Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas

Atipik mikobakteriyalar tör

ətdiyi infeksiyalar 

Mycobakterium avium-intrucellulare 

kompleksi (MAK) 

t

ərəfindən törədilən infeksiyalar, digər  Oİ-dən daha az rast gəlinir. 

Onlara m

əxsusdur: 

►

h

ərarət

►

ç

əkinin azalması

►

gec

ə tərləmələri

►

diareya

►

halsızlıq

18

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Mik

obakteriyanı  xəstənin nəcis və  qanında  aşkar  etmək olar. 

Ad

ətən,  steril bioloji mayelərdə  (qanda,  onurğa  beyin  mayesində, 

beyin iliyi v

ə  qaraciyərin  bioptatlarında)  turşuya  davamlı 

b

akteriyaların aşkarlanması diaqnozu təsdiqləyir.  

Diaqnostika 

Mycobakterium avium-intrucellulare-nin 

aşkar  edilməsinin  əsas 

üsulu xüsusi mühitd

ə qanın əkilməsidir. Əksər hallarda qan əkildikdə 

tör

ədicini  aşkar  etmək  mümkündür.  İnfeksiya  inkişaf  etdikdə 

qaraciy

ər və  sümük iliyini zədələyə  bilər. Bu zaman qaraciyər 

biopsiyası diaqnozu dəqiqləşdirməyə kömək edir və müalicəni erkən 

başlamağa imkan yaradır. 

Müalic

ə 

MAK  t

ərəfindən törədilən  infeksiyaların  müalicəsi  Cədvəl  7-də 

göst

ərilib. 

C

ədvəl 7. MAK tərəfindən törədilən infeksiyaların müalicəsi 

Antibiotik 

Doza 

Q

əbul etmə 

tezliyi 

Q

əbul etmə 

üsulu 

Müalic

ənin 

müdd

əti 

I sıra preparatlar 

Klaritromisin 

500-1000 

mq 

günd

ə 2 dəfə 

daxil

ə 

6 ay 

+ 

Etambutol 

15 mq/kq 

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə 

6 ay 

+ 

Rifabutin

∗

 (C) 

300-450 mq 

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə 

6 ay 

Atipik mikobakteriyalara t

əsir edən digər preparatlar 

Azitromisin 

500 mq-

1200 mq 

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə 

6 ay 

Siprofloksasin 

500 mq 

günd

ə 2 dəfə 

daxil

ə 

6 ay 

Amikasin 

7,5 mq/kq/ 

v

ə ya 

15 mq/kq/ 

günd

ə 2 dəfə 

günd

ə 1 dəfə 

v/d 

v/d 

4 h

əftəyə qədər 

►

X

əstənin vəziyyəti yaxşılaşarsa, 4-6 həftədən sonra ARV terapiya

başlana  bilər. 6 aydan sonra CD4-limfositlər  >100/mkl olarsa,

antibiotikin  dozasını  azaltmaq  və  ya ikincili profilaktikaya

keçm

ək olar

∗

 

Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

1

9

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

►

 

CD4-limfositl

ərin  miqdarı  3-6 ay müddətində  kifayət qədər 

yüks

ək  qalırsa,  ikincili  profilaktika  dayandırılır.  Beləliklə 

terapiyanın  effektliyi  və  residivlərin  qarşısının  alınması  əldə 

edilir 

►

 

Antibakterial preparatların yan təsirlərini ARV preparatların yan 

t

əsirləri ilə  səhv salmamaq məqsədilə  müalicəni  antibakterial 

terapiyadan başlamaq vacibdir 

►

 

ARV-

terapiyanın  nəticəsində  MAK  infeksiyanın  kəskinləşməsi 

v

ə ya immunitetin bərpa sindromu əmələ gələ bilər 

Pnevmosist pnevmoniya 

Pnevmosist pnevmoniya (PSP) 

