ŞƏKİ FİLİali

Bölüşdürmə  əlaqəsi.  Bölüşdürmə  əlaqəli  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələrində  müxtəlif iş  və 
hadisələr sadalanır, həmin iş və hadisələr  ya  növbə  ilə  bir-
birini  əvəz  edir,  ya da  iki  və  daha  artıq  işdən  birinin  icrası 
nəzərdə tutulur.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  bu  növü  də  
açıq  sıralı  olur. Yəni komponentlərin sayı iki, bəzən də ikidən 
çox ola bilir. Bu məna əlaqəsini başqalarından fərqləndirən ən 
mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, bağlayıcılar olmadan bu 
cümlələr qurula bilmir.  Tərkib  hissələr  arasında    ya,  ya  da,  
yaxud  da,  və  yaxud  da,  gah,  gah  da,  gah  da  ki  və s. 
bölüşdürmə bağlayıcıları  işlənir. Məsələn,  Gah o mənə qulaq 
asdı, gah da mən onu dinlədim.(O. Salamzadə) 
Bu cümlələrdə  əgər bağlayıcını atsaq, onda məna 
əlaqəsi dəyişər, birləşdirmə əlaqəli cümlə yaranar. 
Bölüşdürmə əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  iki  
məna  xüsusiyyəti  özünü  göstərir: 
a) Belə    cümlələrin  bir  qismində    tərkib  hissələrdə  
ifadə  olunan  fikirlərin,  iş  və  hadisələrin  növbə  ilə  bir-birini 
əvəz  etdiyi  müşahidə  olunur.  Bölüşdürmə    əlaqəsinin  bu  
növü  gah,  gah  da,  gah  da  ki  bağlayıcılarının  iştirakı  ilə  
yaranır.  Məsələn,    Gah    güclü    yağış  yağır,  gah  da  gün  
çıxırdı. 
b) Komponentlərdə  müxtəlif  iş    və  hadisələr  qeyd  
olunur,  lakin  həmin iş    və  hadisələrdən  yalnız  birinin  
mümkünlüyü  öz  ifadəsini  tapır.   Bölüşdürmə  əlaqəsinin  bu  
növü  ya,  ya  da,  yaxud  da  ki...  bağlayıcılarının  iştirakı  ilə  
yaranır.  Məsələn,    Ya  işlərdən xəbəriniz yoxdur, yainki bilib 
gizlədirsiniz. (N.Nərimanov) 
Qoşulma  əlaqəli tabesiz  mürəkkəb  cümlələr.  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  bir  qismində  birinci  tərkib  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
257 
hissədəki  fikir  söyləndikdən  sonra  sanki  ikinci  tərkib  
hissədə  ifadə  olunacaq  fikir  yada  düşür  və  birinci  tərkib  
hissəyə  qoşulur.  Qoşulma  əlaqəsi    intonasiya  ilə,    həm  də,  
özü  də,  da,  də  və s. qoşulma   bağlayıcılarının  köməyi  ilə  
yaranır.  Məsələn,  Amma  bu  qırxıncı  hamısından  cavandır;  
özü  də  xalis  od  parçasıdır.  (M.İbrahimov). 
Qoşulma əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  ikinci  
tərkib  hissədə  ifadə olunan  fikirlər,  iş  və  hadisələr  birincini  
tamamlamaq,  aydınlaşdırmaq,  sanki  nitq  prosesində  
unudulmuş  hadisəni,   əlaməti  əlavə  etmək  xarakteri  daşıyır.  
Yazıda  bu  növ  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin    tərkib  
hissələri  arasına  nöqtəli  vergül,  tire,  bəzən  də  vergül  
qoyulur.   
 
 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir 
Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis. Bakı, 1985. 
2. Abdullayev Ə. Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 1992. 
3. Abdullazadə N. Xalıqov F. Azərbaycan dili. II hissə.  
Bakı,  2006. 
4. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. 
“Təhsil” nəşriyyatı,  Bakı,  2007. 
5. Müasir Azərbaycan dili. III cild. Sintaksis. EA nəşri, 
Bakı, 1981. 
6. Müasir Azərbaycan dili proqramı. AMİ, Bakı, 2009.  
      
