Zahid xəLİL

 
 
 
1988 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
53
KİÇİK FOLKLOR NÜMUNƏLƏRİ VƏ UŞAQ 
TƏRBİYƏSİ      PROBLEMLƏRİ 
 
Ailənizdə xoşbəxt günlər başlayıb. Uşağınız doğulub. Allah 
ona hərtərəfli inkişaf etmək qabiliyyəti verib. Əgər siz ona kömək 
etsəniz o, həm ağıllı  və  əxlaqlı, həm də fiziki cəhətcə güclü bir 
insan kimi böyüyə bilər. Amma onun tərbiyəsini başlı – başına 
buraxsanız başqalarının təsiri altında formalaşar. Onda heç kəs 
zəmanət verə bilməz ki, bu gün ailənizin xoşbəxtliyi olan uşaq 
sabah sizin həyatınıza nələr gətirəcək. Körpənizin tərbiyəsini 
əlinizdə möhkəm saxlayın. Elə edin ki, bu günlərin səadəti 
həmişəlik olsun. O, sağlam, ağıllı  və hamının bəyəndiyi insana 
çevrilsin. Uşaq tərbiyəsi ailə adlanan kiçik bir cəmiyyətin  ən 
başlıca vəzifəsidir.  
Körpə ana bətnindən dünyaya gələn kimi ciyərləri hava ilə 
dolur və o qəribə bir səs çıxarır: İnqaaa. Çoxu onu ağlamaq hesab 
edir. Bəlkə də bu belədir. Lakin o səs daha çox uşağın sevincinin 
ifadəsinə oxşayır. Körpə qaranlıq bir dünyadan işıqlı aləmə  gəlib. 
O, daha anasının nəfəsi ilə  tənəffüs etməyəcək, onun yeməyinə 
şərik çıxmayacaq. O, artıq çox şeydən azaddır. O azadlıq və 
müstəqillik onu həyacana gətirir. Onun çıxardığı sevinc səslərinin 
sait və samitləri qalın və incələri anlaşılmır. O, sadəcə olaraq 
çığırır. Bu, təxminən düşmən mühasirəsini yarıb azadlığa çıxan 
əsgərlərin  şən qışqırtılarına bənzəyir: “Urraa” bu söz kimi “İnqa” 
nın da heç bir mənası yoxdur. Sadəcə olaraq sevinc qışqırığıdır. 
Ana bətnindən salamat çıxan körpənin qələbə himnidir. Bu quş 
cikkiltisinə, quzu mələməsinə  də  bənzəyir. O, gələcək insanın 
ətrafındakılara demək istədiyi ilk sözdür.  
 