ən  geniş  yayılmış  opportunistik 

infeksiyadır.  Törədicisi  Pneumocystis jirovecii (əvvəlki  adı 

Pneumocystis carinii). Tipik klinik 

əlamətləri öskürək, təngnəfəslik 

v

ə  hərarətdir. Bəzi hallarda fizikal  müayinə  zamanı  ağciyər 

z

ədələnməsi aşkar edilmir. Xəstələrdə daha çox tənəffüs çatışmazlığı 

əlamətləri: təngnəfəslik və sianoz müşahidə olunur. Xəstəliyin gedişi 

çox ağır ola bilər və vaxtında effektiv müalicə təyin edilməsə, ölümlə 

n

əticələnə bilər. 

Diaqnostika 

►

 

Əksər hallarda PSP diaqnozu klinik əlamətlər əsasında (hərarətin 

yüks

əlməsi, tənəffüs çatışmazlığı və sianoz) olarsa, qoyulur 

►

 

Diaqnostikanın “qızıl standartı” bronxoalveolyar lavaj müayinəsi 

hesab edilir. Pneumocystis jirovecii  sistl

ərinin bəlğəmdə  və  ya 

aspiratda tap

ılması diaqnozu təsdiq edir 

►

 

X

əstədə  quru öskürək ola bilər, lakin əsas diaqnostik simptom 

t

ənəffüs çatışmazlığı hesab edilir 

►

 

Bronxoskopiya  aparmaq  mümkün  olmadıqda,  xarici  tənəffüs 

funksiyasının  və  arterial  qanda  qazların  göstəricilərinin 

pisl

əşməsi PSP diaqnozunu təsdiqləyir  

►

 

Diaqnoz qoyulduqdan d

ərhal sonra müalicə təcili başlanmalıdır (A)

3

 

Diqq

ət tələb edən rentgenoloji dəyişikliklər 

►

 

ağciyərlərin aşağı paylarında homogen kölgəliklər (donuq şüşə) 

►

 

bakterial pnevmoniyalar v

ə  vərəm  zamanı  olduğu  kimi  hər iki 

ağciyərdə ocaqlı kölgəliklər  

20

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

►

 

pnevmosist  pnevmoniyalı  xəstələrin  əksəriyyətində  rentgeneloji 

d

əyişiklər olmaya bilər 

Müalic

ə 

Pnevmosist  pnevmoniyanın  müalicəsi stasionarda  aparılmalıdır. 

Ola bilsin ki,  oksigenl

ə  inhalyasiya  aparmaq  lazım  olsun.  Müalicə 

sxeml

əri Cədvəl 8 və 9-da əks olunub. 

C

ədvəl 8. Pnevmosist pnevmoniyanın müalicəsi üçün I sıra 

preparatlar 

Antimikrob preparat 

Doza 

Q

əbul 

etm

ə 

tezliyi 

Q

əbul 

etm

ə 

üsulu 

Müalic

ənin 

müdd

əti 

Trimetoprim/ 

sulfametoksozol (A)

3 

240/1200 mq 

(b

ədən çəkisi < 

60 kq olduqda)  

320/1600 mq 

(b

ədən çəkisi > 

60 kq olduqda) 

günd

ə 4 

d

əfə 

daxil

ə və 

ya v/d 

21 gün (B)

3 

C

ədvəl 9. Pnevmosist pnevmoniyanın müalicəsi üçün II sıra 

preparatlar 

Antimikrob 

preparat 

Doza 

Q

əbul etmə 

tezliyi 

Q

əbul 

etm

ə 

üsulu 

Müalic

ənin 

müdd

əti 

Klindamisin 

+ 

Primaksin

∗

 

600 mq 

 

15 mq 

günd

ə 4 dəfə  

 

günd

ə 2 dəfə 

daxil

ə; v/d 

 

daxil

ə 

21 gün (B)

3

 

v

ə ya 

Pentamidin

*

 

(B)

3 

4 mq/kq,               

5 günd

ən sonra 

doza azalır 

2 mq/kq 

günd

ə 1 dəfə 

v/d 

21 gün (B)