 
 
 
 
 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
258
 
    
Mövzu № 7              Tabeli mürəkkəb cümlələr 
 
 
 
Mövzunun planı: 
 
1.Tabeli mürəkkəb cümlə anlayışı  
2.Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümləni baş 
cümləyə bağlayan vasitələr 
3. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlənin növləri 
      
4.  Başqasının nitqinin ifadə üsulları 
 
Tabeli  mürəkkəb  cümlə anlayışı 
  
 Tabeli  mürəkkəb  cümlə  iki  və  daha  artıq  sadə  
cümlənin  məna  və  qrammatik  cəhətdən  tabelilik  yolu  ilə  
vahid  bir  tam  kimi  birləşməsi  nəticəsində  yaranan  
sintaktik  vahiddir.   
Tabeli  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələri  arasında  
məna  və qrammatik  əlaqə daha möhkəm olur. Əvvəlki 
mürəkkəb cümlə növündən fərqli olaraq, tabeli mürəkkəb 
cümləni  əmələ  gətirən tərəflər bərabərhüquqlu  komponentlər 
kimi çıxış edə bilmir, onlardan biri digərini özündən asılı 
vəziyyətə salır. 
Ümumiyyətlə, tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrin bir 
sıra oxşar cəhətləri vardır. Bunlar aşağıdakılardır: 
1. Hər iki cümlə cüttərkibli və  təktərkibli cümlələrdən 
ibarət olur. 
2. Həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlələr iki və 
daha çox predikativ mərkəzə malik olur, buna görə də onların 
hər ikisi mürəkkəb quruluşlu hesab edilir. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
259 
3. Hər iki cümlə növünün komponentləri intonasiya və 
bağlayıcı ilə əlaqələnir.  
4. Həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlələrin  
komponentləri arasında müəyyən fərqlərlə  səbəb, nəticə, 
qarşılaşdırma, zaman, qoşulma məna əlaqələri olur. 
 5.  Dilimizdə tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismi 
tarixən  tabesiz mürəkkəb cümlələrdən törəmişdir. Mənşəyində 
tabesiz mürəkkəb cümlə duran tabeli mürəkkəb cümlələri 
sadələşdirmək olmur və belə cümlələr tarixən iki predikativ 
mərkəzdən, iki özəkdən əmələ gəldiyi üçün ikiözəkli mürəkkəb 
cümlə adlanır. 
Bu oxşarlıqlarla yanaşı, tabesiz və tabeli mürəkkəb 
cümlələri fərqləndirən aşağıdakı cəhətlər də vardır: 
1. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərəfləri arasında 
asılılıq bərabər səviyyədədirsə, tabeli mürəkkəb cümlələrdə bu, 
birtərəflidir.  
2. Tabesiz   mürəkkəb  cümlələrdə  komponentlər 
intonasiya və bağlayıcı ilə əlaqələndiyi halda, tabeli mürəkkəb 
cümlələrdə  bu bağlayıcı vasitələrə bağlayıcı söz və şəkilçini də 
əlavə  etmək lazım gəlır.  
3. Tabesiz  mürəkkəb  cümlə    bərabərhüquqlu  tərkib  
hissələrdən  ibarətdirsə,  tabeli  mürəkkəb  cümlə  qrammatik  
cəhətdən  biri  üstün,  digəri  isə  ona  tabe  olan  hissələrdən  - 
cümlələrdən  təşkil  olunur.   
Tabeli mürəkkəb cümlələrin  başlıca  əlaməti  ondan  
ibarətdir  ki,  bu  sintaktik  quruluşa  daxil  olan  cümlələrdən  
biri qismən müstəqil,  digəri  isə ondan asılıdır. Həmin  
müstəqil  cümləyə    baş    cümlə,  asılı cümləyə isə    budaq  
cümlə    deyilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tabeli  mürəkkəb  