Bəlkə də siz mənim sözlərimi bir şair fantaziyası hesab edib 
deyəcəksiniz: Uşaq bu dünyaya gəldiyini haradan başa düşür? Axı 
o, hələ heç nə anlamır! 
Məni qınamağa tələsməyin. Tibb elmi çoxdan kəşf edib ki, 
uşaq bətndə 4 – 5 aylıq olanda ananın keçirdiyi hislərlə yaşayır, 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
54
duyğularına şərik çıxır, sevincinə sevinir, kədərinə kədərlənir. Əgər 
gələcək uşağınızın sağlam doğulmasını istəyirsinizsə, onda balacanı 
bətnində  gəzdirən anaya qayğı göstərin. Onu kədərlənməyə 
qoymayın, uşağınız onun bətnində sıxılar, hələ doğulmamış xəstəlik 
tapar. Yadda saxlayın ki, anadangəlmə xəstəliklər müalicə olunmur. 
Bunu da mən yox, tibb elmi kəşf edib.  
Hamilə qadına ən ləziz yeməklər verin, təmiz havaya, gözəl 
məclislərə aparın. Onun nazını  nə  qədər çəksəniz,  əvəzində 
uşağınız da sağlam və gözəl doğulacaqdır. Sizin uşağınız “İnqa” 
deyə sevinc səsləri çıxararaq bu dünyaya gəldi. İndi elə etməlisiniz 
ki, onun sevinci əbədi olsun. Siz onun xoşbəxtliyini təmin etməyə 
borclusunuz. Soruşursunuz ki, “Bunu necə edək? Neyləyək ki, 
uşağımız xoşbəxt olsun?”  Bir halda ki, söhbət gəlib bu suala 
dirəndi, onda gəlin məsələni yavaş–yavaş aydınlaşdıraq.  
Demək uşağınızı  tərbiyə etməyi qərara almısınız. Bu, çox 
mühüm addımdır. Qeyri millətlərdən türk xalqlarını  fərqləndirən 
əsas cəhətlərdən biri budur ki, biz uşaqlarımızın xoşbəxtliyini 
özümüzünkü hesab edirik. Özümüzü dünya nemətlərindən məhrum 
etsək belə, uşağımıza hər şeyin yaxşısını vermək istəyirik.  
Bəs uşağı necə  tərbiyə edək? Uşaq tərbiyəsinin üç əsas 
cəhəti var: fiziki, intellekt və  mənəvi tərbiyə. Siz bu üç tərbiyəni 
paralel aparmalısınız. Uşağın fiziki tərbiyəsinə nail olmaq üçün 
idmana, intellektə təsir etmək üçün ağıllı oyunlara, idraka təsir edən 
məşğələlərə diqqət edə bilərsiniz. Bizim söhbətimiz mənəvi tərbiyə 
haqqındadır.  
Mənəvi tərbiyə! İnsanın iç dünyasının zənginləşməsi! İnsan 
daxilən gözəlləşəndə onun cəmiyyətdəki yeri də diqqətəlayiq olur. 
Unutmayaq ki, tərbiyə kompleksi bərabər aparmaq lazımdır. 
Körpənizin uşaqlıq yuxusundan tez ayılmasına tələsməyin.  
- Odu bax, filankəsin uşağı artıq evə pul gətirir–deyə 
qeybətcillərin sözü sizə təsir etməsin. Tez ayılan tez pozulur. Təbiət 
qışdan yaya və yaxud yaydan birbaşa qışa keçsə mizan pozular. 
Uşağın öz dünyasından ayılmaq vaxtı 16–17 yaşına qədər uzana 
bilər. Belə  uşaqlar yuxudan ayılan kimi o birilərdən daha ağıllı 
olacaq. Buna əmin ola bilərsiniz.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
55
Görürsən bir məclisdə geyimi, bəzək–düzəyi ilə diqqəti cəlb 
edən bir cavan əyləşib. Bədən üzvlərinin tənasübü, yaraşığı da 
gözəldir. Birdən o, danışmağa başlayır. Ətrafındakılar onun mənəvi 
kasıblığını–nitqinin bəsitliyini, ifadələrinin səviyyəsizliyini, 
ətrafındakı insanlara qeyri - səmimi münasibətini görəndə bu 
adamın geyimi də, xarici gözəlliyi də  nəzərdən düşür. Ona qulaq 
asmaq istəmirsən, tezliklə ondan uzaqlaşmağa çalışırsan. Nadanlığı, 
əttökənliyi bizi ondan uzaqlaşdırır.  
Bəzən  əksinə  də olur. Geyimi və xarici görünüşü çox da 
diqqəti cəlb etməyən bir gənc elə gözəl, ağıllı, insanların ruhunu 
oxşayan sözlər deyir ki, daxilindəki gözəllik üzə çıxır. Onu saatlarla 