3

 

►

 

Ağır gedişat zamanı daxilə və ya vena daxilinə 1-2 həftə ərzində 

80-250 mq prednizolon t

əyin  edilir,  ağciyərlərin süni 

ventilyasiyası və oksigen inqalyasiyası tətbiq olunur 

►

 

Pnevmosist pnevmoniyanın kəskin simptomları azaldıqdan sonra 

ikincili profilaktika aparılmalıdır: gündə 1 dəfə Trimetroprim/sul-

∗

 

Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

21

 

                                                           

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

fometaksozol – 160/800 mq uzun müdd

ət (CD4-limfositlərin sayı 

3 aydan artıq müddət ərzində 200/mkl-dən artıq olana qədər) (A)

2

 

Dig

ər etiologiyalı pnevmoniyalar 

Pnevmoniyanın törədiciləri viruslar və göbələklər də ola bilər. Bu 

infeksiyaları müvafiq laborator avadanlıq olmadığı halda aşkarlamaq 

v

ə müalicə etmək olduqca çətindir. Virus pnevmoniyasının törədicisi 

sad

ə  herpes virusu  (SHV),  kəmərləyici dəmrov virusu  (Varicella 

Zoster) v

ə sitomeqalovirus (SMV) ola bilər.  

Göb

ələk mənşəli pnevmoniyalar Histoplazma capsulatum, 

Cryptococcus neoformans v

ə  Aspergillus spp.  törədiciləri ilə  əmələ 

g

ələ bilər.  

Diaqnostika 

►

 

Pnevmoniyanın  antibiotiklərlə  standart müalicəsi  zamanı  effekt 

alınmırsa,  ağciyər vərəmi, virus, göbələk  və  ibtidailərlə 

tör

ədilmiş pnevmoniyalar barəsində düşünmək olar 

►

 

Tör

ədicini  aşkar  etmək üçün xüsusi laborator müayinələr 

aparmaq lazımdır: 



 

bronxoalveolyar  lavaj  zamanı  əldə  edilmiş  mayedə  SMV 

antigeninin t

əyin edilməsi 



 

herpes 

virusların  (SHV, SMV,  Epşteyn-Barr  virusu) təyini 

m

əqsədilə PZR analizi 



 

xüsusi mühitl

ərə əkmələr 

Müalic

ə törədicidən asılı olaraq aparılır. 

 

 

 

 

 

 

22

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

M

ədə-bağırsaq sisteminin (MBS) infeksiyaları 

İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə  MBS  infeksiyalarını  yarada  bilən 

tör

ədicilər: 



 

İİV (İİV-in bilavasitə MBS-ə təsiri) 



 

bakteriyalar 



 

göb

ələklər 



 

viruslar 



 

ibtidail

ər 



 

parazitl

ər 

MBS-nin z

ədələnməsinin ən çox yayılmış əlaməti ishaldır ki, bu 

da k

əskin,  yarım kəskin və  ya xronik ola bilər. Aparılan müalicəyə 

baxmayaraq, k

əskin ishal orqanizmin susuzlaşmasına gətirib çıxarır. 

Xronik  ishal 

İİV-infeksiyalı  xəstələrdə  gecikmiş  mərhələlərdə 

(

QİÇS) müşahidə edilir və çox vaxt ölümün səbəbi olur. Nəcisdə qan 

elementl

ərinin görünməsi və  ya  qanaxmalar  şigellalar  və  ya 

amöbl

ərin törətdiyi dizenteriyanın olduğunu göstərir. 

B

əzən problem bağırsaq xovlarının atrofiyası səbəbindən sorulma 

prosesinin pozulmas

ından yaranır.  