cümlədə  tam  müstəqillik  yoxdur,  çünki  mürəkkəb  cümlənin  
tərkib  hissələri  müstəqil  cümlə    ola    bilməz, bu  tərkib  
hissələri  cümlə  formasına  malik  olsalar  da,  ayrıca  cümlə  
intonasiyasına  (bitmə  intonasiyasına)  malik  deyillər.  Onlar   
birləşdikləri  cümlənin  ümumi bitmə  intonasiyasına  daxildir.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
260
Baş cümlənin  müstəqilliyi yalnız  budaq  cümlənin    
vəziyyətinə  nisbətən  götürülür.  Baş cümlə budaq  cümlə  ilə  
müqayisədə  qrammatik  cəhətdən  müstəqil  olur. 
Tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini baş  və 
budaq cümlə adlandırarkən biz məna asılılığını deyil, 
qrammatik asılılığı  əsas götürürük. Məna yükü bu tərəflər 
arasında müxtəlif cür paylana bilər: bərabər paylana bilər, məna 
yükü baş cümlədə çox, budaq cümlədə az ola bilər və ya əksinə. 
Məsələn, O hiss etdi ki, Tapdıq adamın qabağını kəsmək 
fikrindədir.  (İ.Şıxlı) – cümləsində  əsas məna yükünün ikinci 
tərəfin (Tapdıq adamın qabağını  kəsmək fikrindədir) üzərinə 
düşməsini nəzərə alsaydıq, onu baş cümlə hesab edərdik. Lakin 
əslində, bu hissə budaq cümlə olub, baş cümlənin buraxılmış 
tamamlığının  əvəzində işlənir, onu  aydınlaşdırır.   
Baş    cümlə    tabeli    mürəkkəb  cümlənin  qurulması  
üçün  zəmin  yaradır, onun  ümumi  məzmununun  açılması  
üçün  də  həlledici rol oynayır. 
Tabeli mürəkkəb cümlələr rəngarəng quruluş 
xüsusiyyətlərinə malik olur. Bəzən baş cümlə  əvvəl, budaq 
cümlə sonra, bəzən də  əksinə ola bilir. Bu zaman tabeli 
mürəkkəb cümlənin komponentlərini əlaqələndirən vasitələr də 
fərqlənir. Birinci halda intonasiya və bağlayıcılar müşahidə 
edilirsə, ikinci halda budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcı söz və 
şəkilçilər vasitəsi ilə bağlanır. Tabeli mürəkkəb cümlələrin 
tərkibində  bəzən qəlib söz, yerlik, korrelat olur, bəzən  əksinə, 
olmur. Bəzi hallarda mürəkkəb cümlələri sadələşdirmək 
mümkün olduğu halda, bəziləri, ümumiyyətlə, sadələşmir.  
Prof. Q.Kazımov bu xüsusiyyətin tabeli mürəkkəb cümlələrin 
inkişaf tarixi ilə əlaqəli olduğunu qeyd edərək yazır: “Şübhəsiz, 
bütün bunlar tabeli mürəkkəb cümlənin inkişaf xüsusiyyətləri 
ilə bağlıdır. Misallara diqqət yetirək: Doğru deyiblər ki, yaraq 
yaman şey olur. Ailən burda qalmasa, sənə kim qulluq verər?  
Birinci cümlədə baş cümlə  əvvəl, budaq cümlə sonra 
işlənmişdir. Budaq cümlə baş cümlənin bir üzvünə - xəbərinə 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
261 
aid olub, hərəkətin obyektini bildirir.  Bu cür cümlələr tarixən 
bir sadə cümlədən - bir özəkdən ibarət olmuş,  sonralar onların 
feli sifət tərkibi ilə ifadə olunmuş üzvü predikativlik 
qazanmış,...budaq cümləyə çevrilmişdir”. (6, səh. 302) 
Müəllif ikinci cümlənin isə    tarixən iki cümlədən – iki 
özəkdən ibarət olduğunu söyləyərək qeyd edir ki, belə 
cümlələri sadələşdirmək mümkün olmur və  onlar ikiözəkli 
cümlələr adlanır. 
 Prof.  Ə.Abdullayev də tabeli mürəkkəb cümlələri bu 
cür təsnif etmişdir. (3, səh. 248-355) 
 
