Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas

Opportunistik infeksiyalar v

ə digər vəziyyətlərlə bağlı 

m

əsləhətvermə 

►

 

İİV-infeksiyalı pasiyentlərə İİV-infeksiyasının xronik xəstəlik olması 

v

ə onun çoxsaylı Oİ-lərlə müşayiət olunması haqda pasiyentlərə 

müalic

ə həkimi və tibb bacıları tərəfindən izahlar verilməlidir  

►

 

B

əzi  Oİ-lərin  qarşısının  alınmasının  mümkünlüyü  haqda 

pasiyentl

ər məlumatlandırılmalıdırlar (Cədvəl 2) 

►

 

Pasiyentl

ərə aşağıdakı simptomların hansı Oİ-lərə işarə etməsini 

aydınlaşdırmaq vacibdir:  



 

t

əngnəfəslik:  vərəm,  pnevmosist pnevmoniya  (PSP),  digər 

m

ənşəli pnevmoniya 



 

öskür

ək: vərəm, PSP, digər mənşəli pnevmoniya 



 

qan hay

xırma: vərəm, müxtəlif mənşəli pnevmoniya 



 

nevroloji pozuntular: serebral toksoplazmoz,  serebral 

limfoma, meningit/ensefalit  



 

ç

əkinin  azalması,  yüksək  hərarət,  gecə  tərləmələri:  vərəm, 

atipik mikobakterioz, limfoma 



 

udq

unma zamanı ağrılar: kаndidozlu ezofagit 



 

görm

ə  itiliyinin  azalması:  sitomeqalovirus (SMV)  törətdiyi 

retinit 



 

diareya: 

SMV 

tör

ətdiyi 

kolit, 

kriptosporidioz, 

mikrosporidioz, salmonellyoz v

ə s. 

İİV-infeksiyalı pasiyentlərdə opportunistik infeksiyaların 

profilaktikası 

►

 

İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə  bəzi  Oİ-lərin  qarşısının  alınması 

mümkündür (C

ədvəl 2) 

►

 

Oİ-lərin ilkin profilaktikası aşağıdakı hallarda dayandırılmalıdır: 



 

ART-nin t

ətbiqi fonunda ilk 3-6  ay  ərzində                        

CD4-limfositl

ərin  sayı  müəyyən səviyyəyə  qədər  artdıqda 

(m

əs.,  PCP  zamanı  >200/mkl,  toksoplazmoz olduqda 

>100/mkl, MAK olduqda >50/mkl) (C)

3

 

►

 

Oİ-lərin  ikincili  profilaktikası  eyni  şərtlərlə  dayandırıla  bilər, 

lakin  pasiyent üçün daha diqq

ətli  müşahidə  tələb olunur:             

CD4-limfositl

ərin  sayı  yuxarıda  göstərilən səviyyədən  aşağı 

en

ərsə, profilaktika yenidən başlanmalıdır 

11

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

C

ədvəl 2. Oİ-lərin profilaktikası üzrə ümumi tövsiyələr 

Tör

ədici 

Göst

əriş 

I sıra preparatlar 

Alternativ sxem 

Pnevmocystis 

jirovecii 

CD4-limfositl

ərin 

sayı <200 mkl və 

ya ağız boşluğu 

v

ə udlağın 

kandidozu (A)

3

 

Trimetoprim/ 

sulfametaksazol 

160/800 mq/günd

ə, 

h

ər gün daxilə (A)

3

 



 

TMP/SMK-80/400 

mq/günd

ə  daxilə,  hər 

gün  



 

TMP/SMK-160/800 

mq/günd

ə 

daxil

ə, 

h

əftədə 3 dəfə  



 

Dapson

*

 50 mq daxil

ə 

günd

ə 2 dəfə  



 

Dapson

* 

100 mq daxil

ə, 

günd

ə 1 dəfə (B)

3

 



 

Pirimetamin

*

 

50 mq 

+dapson 50 mq  

+fol tur

şusu  15 mq 

daxil

ə həftədə  

1 d

əfə (A)

3

 