dinləmək istəyirsən. Çünki, onun daxili dünyası, içi gözəldir. Hamı 
onun nə  qədər məlumatlı, zəngin mütailəli bir insan olduğunu 
görür. Əvvəlcə heç kəsin diqqətini cəlb etməyən bu adamın xarici 
görünüşü də bizə xoş gəlməyə başlayır. Onun üzündə çapıq varsa, 
ayağında və sifətində bir əyrilik mövcuddursa bu da bizə bir 
gözəllik əlaməti kimi görünür. Bu isə nəticədə onun  
cəmiyyətdəki mövqeyini müəyyənləşdirir. O danışanda başqaları 
susur. Hamı onun fikrini öyrənmək istəyir.  
Necə edək ki, bu gün tərbiyəsinə başladığımız uşaq da sabah 
belə bir gənc olsun? Şəxsiyyətə çevrilsin, hamı onunla hesablaşsın? 
Uşaqlıqdan gəncliyə  və qocalığa doğru gedən mənalı ömür bədii 
ədəbiyyata borcludur. Uşaq vaxtı oxuduğu ilk bədii nümunələr 
həmin tərbiyənin bünövrə daşlarıdır. Nümunə kimi misal gətirdiyim 
o gəncin mütailəsi zəngin olub. İnsan çox şeyi kitablardan xüsusilə 
bədii  ədəbiyyatdan öyrənir. Bədii sözə  ədəbi  əsərə marağı  uşaq 
qəlbində yaradan ilk insan valideyndir. Məlumat üçün deyim ki, 
uşaqlarda  şeirə maraq anadangəlmə olur. Uşaqlarda həmin 
qabiliyyət ana bətnində formalaşır.  
Yadda saxlayaq: Uşaq məhəbbət meyvəsidir. Ailənin təməli 
qoyulmağa başlanan sevgi duyğularının ilk dəqiqələrindən uşağın 
dünyaya gəldiyi günə qədər hər şey təbii bir harmoniyaya əsaslanır, 
sevgi, nəvaziş duyğularının uyğunlaşması, təbii instiktlərin bir–
birini tamamlaması bu harmoniyanı yaradan atributlardır. Uşaq 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
56
həmin harmoniyanın nəticəsi kimi dünyaya gəlir. Poeziyanın 
yaratdığı duyğular həmin harmoniyanın bir hissəsidir.  Şeir 
misralarının ölçüsü, ritmi, musiqililiyi, ürəkdə yaratdığı xoş  əhval 
ailə harmoniyasının ən tərkib hissəsinə çevrilir. Buna görə də uşaq 
doğularkən  şeir anlamağa xüsusi qabiliyyəti olur. Ona qayğı ilə 
yanaşanda həmin qabiliyyət inkişaf edir. Uşaq böyüyəndə  də 
ömrünün sonuna kimi kitabdan ayrılmır. 
Amma körpə vaxtı  həmin qabiliyyət məhv olsa, sonralar 
onu yenidən bərpa etmək çətin olur. Təsəvvür edin ki, təzə  ağac 
əkmisiniz. Sulamasanız o, quruyacaq. Axı, hələ körpədir. Kökü 
dərinə  işləməyib. Ağac quruyandan sonra onu sulamağın mənası 
yoxdur. Bax, uşağın  ədəbiyyatı da təzəcə  əkilən o tingə verilən 
suyla müqayisə oluna bilər. Bəs uşaq üçün bədii  əsərləri necə 
seçək? Necə edək ki, yeni əkdiyimiz ağaca verilən təmiz su kimi 
uşağa təqdim etdiyimiz əsərlər də yaşına uyğun gəlsin, anlamaq 
səviyyəsinə uyğun gəlsin. Həm də  bədii cəhətcə kamil olsun. 
Bunlar başlıca faktorlardır. Burada səhv etmək olmaz. Sən uşağa 
elə bir nağıl danışarsan ki, xəyalını küsdürər, ədəbiyyata marağını 
heç edər. Axı tingə  təmiz su əvəzinə çamır versən, yaxud ona 
zərərli mayelər versən zəhmətin hədər gedər. Uşaq  ədəbiyyatla 
beşikdə tanış olmağa başlayır. Ana körpənin bütün əzablarına dözə 
- dözə ona nəğmələr oxuyur. Xalq bu nəğmələrə layla adını verib. 
Layla formaca bayatıya oxşayır. O, iki hissəyə bölünür: 
1) əsas hissə 
2) nəqanat 
Göründüyü kimi layla həm  şeirdi., həm də layla mətnidi. 
Onun musiqi hissəsini anaların özləri bəstələyir.  
Əsas hissə bayatının bütün forma xüsusiyyətlərini saxlayır. 
Hər bəndi dörd misra, hər misrası yeddi heca olur. Birinci, ikinci və 
dördüncü misralar qafiyələnir. Üçüncü misra sərbəst buraxılır. 
 