 
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümləni 
baş cümləyə bağlayan vasitələr 
 
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə baş cümləyə 
rəngarəng vasitələrlə bağlanır. Bu baxımdan  bağlayıcı, 
bağlayıcı söz, şəkilçi və ədatlar, modallıq vasitələri,  qəlib  və 
korrelat sözün mühüm rolunu göstərmək olar.  
 1.  İntonasiya.  Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə olduğu 
kimi, tabeli mürəkkəb cümlələrdə  də  bəzən budaq cümlə baş 
cümləyə yalniz intonasiya vasitəsi ilə bağlanır. Digər bağlayıcı 
vasitələr olduqda da intonasiyadan istifadə olunur. Lakin heç 
bir başqa bağlayıcı vasitə olmadıqda intonasiyanın üzərinə daha 
çox yük düşür. Məsələn,  Adam var, qapılıb düşüncələrə, Hər 
işi özünə bir nöqsan sayır. (B.Vahabzadə) Bilmirdi, nə desin, 
hardan başlasın. (Q.İsmayılov) Üç gündür, at belində dağları,  
daşları gəzirəm.(C.Cabbarlı) 
İntonasiya ilə qurulan belə tabeli mürəkkəb cümlələrə 
asanlıqla  ki bağlayıcısını əlavə etmək mümkündür. 
2. Bağlayıcılar və  qəlib sözlər. Budaq cümlənin baş 
cümləyə bağlanmasında tabelilik bağlayıcıları müstəsna 
əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan  ki  bağlayıcısı daha çox 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
262
diqqəti cəlb edir. Bu bağlayıcı, demək olar ki, bütün budaq 
cümlə növlərinin baş cümləyə bağlanmasında iştirak edir və 
budaq cümlənin növü baş cümlədən doğan sualla müəyyənləşir. 
Məsələn,  O düz bir ay idi ki, yollarda idi. (İ.  Şıxlı) Sonra 
camaat eşitdi ki, Molla Sadıq dərs  əvəzinə, cadudan danışır.     
(İ.Şıxlı)  
 Bu bağlayıcının  mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 
onun işləndiyi cümlələrdə  əksər hallarda baş cümlə  əvvəl, 
budaq cümlə sonra gəlir. Baş cümlə ya müəyyən üzvü 
buraxılmış yarımçıq cümlə  şəklində olur, həmin üzvün baş 
cümlədən doğan sualına budaq cümlə cavab verir, ya da baş 
cümlədə  əvəzliklə ifadə olunmuş  hər hansı cümlə üzvü budaq 
cümlə vasitəsi ilə izah edilir, aydınlaşdırılır. Məsələn, Onu da 
bilirdi ki, mollalar Allah xofu ilə savadsız adamları 
qorxudur.(İ.Şıxlı)  Göytəpəlilər onu da anlayırdılar ki,  birdən-
birə bu yolla gedib-gələnlər azaldı. (İ.Şıxlı)   Onu inandırdılar 
ki, müridlik savab işdir. (İ.Şıxlı)  O gördü ki, atası iri pəncəli 
əlləri ilə bu saat onu yaxalayacaq. (İ.Şıxlı)   
Verilmiş nümunələrin hamısında budaq cümlə baş 
cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanaraq, ondan sonra işlənmişdir. 
Əvvəlki iki cümlənin baş cümləsində onu sözü əvəzliklə ifadə 
olunmuş tamamlıq olub, konkret heç bir məna ifadə etmir, 
özündən sonra budaq cümlənin gəlməsini və onun mənasını 
izah etməsini tələb edir.  Əvəzliklə ifadə olunmuş belə sözlər 
qəlib söz adlanır. Üçüncü, dördüncü cümlələrdə isə baş cümlə 
yarımçıq cümlə  şəklindədir. Bu cümlələrdə buraxılmış 
tamamlıq budaq cümlə vasitəsi ilə  nəzərə çatdırılır.  Cümləni 
sadələşdirdikdə  qəlib söz atılır, budaq cümlə  tərkib  şəklində 
onun yerinə keçir.  Ümumiyyətlə, budaq cümlənin növü bu cür 
qəlib sözlərin hansı cümlə üzvü yerində durması ilə 
müəyyənləşdirilir.  
Baş cümlədə qəlib söz olmadıqda, budaq cümlənin növü 
intonasiyanın köməyi ilə müəyyənləşdirilir, budaq cümlə baş 
cümlədən doğan suala cavab verir.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
263 
Nəticə  və qoşulma budaq cümləli tabeli mürəkkəb 