İİV-infeksiyalı insanlarda MBS-də rast gəlinən digər pozuntular: 



 

i

ştahanın pozulması 



 

ür

əkbulanma 



 

qusma  



 

 b

ədən çəkisinin azalması 

C

ədvəl 10-da İİV-infeksiyalı xəstələrdə tez-tez rast gəlinən MBS 

x

əstəliklərinin  klinik  xarakteristikası,  diaqnoz və  müalicə  üsulları 

göst

ərilib.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

C

ədvəl 10. İİV-infeksiyalı pasiyentlərdə tez-tez rast gələn MBS 

x

əstəlikləri 

İnfeksiyalar 

Klinik şəkli və diaqnostikası 

Müalic

ə 

Salmonellyoz 

(Salmonella typhi v

ə 

paratyphi-d

ən başqa) 

Qızdırma, qarında ağrı, ishal  

(b

əzən qan qarışıqları ilə), 

arıqlama, iştahanın azalması, 

hepatosplenomeqaliya. 

Diaqnostika: n

əcisin və ya qanın 

əkilməsi 

Siprofloksasin 500 mq 

günd

ə 2 dəfə, daxilə    

(2 h

əftə) (B)

3 

Şigellyoz 

Qızdırma, qarında ağrı, ishal 

(qan qa

rışıqları ilə) 

Diaqnostika: n

əcisin və ya 

qanın əkilməsi 

Siprofloksasin 500 mq 

günd

ə 2 dəfə, daxilə     

(7-10 gün) (B)

3

 

v

ə ya 

Nalidiks turşusu 500 mq 

günd

ə 4 dəfə, daxilə    

(7-10 gün)  

v

ə ya 

TMP/SMK 160/800 mq 

günd

ə 2 dəfə, daxilə    

(7-10 gün) (C)

3

 

Kriptosporidioz 

Sulu ishal, 

iştahanın itməsi, 

normal b

ədən temperaturu 

Diaqnostika: n

əcisin 

mikroskopik müayin

əsi 

Paromomisin

* 

1 q günd

ə 

2 d

əfə, daxilə 

+ Azitromisin 600 mq 

daxil

ə, gündə 1dəfə       

(4 h

əftə ərzində), 

ardınca yalnız 

Paromomisin

∗

   

 (8 h

əftə 

ərzində) 

Müalic

ə çox vaxt 

uğursuz olur (B)

3

 

Mikrosporidioz 

Sulu ishal, 

iştahanın itməsi, 

normal b

ədən temperaturu 

Diaqnostika: n

əcisin 

mikroskopik müayin

əsi 

Albendazol 400 mq 

daxil

ə, gündə 2 dəfə     

(4 h

əftə ərzində) (B)

3

 

Əgər təsirsiz olarsa: 

Mebendazol 200 mq 

günd

ə 3dəfə, daxilə 

 

 

 

∗

 

Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

24

 

                                                           

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Kandidoz 

Candida albicans 

insanların  MBS-də  koloniyalar  əmələ  gətirir. 

C.albicansa  t

əxminən  sağlam  qadınların  1/3-də  uşaqlıq  yolunun 

mikroflorasında  rast  gəlinir.  Vaginal  kandidozlu  qadınlarda  uşaqlıq 

yolunda v

ə  girəcəyində  qaşınma  və  ifrazat  müşahidə  oluna bilər. 

Genit

al  kandidozlu  kişilərdə  balanit və  balanopostit  inkişaf  edir  ki, 

bu 

da kişi cinsiyyət üzvünün başında və ətrafında qaşınma və ifrazat 

il

ə müşayiət olunur.  

Ağız boşluğu kandidozu (“süd yarası”) selikli qişanın iltihabı və 

ona b

ərk  yapışmış  ağ  piləklərin  əmələ  gəlməsi ilə  özünü göstərir. 

Ağır  immunçatışmazlığı  zamanı  ağız  boşluğu  kandidozu  qida 

borusuna keç

ə bilər. C.albicans dərinin zədələnməsinə, qaşınma ilə 

müşayiət olunan dermatitlərə  gətirib çıxara  bilər.  Bronxların 

yoluxması və disseminə olunmuş infeksiyalara az-az rast gəlinir. 