A laylay, balam laylay, 
Alınmaz qalam laylay. 
Sənə gəc baxanları 
Yandırsın nalam laylay. 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
57
 
Bu əsas hissədən sonra nəqarat gəlir. Onlar azdır: 
 
1) Laylay beşiyim laylay 
Evim eşiyim laylay 
 
2) Laylay qızım a laylay 
Körpə quzum a laylay 
 
 
3) Laylay hər kəsim laylay 
Sənə nər kəsim laylay 
Bu nəqaratlar bəzən başqa bir laylanın ilk iki misrası da 
olur. Uşaq çox körpədirsə laylanın sözləri də qısa olur.  
 
Lay, lay, lay, 
Lay, lay, lay. 
Bu sözlər hələ  ədəbiyyat deyil. Lakin onun ana tərəfindən 
oxunması çox vacibdir. Ananın beşik başında müəyyən avazla layla 
oxuması ailədə sevgi harmoniyasının tərkib hissələrindəndir. Uşaq 
beşikdə ikən bu nəğmələri dinləyir. Ana ürəyinin  ən dərin 
guşəsində, psixoloqların ifadəsi ilə desək, könül dünyasının qırxıncı 
otağında hamıdan gizlətdiyi ən ali sözlərini laylaya çevirib uşağına 
danışır. Körpə anlayır ki, balaca olmağına baxmayaraq o, evin 
sayılan və çox əziz üzvüdür. Ana nəğmələri körpənin yuxusuna bal 
qatır, onu ruhən sakitləşdirir. Ona görə də körpə rahat yatır. Ananın 
xoş avazı ilə körpənin ruhuna nəğmə qədər mülayim bir duyğu seli 
axır. Uşaq başa düşür ki, onun anası – atası var, arxası var, köməyi 
var, müdafiə edəni var. Bu nöqtədə  
çox arzu edirəm ki, siz işlətdiyim “Uşaq başa düşür ki” ifadəsinə 
tam inanasınız.  Əgər siz bu sözü gəldi–gedər, təsadüfi bir ifadə 
kimi qəbul etsəniz, yəni uşağın lap körpə vaxtından nə isə başa 
düşdüyünə inanmasanız, bizim tərbiyə  işimiz boş söz yığımından 
ibarət olacaq. Mən qəti əminəm ki, uşaq nəinki körpəliyində, hətta 
ana bətnində olanda başa düşür. Bunu tibb elmi çoxdan kəşf edib. 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
58
Bir həkim–ginekoloq yazır ki, bətnində 4–5 aylıq uşağı olan bir ana 
məndən xahiş etdi ki, körpəni xaric edim. O, çox şeyləri əsas kimi 
gətirdi və bunun zəruriliyini isbat etməyə çalışdı. Mən bunun 
mümkünsüzlüyünü söylədim. Qadın küsüb getdi. Bir neçə aydan 
sonra məlum oldu ki, uşaq doğulub, amma anasını  əmməkdən 
imtina edir. Belə  məlum oldu ki, körpə  hələ  bətində ikən ananın 
onu məhv etmək fikrində olduğunu duymuşdu. Sizi bilmirəm, mən 
o həkimə  də, onun gəldiyi qənaətə  də inanıram və ona görə 
deyirəm: Uşaq hər şeyi duyur. Ona insan kimi, gələcəyin şəxsiyyəti 
kimi baxın!  
Layla deyərkən ana səsini başqa səslərlə, məsələn, radio, 
televiziya, maqintafon yazıları ilə əvəz etmək olarmı? Xeyr! Həmin 
səslər ana laylalarının effektini verməyəcək. Uşaq üçün ananın 
nəğməsi dünyanın  ən böyük müğənnilərinin səsindən gözəl və 
təravətlidir. Uşaq öz anasının səsini yüzlərlə  səsin içindən asanca 
seçir.  
Laylalarda bəzən ana çəkdiyi əzablardan gileylənir: 
 
Laylay dedim yatınca, 
Gözlərəm ay batınca 
Canım cəzana gəldi 
Sən hasilə çatınca. 
Amma bu giley ən yaxın adama, dosta, sirdaşa deyildiyinə 
görə uşağa mənfi təsir etmir. Uşaq hiss edir ki, anası onu çox sevir, 
bütün əzablara dözür. Hasilə gətirmək üçün çoxlu çətinlik çəkir. Bu 
sözlərin yaratdığı duyğular bir az böüyəndə  uşağın öz evinə, 
ailəsinə, daha sıx bağlayan hisslərə çevrilir. 
Layla vasitəsilə ana uşağına insani keyfiyyətlər aşılayır. 
Tərbiyə sanki ana südü və nəğmələri ilə qətrə - qətrə onun qəlbinə 
dolur. 
Laylay dedim yatasan, 
Qızıl gülə batasan. 
Qızıl gülün içində 
Şirin yuxu tapasan. 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
59
Ana arzu edir ki, uşaq yatanda qızılgülə batsın. Çünki qızıl 
gül  ətirlidir, təmizdir, bütün çirkablardan uzaqdır. Bu sözlər sadə 
görünsə də böyük gücə malikdir. Uşağı cəmiyyətin təmiz, ləyaqətli 
bir üzvü kimi böyütmək arzusundan doğur.  
Uşaq  ədəbiyyatının başlanğıcı olan layla balacalar üçün 
yaranan söz xəzinəsinin mühüm qaynağıdır. Bu qaynaqdan 
bəhrələnən Azərbaycan  şairləri bir sıra maraqlı nümunələr 
yaratmışlar. Məsələn, Mirvarid Dilbazinin laylalarında bədii sözün 
imkanları genişlənir.  Şair öz nəğməsində oxucusuna əlavə 
məlumatlar verir, onun duyğusuna, düşüncəsinə estetik və    əqli 
tərbiyəsinə təsir göstərən lövhələr yaradır. Məsələn:  
 
