P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Rekombinant DNK hosil qilish metodlari
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.3. Rekombinant DNK hosil qilish metodlari
. Genetik rekombinatsiya – ikki xromosomalararo genlarning almashinuvidir. Pontekorvoning 1958 yilda bergan ta’rifiga ko‘ra, rekombinatsiya – 2 yoki undan ortiq determinant irsiy belgilarga ega bo‘lgan hujayra yoki organizmlarning hosil bo‘lishga olib keladigan jarayondir. Bunday rekombinatsiya sut emizuvchilarda jinsiy hujayralarning hosil bo‘lishida albatta ro‘y beradi. Meyoz vaqtida gomologik xromosomalar genlar bilan almashinadi (krossingover); aynan ana shu almashinuv orqali irsiy belgilarni avloddan-avlodga o‘tishini tushuntirish mumkin. Virus va bakteriyalarda genetik rekombinatsiya hayvonlarga nisbatan kamroq bo‘ladi. Genetik materialning almashinuvi, undan keyin sodir bo‘ladigan rekombinatsiya bir yoki bir-biriga yaqin turlarda ro‘y beradi. Barcha tirik organizmlarda restriksion endonukleazalar mavjud bo‘lib, ular organizmga kirgan yot DNKni taniydi va uni parchalaydi. Genlar almashinuvi yoki genni hujayraga kiritish In vitro sharoitidagi genetik rekombinatsiya orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu usul bakteriyalarda, xususan, ichak tayoqchasi hujayralariga hayvon va odam genlari kiritilib, ular replikatsiyalanishiga erishish natijasida ishlab chiqilgan. In vitro sharoitida genetik rekombinatsiyani amalga oshirishning mohiyati turli turlardan DNKni ajratish, DNKning gibrid molekulalarini olish va hosil bo‘lgan rekombinant molekulalarni yangi belgi, masalan, o‘ziga xos oqsilni sintezini hosil qilish maqsadida tirik hujayralarga kiritishdan iboratdir. Genni ajaratib olish uchun biokimyoviy metodlardan foydalaniladi. Hayvon hujayralarida mRNK transkripsiyasi hujayra yadrosida sodir bo‘ladi: mRNK molekulalari informatsiyani yadrodan sitoplazmaga tashiydi, (bunda ular oqsillar translyatsiyasi uchun ishlatiladi). Bakteriya hujayralarida esa transkripsiya va translyatsiya bir vaqtda va uyg‘unlashgan holda ro‘y beradi: mRNK ribosomalar bilan bog‘langan. Ribosomalar translyatsiya jarayonida va hayvon hujayralarida muhim rol o‘ynaydi. DNK molekulasi oqsil strukturasi haqidagi axborotdan tashqari bir qator boshqaruvchi signallarga ham ega. Bu signallar transkripsiya va translyatsiya uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. Hayvon hujayralarida oqsil strukturasi to‘g‘risidagi axborot DNKning bir nechta segmentida, ya’ni DNK qismlari bilan ajralgan segmentlarida (intronlar deb nomlanadi) kodlanishi mumkin. Bakteriya hujayralariga DNKni kiritish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Shulardan ko‘proq ishlatiladiganlari quyidagilar: - Vektor sifatida plazmidadan foydalanish - Vektor sifatida bakteriofagdan foydalanish. 163 Bulardan tashqari DNK xujayraga endotsitoz, liposomalar, maxsus pistoletlar yordamida otish – buni biolistika ham deb yuritiladi, mikroin’eksiya orqali kiritish yo‘llari ham mavjud. 1950 yilning boshlarida Lederberg E.coli da kon’yugatsiya jarayoni ro‘y berishini ko‘rsatib bergandan so‘ng bakteriya hujayralarining “qo‘shilishi” genetik belgilangan va bu genetik informatsiya ota tipidagi hujayradan ona tipidagi hujayraga yoki retsipient hujayraga o‘tishi aniqlangan. Kon’yugatsiya paytida hujayralarning donorlik qilishi (yoki F -hosildorlik omili) boshqa istalgan genetik belgiga nisbatan kam uchraydi. G‘-omil donor hujayraning istalgan ma’lum genidan mustaqil ravishda uzatila oladi. Lederberg ushbu G‘-omil yuqori organizmlar sitoplazmasida uchraydigan xromosomadan tashqari genetik elementga o‘xshashligini ta’kidlaydi. 1952 yilda xromosomadan alohida joylashgan genetik sistemalarni umumiy nom – plazmidalar deb atash qabul qilingan. Plazmidalar bakteriyalarning deyarli barcha turlarida uchraydi. Plazmidali shtamm plazmidasiz variantlarni tiklaydi. Bunday holatlarda plazmida butunlay yo‘qoladi va hujayra uni regeneratsiya qila olmaydi. Buni faqatgina boshqa bakteriyaning hujayrasidan olish mumkin. Plazmidalar DNKning halqasimon molekulalari bo‘lib, bakteriya hujayralari genomini 1-3 %ini tashkil qiladi. Irsiy apparatning shu kam qismining o‘zi, odatda bakterial xromosoma kodlamaydigan muhim genetik belgilarni kodlaydi. Masalan, ular bakteriya hujayralarini kon’yugatsiyalash uchun kerakli informatsiyani saqlaydi. Ular hujayraning ozuqa manbai sifatida ko‘plab murakkab birikmalarni sarflashi uchun yordam beradi, hamda turli toksik agentlarga nisbatan, ayniqsa antibiotiklarga, chidamliligini ta’minlaydi. Masalan, stafilokokk bakteriyasining plazmidalari penitsillinga, simobni bakteriyani o‘ldirish uchun yetarli bo‘lgan miqdoriga va bir qator og‘ir metallarga chidamli genlarni tashiydi. Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|