Simptomlar 

Ağız  boşluğunun  kandidozu  zamanı  aşağıdakı  orqanların  selikli 

qişasının zədələnməsi baş verir: 

►

 

y

anaqların  

►

 

dilin 

►

 

u

dlağın  

►

 

d

iş ətinin  

►

 

y

umşaq və sərt damağın 

Simptomsuz gedişat da ola bilər: bəzən pasiyentlər qida qəbulu 

zamanı  ağızda  göynəmə,  yanğı  hissiyyatından  şikayət edir.  Bəzi 

pasiyentl

ər  ağız  boşluğunun  selikli  qişasında  ağ  piləklərin  əmələ 

g

əlməsindən şikayət edirlər. 

Qida borus

u kandidozunda aşağıdakı şikayətlər ola bilər: 

►

 

udqunma, yem

ək qəbulu zamanı ağrı 

►

 

d

öş sümüyü arxasında ağrı 

►

 

a

ğız suyu ifrazının artması 

Kandidoza 

aşağıdakı insanlarda daha tez-tez rast gəlinir: 

►

 

Sağlam hamilə qadınlar və peroral kontraseptiv preparatları qəbul 

ed

ən qadınlarda  

►

 

Sağlam  yenidoğulmuşlarda,  xüsusən  vaxtından  əvvəl 

doğulmuşlarda 

►

 

Uzun müdd

ət geniş spektrli antibiotiklər qəbul etmiş xəstələrdə 

25

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

►

 

Steroid hormonlar alan x

əstələrdə 

►

 

Şəkərli diabetli xəstələrdə 

►

 

Anadang

əlmə və qazanılmış immunçatışmazlığı olan insanlarda 

►

 

Z

əifləmiş və üzülmüş xəstələrdə 

►

 

Ağır qidalanma pozğunluğu olan xəstələrdə  

►

 

Şüa və kimyəvi terapiya alan onkoloji xəstələrdə 

Diaqnostika 

Ağız  boşluğu  və  udlağın  kandidozunun  diaqnostikası  klinik 

şəklin  və  ağız  boşluğunun  selikli  qişasından  götürülmüş  yaxmanın 

mikroskopiyası  əsasında  qoyulur.  Baxış  zamanı  selikli  qişanın 

qızarması və ağ piləklərin əmələ gəlməsi qeyd edilir. Yumşaq və sərt 

damağın,  udlağın,  dilin və  yanaqların  selikli  qişasının  iltihabı  olur, 

dil  qırmızı  və  məməcikləri  hamarlaşmış  olur. Diaqnozun biopsiya 

üsulu il

ə  təsdiqi  qida borusu kandidozu və  ağciyər aspergillyozuna 

şübhə olduqda aparılır. 

Kandidozlu ezofagit üçün 

aşağıdakılar səciyyəvidir: 

►

 

udq

unma zamanı ağrı  

►

 

udqunma zaman

ı sinədə artan ağrılar 

Dissemin

ə  olunmuş  kandidoz  qızdırma ilə  və  digər orqanlar 

t

ərəfindən zədələnmələrlə (məs., korluq və gözlərin zədələnməsi) üzə 

çıxır. 

Müalic

ə 

Lokallaşdırılmış kandidozun müalicəsi ucuz və yerli preparatlarla 

aparılır: Nistatin, Mikonazol və ya Klotrimazol. Disseminə olunmuş 

kandidoz 

zamanı  aşağıdakı  göbələk  əleyhinə  preparatlar sistemli 

t

ədbiq üçün təyin edilir:  Ketokonazol,  Flukonazol,  İtrakonazol, 

Amfoterisin

∗

  B.  Metadonla 

əvəzedici terapiya alan xəstələrdə 

metadonla t

əyin  olunmuş  dərman  preparatlarının  (Flukonazol, 

İtrakonazol, Ketokonazol) qarşılıqlı təsirini nəzərə almaq lazımdır.  

Kandidozun müalic

ə sxemləri Cədvəl 11, 12 və 13-də göstərilib.