Yat ömrümün çiçəyi 
Gecə keçdi, ay batdı. 
Sən hələ də oyaqsan 
Laylam sübhü oyatdı. 
Yat canım, gözüm layla 
Qurbanın özüm layla. 
Şair uşaqla ciddi söhbət edir. Yalnız anaların duya bildiyi 
ziddiyətlərdən bəhs edir. İlk baxışda bu şeirdə  bəhs olunan 
ziddiyyət nəzərə çarpmır. Çünki ziddiyyətli fikirlər adətən antonim 
sözlərlə ifadə olunur. Burada isə ziddiyyət omonim sözlərlə təsdiq 
olunmuşdur.  
Sən hələ də oyaqsan, 
Laylam sübhü oyatdı. 
Şair demək istəyir ki, sən yatmalı olduğun halda oyaqsan. 
Əgər uşaq sübh çağı yuxudan oyansaydı burada heç bir qeyri 
normallıq yox idi. Əgər uşaq hələ oyaq ikən ananın laylası sübhü 
oyadırsa bu kontrastdır. Bu cür lövhəni yaradan şair isə laylaların 
verdiyi poetik imkanlardan səmərəli istifadə etmişdir.  
Mədinə Gülgün isə öz “Layla” şeirində xoş  həyatımızı, 
körpələrin xoşbəxtliyini tərənnüm edir. 
 
Yatağım isti, yumşaq, 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
60
Ehtiyac səndən uzaq 
Təkcə anandır oyaq 
Sənindir yuxusu da 
Ən şirin arzusu da. 
Arxam, pənahım laylay 
Mənim sabahım laylay. 
Şair Teymur Elçinin “Analar və laylalar” əsərində  uşaq 
poeziyasındakı laylay janrı özünün daha yeni bir mərhələsinə gəlib 
çatmışdır. Teymur Elçin laylalarla nağılların sintezindən istifadə 
edərək həm balaca oxucuların maraq dairəsinə  təsir göstərir, həm 
də onların biliklərinə daha yeni şeylər  əlavə edir. Bir silsilə  təşkil 
edən bu şeirlərin birincisi uşaqlara laylalar haqqında ümumi 
məlumat verir. 
 
Gecələri oyaq qalır 
Layla çalır 
Analar. 
Bundan sonra şair turacın, delfinin, qurbağanın, canavarın, 
kirpinin və insanın laylasından bəhs edir. Müəllif hər bir heyvanın 
laylasından bəhs etmədən  əvvəl həmin heyvanın xarakterik 
cəhətləri, xasiyyətləri haqqında oxucuya məlumat verir, bu 
məlumat kiçik bir süjetdən doğur və hadisə tamamlandıqdan sonra 
heyvan öz laylasını oxuyur. Bu nəğmənin əsasını onun öz balasına 
tövsiyyəsi təşkil edir: 
 
