok poyasini kasallantiradi. 
Fitopatogen zamburug‘lar
.
Turli mamlakatlarda 150 yil mobaynida 187 
turga mansub Verticilliim zamburug‘i topilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar 
to‘plangan. Shulardan O‘rta Osiyoda 23 ta turi, O‘zbekistonda 14 ta turga mansub 
bo‘lgan vakillari uchraydi. Bulardan Verticilliim dahliae g‘o‘za o‘simligida vilt 
kasalligini qo‘zgatadi. 
O‘rta Osiyoda bu kasallikni birinchi bo‘lib 1928 yilda Zaprometov 
aniqlagan. 1929 yili esa Yachevskiy bu kasallikni vujudga keltiradigan zamburug‘ 
- Verticilliim dahliae ni topadi. Bu kasallik Armaniston, Ozarbayjon, Tojikiston, 
Turkmaniston va O‘zbekistonning barcha viloyatlarida uchrashini ko‘pgina olimlar 
aniqlaganlar. 
Kasallik keng tarqalishining asosiy sababi bir yerga uzoq muddat bir xil 
o‘simlik ekilishidir. Kasallik asosan, kasallangan o‘simliklar qoldig‘i, begona 
o‘tlar, to‘proq, suv, zararlangan urug‘, hatto havo orqali tarqaladi. 
Vert. dahliae sun’iy oziqa muhitida, ayniqsa, Chapek muhitida yaxshi 
o‘sadi. Boshqa zamburug‘lar singari avvaliga yumaloq, bir oz bo‘rtib ko‘tarilgan, 
oq rangli mitsella hosil qiladi, 10 kundan keyin kul rang va jigar rangga kiradi. 
Koloniyasi g‘ovak, eni 1,5-3,5 nm, 3-7 kun o‘tgach, mitseliydan har 
tomonga turli kattalikdagi pufakchalar tarqaladi. Bu pufakchalardan har tomonga 
qarab 2-3 tadan giflar chiqadi. Koloniyasi bir hujayrali, ovalsimon, rangsiz, 1,5-2,7 
nm kattalikda giflar uchida konidiyalar hosil bo‘ladi. Ulardan tashqari, oidiyalar, 
xlamidosporalar va mikrosklerotsiylar ham hosil bo‘ladi. 
Bu parazit g‘o‘za o‘simligining o‘tkazuvchi naychalar sistemasini 
zararlaydi, u yerda mitseliy hosil qiladi. Mitseliyda giflarning uchida ko‘plab 
konidiyalar hosil bo‘ladi, konidiyalar o‘simlikning butun tanasi bo‘ylab tarqaladi. 
O‘simlikning bargida sariq dog‘lar hosil bo‘ladi, keyin o‘simlik so‘linqirab qoladi. 

---

 139 
U ayniqsa g‘o‘zaga rivojlanish davrining boshida kuchli ta’sir etadi, bunda 
urug‘palla barglari 1-2 kun ichidayoq so‘lib qoladi.
Fitopatogen bakteriyalarning tarqalishi va ularga qarshi kurash choralari
.
Turli-tuman bakterioz kasalliklarining tarqalishida asosiy vosita urug‘dir, chunki 
urug‘ning ichiga kirib olgan yoki yuzasiga yopishgan fitopatogen bakteriyalar qish 
sovug‘idan himoyalangan bo‘ladi. Urug‘ unganda bakteriyalar yosh nihollarni 
zararlaydi, so‘ngra o‘tkazuvchi sistema orqali ko‘tarilib, butun o‘simlikni 
zararlaydi. Bundan tashqari zararlangan urug‘ orqali kasallik boshqa hududlarga 
ham tarqalishi mumkin. Urug‘dan tashqari, bakterioz kasalliklari zararlangan 
qalamchalar, tugunaklar orqali ham boshqa joylarga tarqalishi mumkin. 
Asosan bakterioz kasalliklari kasal o‘simliklar qoldig‘i (organlari) orqali 
tarqaladi. Ba’zan yomg‘ir tomchilari orqali ham kasallik tarqalishi mumkin. Suv 
ham kasallik tarqatishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Bakterioz 
kasalliklarining tarqalishida nematodalar, shilimshiklar, qushlar ham vositachi 
bo‘lishi mumkin. 
Bakterioz kasalliklariga qarshi kurash olib borish uchun bakteriyalar 
biologiyasini, ular uchraydigan joylarni yaxshi bilish zarur. Bakteriozlarga qarshi 
asosan, ximiyaviy, agrotexnikaviy va biologik usullarda kurash olib boriladi. 
1. Ximiyaviy usulda kurashishda urug‘ni ekishdan oldin dorilash, kalamcha 
va tuganaklarni dezinfeksiyalash zarur. 
2. Agrotexnikaviy usulda tuproqni dezinfeksiyalash, yerga yaxshi ishlov 
berish, zararlangan o‘simliklarni darhol daladan olib chiqib ketib, kuydirish zarur. 
3. Biologik usulda tuproqda antogonist bakteriyalarning rivojlanishi uchun 
qulay sharoit yaratib berish zarur. 
Nixoyat bakterioz kasalliklariga chidamli o‘simliklar navini yaratish ham 
muxim ahamiyatga ega bo‘lgan choralardan biridir.