Mycobacterium  

tuberculosis 

müsb

ət tuberkulin 

sınağı (papula >    

5 mm diametrd

ə) 

v

ə ya aktiv 

v

ərəmli xəstələrlə 

kontakt 

İzoniazid 300 mq/ 

günd

ə + piridoksin       

50 mq/günd

ə, hər gün 

daxil

ə 6 ay müddətində 

 

Toxoplasma 

gondii 

CD4-limfositl

ərin 

sayı <100 mkl (B)

3 

Trimetoprim/sulfame-

taksazol 160/800 

mq/günd

ə.  

h

ər gün daxilə (B)

3

 



 

TMP/SMK  -  80/400 

mq/ günd

ə  daxilə,  hər 

gün (B)

3 

 



 

Dapson

*

  50 mq/günd

ə 

daxil

ə,  hər gün (B)

3 

+ 

pirimetamin

*

  50 mq 

daxil

ə  həftədə  1 dəfə 

+ fol tur

şusu  

25 mq daxil

ə həftədə    

1 d

əfə 

Micobacterium 

avium 

kompleksi 

CD4-limfositl

ərin 

sayı <50 mkl (A)

3 

Azitromitsin 1200 

mq/günd

ə, həftədə           

1 d

əfə, daxilə (A)

3

 

Klaritromitsin 500 mq 

daxil

ə, gündə 2 dəfə (A)

3

 

Cryptococcus 

neoformans 

CD4-limfositl

ərin 

sayı <50 mkl  

Flukonazol 100 v

ə ya 

200 mq/günd

ə; hər 

gün, daxil

ə 

 

*

Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri 

12

 

                                                           

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

OPPORTUN

İSTİK İNFEKSİYALARIN DİAQNOSTİKA VƏ 

MÜALİCƏSİ 

V

ərəm

27

 

İİV-lə  yaşayan  insanlar  (İYİ)  arasında  ən çox rast gəlinən 

opportunistik infeksiya v

ərəmdir. ÜST-nin  məlumatlarına  görə         

30%  hallarda 

İYİ-nin ölüm səbəbi vərəmin  latent  forması  və  ya 

Mycobacterium tuberculosis il

ə  yeni  yoluxma nəticəsində 

proqressivl

əşən vərəm infeksiyasıdır. 

İİV-infeksiyasının erkən mərhələsində vərəmin klinik əlamətləri 

İİV-ə  yoluxmamış  şəxslərlə  eynidir. Bunun əksi olaraq,  İİV-

infeksiyasının  sonrakı  mərhələlərində  rentgen  zamanı  ağciyər 

toxumasında  kavernalar  deyil,  infiltratlar  müşahidə  olunur və 

bakterioskopik müayin

ələrin nəticələri çox vaxt mənfi olur. 

İmmunçatışmazlığın  səviyyəsi yüksək olan xəstələrdə  ağciyərdən 

k

ənar və səpələnmiş vərəm hallarına daha çox rast gəlinir.  

ART t

əyin olunan xəstələr  arasında  vərəmlə  xəstələnmə  riski 

dig

ərlərinə  nisbətən  daha  azdır.  Vərəm özü özlüyündə  müəyyən 

q

ədər  immunitetin zəifləməsinə  səbəb olur. İİV-infeksiyası  olan 

pasiyentl

ərdə  aktiv vərəm  zamanı  immunçatışmazlığı  daha  da  artır 

ki, bu da dig

ər opportunistik infeksiyaların (məs., Candida albicans 

t

ərəfindən törədilən  ezofaqit,  kriptokokklar tərəfindən törədilən 

meningit  v

ə  nisbətən az hallarda  Pneumocystis jirovecii tərəfindən 

tör

ədilən pnevmoniyalar) proqressivləşməsinə şərait  yaradır. Vərəm 

v

ə İİV-infeksiyası olan xəstələrdə istənilən Oİ ölümə səbəb ola bilər. 

Diaqnostika 

QİÇS-lə  mübarizə  xidmətləri  göstərən  müəssisələrdə, bütün 

v

ərəm  əleyhinə  müəssisələrdə  vərəmli  xəstələrin  hamısına  İİV  testi 

v

ə  konsultasiya təklif  olunduğu  kimi  bütün  İİV-infeksiyalı 

pasiyentl

ərdə vərəm mövcudluğu və yaxud yoluxma riski faktorlarını 

qiym

ətləndirmək lazımdır (Şəkil 1).  