Yat mənim küçük balam, 
Tez böyü kiçik balam. 
Qulaqların, gözlərin 
Dişlərin iti olsun 
Quzunun əti olsun 
Yediyin. 
Kimi görsən parçala 
Böyü canavar bala 
Parçala, parçala, parçala 
Uu – uu 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
61
Uu – uu... 
Göründüyü kimi bu silsilə  şeirlərdə layla yalnız formadır, 
xalq ədəbiyyatından uşaq şeirinə keçən şəkildir. Bu əsərlərində şair 
kiçik oxucusuna ziddiyətlər haqqında ilkin məlumat verir. Bu 
xüsusiyyət göstərir ki, layla janrı Azərbaycan uşaq  şeirində xeyli 
inkişaf etmişdir.  
Ümumiyyətlə folklorun şəkli xüsusiyyətləri Azərbaycan 
uşaq  şeirinin formasının ilkin əsası olmuş  və bu əsas üzərində 
inkişaf etmişdir.  
Kimdən soruşsan ki, uşaq nə vaxtdan danışmağa başlayır? 
Yəqin ki, belə cavab verəcək, gərək uşağın ən azı bir yaşı olsun ki, 
yavaş–yavaş sözlər desin. Səhviniz var! Uşaq dünyaya gəldiyi ilk 
dəqiqədən danışmağa başlayır. Yadınıza salın, uşaq doğulan kimi 
qışqırır: İnqaaa. Hələ aydın nitq ilə heç bir əlaqəsi olmayan səslər 
çıxarır: Qığğğ, bığğğ, dığğğ... Bu səslər daha çox təbiəti yamsılayır. 
Quş ciggiltəsinə, bulaq səsinə, külək zümzüməsinə  bənzəyir. Siz 
ətrafda söhbət edirsiniz. Elə fikirləşirsiniz ki, beşikdə uyuyan 
körpənin heç nədən xəbəri yoxdur. O, heç nə başa düşmür. 
Yanılırsınız. Uşaq bir neçə aylıq olanda sait və samit səslərinə 
bənzəyən səslər çıxarır. Deməli o, ətrafındakı danışıqları dinləyir, 
özü üçün həmin səslərin intonasiyasını müəyyənləşdirir. 8–9 
aylığında səslərin təqlidinə başlayır. Deməli körpənin yanında 
danışanda, ona laylalar deyəndə sözləri düzgün tələffüz etmək 
lazımdır. Uşaq danışmağa başlayanda ən asan sözləri demək istəyir. 
O, bəzi səslərin yerini səhv sala bilər. Məsələn, ən çox işlənən qənd 
sözünü danq kimi deyə bilər. O, “cücə”yə “cücü” deyə bilər. Uşaq 
əsasən birhecalı sözləri xüsusilə ana, baba, ata sözünü daha tez 
deyir. Çünki, bu sözləri gündə bir neçə  dəfə  eşidir. Deməli, artıq 
bizim kimi danışmaq istəyir, ona kömək etmək lazımdır.  
Əvvəlcə uşağa onu əhatə edən əşyaların adını təkrarlatmaq 
olar.  Əlbəttə bunu zorakı bir üsulla deyil, müəyyən üsulla etmək 
lazımdır. Məsələn, qaşığı əlinə götürüb guya heç uşağı görmürsən, 
sadəcə bu mətbəx alətini  əzizləyirsən: “Qaşıq! Sən nə gözəl 
qaşıqsan, ay qaşıq” deyirsiniz. Uşağı əhatə edən əşyaların adlarını 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
62
beləcə  əzizləmək yolu ilə körpəyə öyrətmək olar. Uşağın təkcə 
yemək – içmək, yataq alətləri deyil, onların özlərini əzizləyən şeir 
parçaları da var. Həmin parçalar uşaqların nitqinə xüsusi təsir 
göstərir. Belə janrlar nazlama və ya oxşama adlanır. Bu janr uşağın 
ailəyə gətirdiyi səadəti tərənnüm edir. Nazlamalarda ananın arzuları 
üstünlük təşkil edir. Uşaq bu səslərdən xoş bir aura ilə əhatə olunur. 
Bu şeirlərdə uşağın sevinci belə ifadə olunur.  
 
Ağ əllər, ağ biləklər 
Bağçada qal, küləklər 
Eşitsə ata gəlir, 
Gah gedər, gah iməklər. 
Oxşamalar eynən uşağın özünə  bənzəyir. Uşaq bir qədər 
böyümüşdür. Divardan, ev əşyalarından tuta – tuta yeriyir, yıxılır,  
bir də ayağa durur. Onun hərəkətlərində  hələ ciddilik yoxdur. 
Addımlarını qeyri dəqiq atır, hara getdiyini bilmir. Valideynin 
uşağa oxşaması üçün dediyi şeir parçaları da belədir.  
 
Balama qurban inəklər, 
Balam nə vaxt iməklər?! 
 
Balama qurban ilanlar, 
Balam haçan dil anlar?! 
 
Balama qurban sərçələr 
Balam nə vaxt dirçələr?! 
 