cümlələr istisna olmaqla,  bütün ki bağlayıcılı cümlələrdə bu iki 
hal mümkündür:  baş cümlədə qəlib söz ola da bilər, olmaya da.  
Olmadıqda təsəvvür edilməlidir.  Məsələn, Deyirlər, çox adam 
bu yolla varlanıb. – Onu deyirlər, çox adam bu yolla varlanıb. 
Tabeli mürəkkəb cümlələrin baş cümləsində o, bu, onu, 
bunu, ona, buna, elə, belə,  ora, bura,  orası, burası  və s.  kimi 
sözlər qəlib söz kimi işlənə bilir. Eyni qəlib söz müxtəlif cümlə 
üzvləri yerində  işlənməklə - sintaktik vəzifəni dəyişməklə 
budaq cümlənin növünü dəyişmiş olur. Məsələn,  Elə  məqalə 
oxuyur ki, hamını maraqlandırır.  Məqaləni  elə oxuyur ki, 
hamını maraqlandırır.-  cümlələrindən birincisi təyin, ikincisi 
tərz budaq cümləsidir.  
Tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismində budaq cümlə 
baş cümləyə  əgər, hərgah bağlayıcıları ilə bağlanır.  Belə 
cümlələr, adətən, şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 
olur və “budaq cümlə+baş cümlə” quruluşunda olur. Məsələn, 
Əgər nökər  əliboş qayıtsa, sabah o biri sahili də  gəzərəm.           
(İ.Şıxlı)   Əgər qızı qaytarsa, şenliyin arasında gəzə bilməzdi. 
(İ.Şıxlı)   
Tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismində budaq cümlə 
baş cümləyə  çünki, ona görə ki, ondan ötrü ki, tipli 
bağlayıcılarla bağlanır. Bu bağlayıcılar səbəb və məqsəd budaq 
cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin yaranmasında iştirak edir. 
Məsələn,  Ayağı bir o qədər ağrımırdı,  çünki  qılçasını dizdən 
yuxarı kəsmişdilər. (C.Cabbarlı) 
Tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismində budaq cümlə 
baş cümləyə    ona görə  də, onun üçün də, buna görə  də  tipli 
bağlayıcılarla  əlaqələnir. Bu bağlayıcılar nəticə budaq cümləli 
tabeli mürəkkəb cümlələrin qurulmasında iştirak edir. Məsələn, 
Gedəsi yeri yox idi, ona görə də Bahar döyülməyə də dözürdü. 
(Mir Cəlal)  
3. Bağlayıcı sözlər  - “budaq cümlə+ baş cümlə” 
quruluşlu tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümləni baş 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
264
cümləyə bağlayan əsas vasitə kimi çıxış edir.  Bağlayıcı sözlər, 
adətən, budaq cümlənin  əvvəlində  işlənir və onu baş cümləyə 
bağlayır.  Budaq cümlədəki bağlayıcı sözə müvafiq olaraq  baş 
cümlədə qarşılıq bildirən söz olur.  Həmin söz korrelat adlanır.  
Bağlayıcı sözlə  qarşılıq bildirən söz mürəkkəb cümlənin 
komponentlərinin daha möhkəm bağlanmasına xidmət edir.  
Bağlayıcılarla formalaşan tabeli mürəkkəb cümlələrdən fərqli 
olaraq, bu cür cümlələrdə  həmişə budaq cümlə  əvvəl,  baş 
cümlə sonra işlənir.  İndi mən haraya desən, oraya çapacağam. 
(İ. Şıxlı) Belə cümlələrdə qarşılıq bildirən söz hansı üzv yerində 
işlənirsə, budaq cümlə onun adı ilə adlanır.  Baş cümlədə 
qarşılıq bildirən söz işlənməyə  də bilər, lakin təsəvvür 
edilməlidir:  Tahir hara göz gəzdirdisə, (orada) nəhəng neft 
buruqları göründü. (M. Hüseyn) Kimi əcəl hərləyirsə, (o) 
qabağa çıxsın. (İ.Şıxlı) 
Bağlayıcı sözlər bağlayıcıdan fərqli olaraq, əsas nitq 
hissələrindən ibarət olub, morfologiyada öyrəndiyimiz nisbi 
əvəzliklərdir ki,  bunlara  kim,  nə,  hər kim,  hər  kəs,  hər  nə,  
necə,  nə  cür,  haçan,  hara,  nə    qədər,  hansı  və s.  sözlər   
daxildir,  onlar ya təklikdə, ya da   ki  ədatı ilə birlikdə işlənərək 
budaq cümlənin baş cümləyə bağlanmasına xidmət edir. 