 

 

 

13

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Şəkil 1. İİV-infeksiyalı pasiyentlərdə vərəmin diaqnostikası 

Müalic

ə 

Aktiv v

ərəm  aşkar  olunan  İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə  ilk 

növb

ədə  vərəmin müalicəsi  aparılmalıdır.  Vərəm  əleyhinə 

müalic

ənin  başlanmasından  sonra  ilk 8 həftə  ərzində  ART  əlavə 

olunur

27

. 

Vaxtında aparılmış vərəm əleyhinə terapiya vərəmdən ölüm 

faizini v

ə digər şəxslərin yoluxma riskini aşağı salmağa imkan verir.  

V

ərəm  əleyhinə  terapiya kursu iki mərhələdən ibarətdir: 1-ci 

m

ərhələ  (başlanğıc  fazası)  2-3 ay müddətli və  2-ci mərhələ 

(davamiyy

ət fazası) 4-5 ay müddətli (Cədvəl 3). Mövcud məlumatlar, 

İİV-infeksiyalılarda  bütün  müalicə  kursu  zamanı  tərkibində 

rifampisin olan sxemi istifad

ə etdikdə, vərəmin residiv vermə riskini 

minimuma endiyini göst

ərir. 

V

ərəm xəstəsi ilə yaxın 

zamanlarda kontakt v

ə yaxud 

v

ərəmin simptomları 

Yox 

D

əri tuberkulin 

sınağı 

M

ənfi 

Müsb

ət 

V

ərəmin kimyəvi 

profilaktikası 

Var 

Aktiv v

ərəm 

istisna edilib 

Aktiv v

ərəmi istisna və yaxud təsdiq etmək 

(klinik müayin

ə, bəlğəm yaxmasının 

mikroskopiyası, döş qəfəsinin 

rentgenoskopiyası, geniş spektrli 

antibiotikl

ərlə aparılan sınaq müalicəsi) 

Aktiv v

ərəm 

sübut olunub

 

V

ərəm əleyhinə 

terapiya 

14

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

C

ədvəl 3. Aktiv vərəmli İYİ-lər üçün vərəm əleyhinə terapiyanın 

tövsiy

ə edilən sxemləri 

V

ərəm halının 

xüsusiyy

əti 

V

ərəmin müalicə sxemi

а

 

Birinci m

ərhələ

b

İkinci mərhələ 

İlk dəfə aşkar olunmuş 

v

ərəm 

İzoniazid + rifampisin + 

pirazinamid + etambutol

V

2 ay 

İzoniazid + rifampisin 

4 ay 

Əvvəl müalicə olunmuş 

v

ərəm, o cümlədən:  



 

residiv



 

dayandırılmış  kursdan

sonra müalic

ə



 

müalic

ənin

effektivsizliyi

q

İzoniazid+rifampisin + 

pirazinamid+etambutol + 

streptomisin 2 ay v

ə  

bundan sonra  

izoniazid+rifampisin+ 

pirazinamid+etambutol  

1 ay 

İzoniazid+rifampisin + 

etambutol 5 ay 

Xronik ya da polirezis-

tent V

ərəm (həkim 

n

əzarəti altında vərəm 

əleyhinə təkrar terapiya 

kursuna baxmayaraq, 

M.tuberculosis-in 

b

əlğəmlə ifrazatı) 

Xüsusi hazırlanmış sxemlər – standart və yaxud 

individual 

а 

Aktiv v

ərəmli  İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə  vərəm  əleyhinə  preparatların  gündəlik qəbulunu tələb 

ed

ən sxemlərdən istifadə etmək tövsiyə edilir (Əlavə 1) 

b

 