Balama qurban ağ atlar 
Balam nə vaxt çay adlar?! 
 
Balama qurban meyvələr 
Balam haçan evlənər?! 
 
Balama qurban daylaqlar 
Balam nə vaxt oynaqlar?! 

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
63
Bu beytlərin misraları arasında məntiqi  əlaqə azdır. Onları 
bir – birinə bağlayan yalnız qafiyələrdir.  
“İnəklər–iməklər”, ilanlar–dil anlar”, “sərçələr-əl çalar”, ağ 
atlar – çay adlar”, “meyvələr – evlənər”, “daylaqlar –oynaqlar” 
kimi qafiyələnən bu sözlərin bir – biri ilə məntiqi bağlılığı yoxdur. 
Məhz həmin məntiqsizlik hər bir beytin yumoristik olmasını 
şərtləndirir. Oxşamalar da ana qəlbində başlayan ilkin sevgi 
duyğularının çox dərin olduğundan xəbər verir. Bu sevgi getdikcə 
güclənir.  İndi  ərinə olan məhəbbətin bir hissəsi uşağa verilmişdir. 
Bu sevgi ananın humanist duyğularını qanadlandırır. Bu xoşbəxtliyi 
ana hamıya arzu edir. Arzu edir ki, bu xoşbəxtlik göydə uçan 
quşlara, qarıyıb qalmışlara,  ərinin qədrini bilməyib tənha qalan 
arvadlara nəsib olsun.  
 
Ay allah bundan beş dənə ver, 
Göydə uçan quşlara ver. 
Qarıyıb qalmışlara ver, 
Həsrətin çəkmişlərə ver. 
 
Dağda darılar, 
Sünbülü sarılar 
Qoca qarılar, 
Bu balama qurban. 
 
Dağdakı atlar, 
Atlar göy otlar. 
Ərsiz arvadlar 
Bu balama qurban. 
Valideyn hiss edir ki, onun uşağı bir qədər də böyümüşdür. 
Daha oxşama dinləmək vaxtı deyil. İndi uşağa ritm öyrətmək, söz 
sənətinin başqa sirlərindən onu agah etmək vaxtıdır. İki yaşdan beş 
yaşa qədər olan uşaq folkloru zəngin bir xəzinənin qapısını onun 
üzünə açmaq lazımdır. Həmin xəzinədə xüsusi bir ritmə malik olan 
janr düzgüdür. Bəzən folklorşünaslar onu sanama da adlandırır. 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
64
Ruslar ona sçitalka deyirlər. Adından göründüyü kimi burada 
sayma, sıralama, düzülmə kimi qaydalar əsas yer tutur.  
Bir, iki, bizimki 
Üç, dörd qapını ört. 
Beş, altı daşaltı, 
Yeddi, səkkiz firəngiz 
Doqquz, on qırmızı don. 
Bu misalda rəqəmlərin ardıcıl düzülməsi var.  
 
Altıda alma 
Yeddidə bölmə. 
Səkkizdə sərçə 
Doqquzda dolça 
Onda oraq 
On birə qonaq. 
Göründüyü kimi hər rəqəmin ilk hərfinə uyğun bir 
meyvənin, quşun,  əşyanın adı  çəkilir. Xalq bu tipli 
düzgülərləuşaqlara hərfləri öyrədir. Eyni səslərin təkrarı onu uşağın 
yaddaşında möhkəmləndirir.  
Birə, birə 
İkiyə iynə. 
Üçə üzük. 
Dördə döşək, 
Beşə beşik. 
Altıya alma, 
Yeddiyə yemiş. 
Səkkizə sərçə, 
Doqquza dolça, 
Ona oraq, 
Biz ona qonaq. 
Maraqlı budur ki, rəqəmlərə  əsaslanan və çox zaman 
sanama hesab olunan düzgülərdə  rəqəmlər 10-u adlamır. Xalq bir 
pedaqoq kimi başa düşür ki, beş yaşına qədər uşağa rəqəmləri on 
dairəsində öyrətmək kifayətdir. Həm də bu rəqəmlərdən yuxarı 
keçilsə uşaq beynində hər şey qarışar və heç nə öyrənə bilməz.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
65
Düzgülərin xeyli hissəsi oyundan əvvəl uşaqların söylədiyi 
şeir parçalarıdır. Həmin 
şeirlərlə ortada qalan uşağı 
müəyyənləşdirirlər. Amma həmin  şeirlərdə  də yuxarıda dediyimiz 
əlamətlər qorunub saxlanır: 
 