Məsələn,    Kimi gözləyirsən o gəlmir,  kimdən qaçırsan, o 
qabağına çıxır. (Ə.Mustafayev)  Hər kəs bağa tez çatsa, qızıl 
bayrağı o götürəcək. (M.S.Ordubadi)  Kim ki, onu tanıyırdı, 
yaxınına getməyə can atırdı. (İ.Şıxlı)   
Bəzən belə cümlələrdə  ki  ədatı  -sa, -sə  şəkilçisi ilə  də 
əvəz olunur.  Məsələn,  Kim başını quyuya sallayırdısa, başsız 
qalırdı. (C.Bərgüşad)   
4.  Şəkilçilər. Budaq cümlənin baş cümləyə 
bağlanmasında bağlayıcılar, bağlayıcı sözlərlə yanaşı,  -sa
2
,       
-mı
4
  şəkilçilərinin, isə  köməkçi sözünün ixtisarının  da xüsusi 
rolu vardır.  -sa
2 
şəkilçisi “budaq cümlə+baş cümlə” quruluşlu 
bütün tabeli mürəkkəb cümlələrdə işlənərək, budaq cümləni baş 
cümləyə bağlaya bilir. Lakin bütün budaq cümlə növlərinin baş 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
265 
cümləyə bağlanmasında onun rolu eyni deyildir. Şərt və 
qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin 
tərkibində daha fəaldır.  Şərt və qoşulma budaq cümləli tabeli 
mürəkkəb cümlələr istisna olmaqla, qalan bütün budaq cümlə 
növlərində  -sa
2 
şəkilçisi bağlayıcı sözlə, qarşılaşdırma budaq 
cümləsində isə  ədatla birgə  işlənir. Məsələn,  Kim qanunu 
pozsa, meşədə ov etsə, cəzalanacaq. (İ.Şıxlı) Atımı  haraya 
istəsən, çaparam (İ.Şıxlı) Mələk şam kimi ərisə də, dərdini heç 
kəsə açmırdı.(İ.Şıxlı) Cahandar ağa nə  qədər fikirləşsə  də, 
münasib bir söz tapa bilmirdi. (İ.Şıxlı) 
-mı
4 
şəkilçisi isə başlıca olaraq zaman budaq cümləli 
tabeli mürəkkəb cümlələrin qurulmasında iştirak edir. Məsələn, 
Səsini çıxartdınmı, özünü ölmüş bil. (S.Rəhman) Vaxtın 
oldumu, anana məktub yaz. (H.Abbaszadə)  
Tabeli   mürəkkləb   cümlələrin  qurulmasında   
determinantların  da   müəyyən  rolu  vardır.  Determinant  
üzvlər  predikativ  komponentlərin  hər  ikisinə  aid  olmaqla  
baş  və  budaq  cümlənin  əlaqəsinə  kömək  edir. Məsələn, Bu 
günlər  İmran  hara gedirdisə, orada Şahnazla rastlaşırdı.       
(İ.  Şıxlı)  Səməd  əmisinin qaqqıltılı gülüşündəki qeyri-təbiiliyi 
duymasa da, öz gülüşünün süniliyini hiss etdi. (İ.Hüseynov) 
Dilçilik kitablarında tabeli mürəkkəb cümlələr bağlayıcı 
vasitələrə görə dörd qrupa ayrılır: 
1. Asindetik tabeli mürəkkəb cümlələr. Belə cümlələrdə 
budaq cümlə baş cümləyə yalnız intonasiya ilə bağlanır: 
Gördülər, üç ləpir qayanın üstündə qərar tutub. (S. Rəhimov) O 
istəyirdi, səfərini tez başa vursun. (Ə.Cəfərzadə) 
2. Analitik tabeli mürəkkəb cümlələr. Belə  cümlələrdə 
budaq cümlə baş cümləyə ya bağlayıcı, ya bağlayıcı söz, ya da 
ədatla bağlanır:  Kitab da vardır  ki, onun sözləri, Süzülmüş 
şəfəqli ulduzlar kimi. (S.Vurğun)  Hansı pəncərədən işıq gəldi, 
oraya yüzlərcə güllə atırdı. (M.S.Ordubadi) Özümü müdafiə 
etməyəcəyəm, 
çünki 
məni düşmənlərim çox yaxşı 
doğrultdular.(C.Cabbarlı)  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
266
3. Sintetik tabeli mürəkkəb cümlələr.  Belə cümlələrdə 
budaq cümlə baş cümləyə  şəkilçilərin köməyi ilə bağlanır: 
Mənim ölməyimlə o kişinin qanı yuyulacaqsa, mən hazıram.  
(F.Kərimzadə)  
4.  Analitik-sintetik tabeli mürəkkəb cümlələr. Tabeli 
mürəkkəb cümlələrin bu növündə budaq cümlə baş cümləyə 
bağlayıcı söz və şəkilçilər vasitəsi ilə bağlanır: Sən məni hara 
çağırmışdınsa, ora gedirəm. (Ə.Mustafayev) Nə vaxt istəsəniz, 
mən o vaxt hazıram. (N.Vəzirov) 
 