Preparatların  tibb  işçisinin  nəzarəti  altında  qəbulu bütün müalicə  kursu  ərzində, xüsusilə  ilk 

m

ərhələdə tövsiyə edilir 

v 

Etambutolu streptomisinl

ərlə əvəz etmək olar. Bu kimi əvəz olunma əsasən vərəm meningiti halında 

tövsiy

ə edilir, çünki streptomisin beyin qişalarına daha yaxşı daxil olur 

q 

İndividual  sxem  üzrə  müalicə  zamanı  mümkün  olarsa,  Mycobacterium tuberculosis-in  seçilmiş 

preparatlara qarşı həssaslığını müəyyən etmək lazımdır  

T

ənəffüs orqanlarının infeksiyaları 

İİV-ə  yoluxmuş insanlarda həyatları üçün təhlükəli  olan və tez-

tez residiv ver

ən tənəffüs yollarının aşağı şöbələrinin infeksiyalarına 

daha çox t

əsadüf edilir.  Bu infeksiyaların  törədiciləri bakteriyalar, 

b

əzən viruslar və  göbələklər olur.  İİV-infeksiyasının  erkən 

m

ərhələsində  aşkar  olunmuş  bakterial  pnevmoniyalar  (daha çox 

Streptococcus pnevmoniae  v

ə  Haemophilus influenza  ilə  törədilən) 

antibiotikl

ərlə müalicəyə yaxşı tabe olur. Sonralar immun sisteminin 

z

əifləməsi fonunda İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə  ağciyərləri 

z

ədələyən və  həyatları  üçün  təhlükəli  Oİ-lər  inkişaf  edir:  vərəm, 

15

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

pnevmosist pnevmoniya, viruslar v

ə göbələklər tərəfindən törədilmiş 

ağır pnevmoniyalar.  

C

ədvəl  4-də  İİV-infeksiyası  ilə  assosiasiya  olunmuş  tənəffüs 

yollarının xəstəlikləri cəmləşdirilib. 

C

ədvəl 4. İİV-lə yaşayan insanlarda tənəffüs yollarının 

x

əstəlikləri 

İnfeksiyalar  

Yarana bil

ən fəsadlar 

Bakterial infeksiyalar 

Streptococcus pneumoniae 

tör

ədən pnevmoniya 

Plevra empieması, plevral boşluqda maye, ağciyər 

absessi 

Haemophilus influenza 

tör

ədən pnevmoniya 

Plevra empieması, plevral boşluqda maye, ağciyər 

absessi  

Klebsiella pnevmoniae 

tör

ədən pnevmoniya 

Plevra empieması, plevral boşluqda maye 

Stafilokokklar tör

ədən 

pnevmoniya 

Plevra empieması, plevral boşluqda maye, ağciyər 

absessi 

Ağciyər vərəmi 

Perikardial maye, ağciyər absessi, plevra empieması, 

plevral boşluqda maye 

Mycobactérium avium 

kompleksi tör

ədən 

pnevmoniya  

Nadir hallarda: absess 

Virus 

infeksiyaları 

Cytomegalovirus (SMV) 

tör

ədən infeksiya 

Pnevmonit (yüks

ək letallıq) 

Herpes Simpleks virusu

 

(HSV) tör

ədən infeksiya 

Pnevmonit (yüks

ək letallıq) 

Göb

ələk infeksiyaları 

Pnevmocystis jirovecii 

tör

ədən pnevmoniya 

Pnevmotoraks 

Kriptokokkoz 

 

Histoplazmoz 

 

Aspergillus tör

ədən 

aspergillyoz 

Ağciyər absessi 

Dig

ər xəstəliklər 

Kapoşi sarkoması 

Plevral boşluqda və ya perikardial maye 

Limfomalar 

Plevral boşluqda və ya perikardial maye 

Karsinomalar 

(

İİV-lə əlaqəli olmayan) 

Perikardial maye 

 

 

16

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

Bakterial pnevmoniyalar 

Ümumi populyasiyaya nisb

ətən  İİV-infeksiyalı  pasiyentlərdə 

bakterial pnevmoniyalar 

daha  geniş  yayılmışdır.  İİV-infeksiyası 

zamanı immundefisit fonunda tez inkişaf edir və ağır gedişatlı olur. 