Biri bizdə 
İkisi sizdə 
Üçü üzdə 
Dördü düzdə 
Beşi bəstə 
Altısı asta 
Yeddisi yüzdə 
Səkkizi səsdə 
Doqquzu dosta 
Onu sonu 
Başa vur, çəkil, 
Dur burdan əkil. 
Oyun sözlərində  həmin prinsipin gözlənilməsi çox böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. Təsəvvür edin ki, oyunda iştirak edən uşaqlar 
“qalan” ın kim olacağını həyəcanla gözləyirlər. Ona görə də sözlərə 
xüsusi diqqət yetirirlər ki, onu söyləyən adam saxtakarlıq etməsin. 
Bu diqqətin nəticəsi o olur ki, uşaqların hamısı  həmin sözləri 
əzbərləyir və  nəticədə  təkrar olunan səsləri eşidir, onu düzgün 
tələffüz edirlər. Misal gətirdiyimiz  şeirin sonundakı “Dur burdan 
əkil” sözləri kimin payına düşürsə həmin uşaq incimir. Çünki onun 
bəxtinə “yatmamaq” , sıradan çıxmaq düşmüşdür.  Əslində  həmin 
misra uşağa sən qalib gəldin sözlərinin təsirini bağışlayır.  
Düzgülər yumoristik keyfiyyətinə görə  də seçilir. Lakin 
burada yaranan yumor nizamsız, bir–biri ilə yalnız səslərin eyniliyi 
ilə bağlanan, əslində isə heç bir məntiqi əlaqəsi olmayan sözlərdən 
ibarətdir.  
Əl, əl, ənərək 
Əldən çıxdı kəpənək 
Kəpənəyin yarısı, 
           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
66
Yumurtanın sarısı 
Yumurtalar hindədi 
Əldə durmaz kündədi 
Kündə təndir içində 
Təndir kəndir içində 
Kəndiri ver çərçiyə 
Çərçi satsın çəpiyə 
Çəpik çalan dardadı 
Burda duran qarğadı. 
 
 
MOTAL MOTAL 
 
Motal – motal 
Tərsə motal 
Yağ atar 
Qaymaq tutar 
 
 
Ağ quşum 
Ağarşınım. 
Göy quşum 
Göyərçinim 
Qarğa qara 
Durna qara 
Çilmə çəlik 
Bircə ərik. 
Qənbər çarıq 
Biz də varıq. 
Siz poetik nümunələri oxuyarkən bunları onların oyunlarına 
daxil edərkən ciddi iş görürsünüz. Amma elə güman etməyin ki, 
onlarda nəsə  təzə bir qabiliyyət yaradırsınız.  Şeirin, ritmin, 
musiqinin yumorunu duymaq qabiliyyəti uşaqlarda anadangəlmə 
olur.  

           _____________Milli Kitabxana________________ 
 
 
67
“Uşaq hər  şeyi başa düşmür”, “Körpəni anlatmaq çox 
çətindir, Nə qədər deyirəmsə bir şey anlamır” deyən müəllimlər  və 
valideynlər dərin səhv edirlər. Uşağın gözü, burnu, qulaqları  və 
digər orqanları kimi ruhi qida almaq qabiliyyətləri də ana bətnində 
formalaşır. Lakin həmin qabiliyyətin  şeh damlası  kimi    zərif, gül 
ləçəyi kimi çox  incə olur. Bizim öhdəmizə  həmin qabiliyyəti 
inkişaf etdirmək vəzifəsi düşür.  Əgər biz valideynlər, tərbiyəçilər, 
müəlimlər bunu nəzərə almasaq səhər günəşi çiçəklərin üstünə 
düşən incə  şeh damlalarını buxara çevirdiyi kimi uşaqların həmin 
qabiliyyəti də quruyub yoxa çıxacaqdır.  
Bir  şeyi də  nəzərə almaq lazımdır ki, uşaqlar gördüklərini 
daha tez qavrayır və sevir. Onların görmədikləri əşyaların adlarını 
öyrətməyin. Zəhmətiniz hədər gedəcək, hətta həmin sözləri zorla 
əzbərlətsəniz də bu bilik səthi olacaq və  həmin sözlər tez 
unudulacaqdır