P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XI-BOB. GEN INJENERLIGI 11.1. Gen injenerligining moddiy asoslari Gen injenerligining maqsadi laboratoriya usullari yordamida irsiy xususiyatlari o‘zgartirilgan yangi organizmlarni yaratishdir. Amerikalik olimlar Uotson va Krik o‘zlarining 1953 yilda yaratgan olamshumul yangiliklari, ya’ni DNKning ikkilamchi strukturasini aniqlaganliklari va matritsa sintezini tushuntirib berganliklari bilan gen injenerligini alohida fan sifatida rivojlanishiga asos soldilar. DNKning qo‘sh spirali, replikatsiya davomida DNK iplari bo‘ylab ikkiga ajraladi, polimerazalar deb atalgan maxsus ferment ona DNKning aniq nusxasini ko‘chiradilar. Natijada hujayra bo‘linishi oldidan 2 ta bir xil DNK molekulalari hosil bo‘ladi va ulardan biri hujayra bo‘lingandan so‘ng qiz hujayraga o‘tadi. Qiz hujayrada ona hujayrada bo‘lgan barcha axborotlar bo‘ladi va u, ona hujayra bajargan barcha funksiyalarni bajaradi. Shunday qilib, tirik organizm hujayralarida o‘ziga xos reaksiya – matritsa sintezi ro‘y beradi. Molekulalarning biri – matritsa, ikkinchisi esa shu matritsa asosida tuziladi. DNK replikatsiyasi, barcha turdagi RNK va iRNKstrukturasiga mos ravishda oqsil molekulalarining sintez bo‘lishi va to‘planishi, bularning barchasi matritsa sintezining variantlari bo‘lib, doimo bu jarayonlar nuklein kislotalar ishtirokida amalga oshadi. 159 Xuddi shu mexanizm asosida RNKning yig‘ilishi amalga oshadi, faqatgina 2 ta spiral emas, balki bitta spirallik molekula (RNK) hosil bo‘ladi. Bu jarayon transkripsiya deyiladi. Demak, hujayradagi axborot oqimi, matritsa sintezining barcha reaksiyalarini amalga oshiradi, ya’ni, DNK replikatsiyasi (irsiy axborotni qiz hujayralarga uzatish uchun kerak), transkripsiya (hujayra yadrosida i-RNKni sintezi) va translyatsiya (ribosomalar yordamida i-RNKda oqsil zanjirlarini yig‘ilishi) jarayonlari amalga oshadilar. Organizmning irsiy xususiyatlarini o‘zgartirishni o‘rganilgandan keyin bilan transgen o‘simlik va hayvonlar yaratish va ularni klonlash imkoni tug‘ilgan. Eukariotlarning hujayralaridagi genlarni tuzilishini o‘rganish klonlash va DNKni birlashtirish metodlariga asos solgan. Olimlar tomonidan ovalbuminning 386 ta aminokislotadan tuzilgan molekulasini sintezida qatnashuvchi informatsion RNKsi ajratib olingan va ushbu RNKning 1872ta nukleotidan, 1158 tasigina oqsilning 386ta aminokislotasini kodlashi, shu bilan birga 5’-uchdagi 64 ta nukleotid va 3’-uchdagi 650 ta nukleotid translyatsiyalanmasligini aniqlangan. i- RNKdan ovalbumin geniga mos keluvchi DNK nusxasini olib, uni plazmidaga joylashtirganlar va uni E.coli hujayrasida klonlashtirganlar. Fransiyalik olimlar esa, DNK nusxasini restriktazalar yordamida parchalanmasligini aniqlaganlar, chunki ushbu DNK, restriktaza fermentlari taniydigan 6 ta nukleotidli ketma-ketlikni o‘zida tutmaganlar. 1977 yili fransiyalik olimlar “ovalbuminning informatsion RNKsi bilan transkribsiyalanmaydigan DNK genomida, i-RNKda uchramaydigan qismlar bor”, deb faraz qilganlar. Genning uzlukli tuzilishi keyinchalik boshqa genlarda ham kuzatilgan. Keyinchalik, Shambon va Kurilskining ko‘rsatishlaricha, ovalbumin genining DNKsi i-RNK bilan qisman birlashadi: DNKning 7 ta uchastkasi RNK bilan gibridlanmasdan qoladi. Genning mRNKda uchramaydigan ushbu uchastkalariga intronlar deb nom berilgan. Intronlar ovalbuminni kodlaydigan DNK ketma-ketligini 8 ta fragmentdan iborat bo‘lgan ekzonlarga ajratib turadilar. Intronlar genning ma’lum bir qismida uchraydilar, ularni hajmi katta bo‘lib, 100 dan-bir necha mingtagacha bo‘lgan nukleotidlar juftligidan iboratdir. O‘rtacha hisoblaganda intronlar ekzonlardan uzunroqdir. Hozirgacha o‘rganilgan sut emizuvchilar, qushlar va amfibiyalarning genlarining tuzilishi yaxlit ko‘rinishda emasligi aniqlangan, ya’ni ular ekzonlar va intronlardan tuzilganlar. Faqatgina giston va interferonlarning genlari bundan mustasnodir. Yaxlit bo‘lmagan genlar bulardan tashqari yaxlit bo‘lmagan genlar hashorotlarda va achitqilarda, hamda DNK saqlagan eukariot hujayralar yadrosida ko‘payadigan viruslarda ham topilgan. Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|