Ən geniş  yayılmış  törədici  –  Streptococcus pneumoniae.  Bakterial 

pnevmoniyanın əlamətləri: öskürək, hərarət, çox vaxt döş qəfəsində 

ağrı, tənəffüsün çətinləşməsi və tezləşməsidir. Rentgenoloji müayinə 

zamanı  paylı  pnevmoniya  və  bronxopnevmoniyanın  klassik 

əlamətləri  aşkar  edilir,  bəzən isə  atipik dəyişiklik  və  ya heç bir 

d

əyişiklik aşkar edilmir. 

Diaqnostika: 

Pnevmoniyanın  diaqnozu  klinik  əlamətlər və  rentgenoloji 

müayin

ələrin nəticəsi əsasında qoyulur. Bu zaman: 

►

paylı və ocaqlı kölgəliklər

►

diffuz infiltrasiya

►

atipik d

əyişikliklər, hətta kavernalar aşkar oluna bilər

Müalic

ə: 

Pasiyentin v

əziyyəti orta ağır olarsa və PSP inkar edilibsə, müalicə 

ev şəraitində cədvəldə göstərilən kimi aparıla bilər (Cədvəl 5 və 6). 

C

ədvəl 5. Bakterial pnevmoniyanın müalicəsi: I sıra preparatlar 

Antibiotik 

Doza 

Q

əbul etmə tezliyi 

Q

əbul etmə 

üsulu 

Müalic

ənin 

müdd

əti 

Amoksisillin 

(B)

3

 

500-

1000 mq 

h

ər 8 saatdan bir, 

günd

ə 3 dəfə  

daxil

ə 

7 gün 

v

ə ya 

Eritromisin (B)

3

 

500 mq 

h

ər 6 saatdan bir, 

günd

ə 4 dəfə  

daxil

ə 

7 gün 

v

ə ya 

Klaritromitsin 

(B)

3

 

500 mq 

h

ər 12 saatdan bir, 

günd

ə 2 dəfə  

daxil

ə 

7 gün 

v

ə ya 

Azitromisin (B)

3

 

500 mq 

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə 

3-4 gün 

v

ə ya 

Ftorxinolon (B)

3

 

(moksifloksasin) 

400 mq

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə 

7 gün 

17

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

►

əgər 72 saat ərzində  I  sıra  sxem  üzrə  müalicə  zamanı  xəstənin

v

əziyyəti  yaxşılaşmırsa,  xəstə  hospitalizasiya edilməli və  II  sıra

sxem  (C

ədvəl  6)  üzrə  müalicə  aparılmalıdır  (B)

3

. L

azım  olarsa,

oksigenl

ə  inqalasiya edilir  (bu zaman PSP haqda şübhə

yaranmalıdır)

►

a

ğır xəstələr təcili hospitalizasiya olunurlar

C

ədvəl 6. Bakterial pnevmoniyanın müalicəsi: II sıra preparatlar 

Antibiotik 

Doza 

Q

əbul etmə 

tezliyi 

Q

əbul etmə 

üsulu 

Müalic

ənin 

müdd

əti 

Seftriakson 

+ 

Eritromisin (B)

3

 

2 q 

500 mq 

günd

ə 1 dəfə 

günd

ə 4 dəfə 

v/d 

7 gün 

v

ə ya 

Ampisillin/sulba 

ktam +  

eritromisin (B)

3

 

1500 mq 

500 mq 

günd

ə 3 dəfə 

günd

ə 4 dəfə 

v/d 

7 gün 

v

ə ya 

Ftorxinolon  

(moksifloksasin) 

(B)

3

 

400 mq 

günd

ə 1 dəfə 

daxil

ə və ya 

v/d 

7 gün 

v

ə ya 

Xloramfenikol 

12,5 mq/kq 

hesabı ilə 

günd

ə 4 dəfə

v/d 

7 gün 

Müalic

ə  müsbət nəticə  vermirsə,  PSP və  vərəm  (TB)  inkar 

edilm

əlidir. Bu məqsədlə  antibakterial müalicədən  əvvəl 

bronxoalveolyar lavaj edildikd

ə  törədici müəyyən edilir. Eyni 

zamanda  qanın  əkilməsi  aparılır  ki,  bu  da  pnevmokokların  aşkar 

edilm

ə imkanını artırır. Əkməni 5 dəfəyə qədər təkrar etmək olar.