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə 
 budaq cümlənin növləri 
 
Baş  və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə 
tabeli mürəkkəb cümlənin iki tipi var: I tipdə baş cümlə əvvəl, 
budaq cümlə sonra, II tipdə isə bunun əksinə, budaq cümlə 
əvvəl, baş cümlə sonra işlənir. 
Bundan başqa, tabeli mürəkkəb cümlələr budaq 
cümlənin daşıdığı rol nəzərə alınmaqla da təsnif edilir. Müasir 
Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr aşağıdakı budaq 
cümlə növlərinə malikdir: 
1.  Mübtəda  budaq  cümləsi;  
 2. Xəbər budaq  cümləsi; 
 3. Tamamlıq budaq  cümləsi;  
 4. Təyin budaq  cümləsi; 
 5. Zərflik budaq  cümləsi;   
 1) zaman budaq  cümləsi;  
 2) yer budaq  cümləsi; 
 3) tərz budaq  cümləsi;  
 4) səbəb budaq  cümləsi;  
 5)  nəticə budaq  cümləsi;   
 6) məqsəd budaq  cümləsi;  
 7) kəmiyyət budaq  cümləsi; 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
267 
8) dərəcə budaq  cümləsi; 
9) şərt budaq  cümləsi; 
10) qarşılaşdırma budaq  cümləsi;  
6.Qoşulma budaq  cümləsi.  
Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. 
Mübtəda  budaq  cümləsi  baş    cümlənin buraxılan və  ya   
əvəzliklə  ifadə  olunan   mübtədasının  mənasını izah edir, 
aydınlaşdırır. Mübtədanın baş cümlədən doğan sualına budaq 
cümlə cavab verir. Baş  və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı 
vasitələrə görə mübtəda budaq cümləsinin dilimizdə iki tipi 
vardır: