İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi (cesd)
Yüklə 103,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsilə çıxış imkanları: real vəziyyət, beynəlxalq praktika və təkliflər
- Azərbaycanda Hərəkət İmkanları Məhdud İnsanların Hüquqlarının Müdafiəsi və Yaşam Şərtlərinin Yaxşılaşdırılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.
- Layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir. Tədqiqatın məzmununa görə CESD məsuliyyət daşıyır və heç bir halda Avropa Birliyinin mövqeyi hesab
- Məqalənin quruluşu
- Giriş
- Azərbaycan: mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi
- Beynəlxalq təcrübə Böyük Britaniya
- Ali təhsil müəssisələrində təhsil haqqı
- Maarifləndirmə tədbirləri
- Müyəssər infrastruktur və imtahan şəraiti
|
1
İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi (CESD) Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsilə çıxış imkanları: real vəziyyət, beynəlxalq praktika və təkliflər Tədqiqat “Vətəndaş Cəmiyyəti – Media – Dövlət və Özəl sektorun Əməkdaşlığı ilə Azərbaycanda Hərəkət İmkanları Məhdud İnsanların Hüquqlarının Müdafiəsi və Yaşam Şərtlərinin Yaxşılaşdırılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.
Layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir. Tədqiqatın məzmununa görə CESD məsuliyyət daşıyır və heç bir halda Avropa Birliyinin mövqeyi hesab oluna bilməz. Bakı Aprel 2016 2
Bu məqalə 4 bölmədən ibarətdir. İlk bölmədə sağlamlıq imkanları məhdud uşaq və tələbələr üçün vacib olan məsələlərə toxunulacaq. İkinci bölmədə Azərbaycandakı mövcud durum və son dövrlər aparılan işlər qısaca təhlil ediləcək. Növbəti iki bölmədə isə beynəlxalq təcrübə (Türkiyə, Böyük Britaniya, Estoniya, Qazaxıstan və Rusiya) haqqında danışıldıqdan sonra mövcud problemlərin həllinə dair təkliflər irəli sürüləcək.
Hər bir uşağın pulsuz təhsil almaq hüququ vardır. Lakin sağlamlıq imkanları məhdud olanlar uzun illərdir ki, təhsil almaqla bağlı bir sıra çətinliklərlə üzləşirlər. İnfrastrukturun müyəssər olmaması, kurrikulum və təhsil sisteminin onların xüsusi ehtiyaclarına uyğun gəlməməsi kimi amillər onların təhsildən kənar qalmasına səbəb olmuşdur. Xüsusi təhsil müəssisələrində bu qəbildən olan uşaqlara təhsil verilsə də, bunun da özünəməxsus mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, belə müəssisələrdə təhsil alanlar sonradan ictimaiyyətə inteqrasiya olmaqda bir xeyli çətinliklə üzləşirlər. 1
onların iş perspektivlərinin də zəifləməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə, həm onlar şəxsi inkişaf imkanlarından məhrum olur, həm də bütün cəmiyyət potensial insan kapitalını itirir.
Lakin son dövrlərdə bütün dünyada bu sahədə ciddi irəliləyişlər əldə edilmişdir. Xüsusi təhsil müəssisələrinin genişlənməsi, dəstəkləyici texnologiyaların təhsil sisteminə gətirilməsi, adekvat kurrikulumun hazırlanması nəticəsində artıq sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar daha rahat şəraitdə təhsil ala bilirlər. Digər nəzərə çarpacaq yenilik isə inkluziv təhsil anlayışının geniş şəkildə yayılmasıdır. Belə ki, hamı üçün təhsil” strategiyasının məntiqi davamı kimi qiymətləndirilən bu fəlsəfəyə görə, müxtəlif xüsusiyyətləri və ehtiyacları olan uşaqlarla sağlamlıq problemi olmayanlar birgə tədrisə cəlb edilərək, eyni sinifdə təhsil almalıdırlar. İnanılır ki, belə bir mühitdə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların cəmiyyətə inteqrasiyası daha yaxşı təmin edilə bilər.
Qeyd edilməlidir ki, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili zamanı diqqət yalnız məktəblərə deyil, ali təhsil müəssisələrinə də yönəlməlidir. Belə ki, orta məktəblərdən fərqli olaraq ali təhsil müəssisələrində müəyyən təhsil haqqı var ki, bu da bir qisim tələbələrin təhsilinə maneəçilik törədir. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin böyük bir qismi bu və ya digər formada aşağı imkanlara malik olduqlarından, onlar üçün ali
1 European Commission (2013) 3 təhsillə bağlı dövlət və müəssiələr tərəfindən xüsusi yardımlar ayrılır. Sağlamlıq imkanları məhdud insanların təhsili məsələsində nəzərdə saxlanılmalı əsas amillərdən biri əlilliyin növü ilə bağlıdır. Belə ki, əqli cəhətdən geriliyi olan fərdlə fiziki cəhətdən sağlamlıq imkanları məhdud olan fərdin təhsil imkanları birbirindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. 2 Belə ki, əqli cəhətdən heç bir problemi olmayan, lakin fiziki qüsurlu (məsələn, əlil arabasından istifadə edən) şagird yaxud tələbə sağlam uşaqlarla birlikdə eyni sinifdə təhsil ala bilsə də, əqli cəhətdən problemi olanlar üçün bu mümkün deyildir. Eyni zamanda, görmə, yaxud eşitmə qabiliyyəti məhdud olan şəxslərin də sağlam uşaqlarla birlikdə eyni sinifdə təhsil almaq imkanı demək olar ki, yoxdur. Məhz buna görə də, bu qəbildən olanlar xüsusi təhsil müəssisələrində təhsil alırlar.
Müstəqilliyin əldə olunduğu dövrdən sonra Azərbaycanda sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların bütün təhsil pillələri üzrə maneəsiz təhsil ala bilməsi üçün müxtəlif addımlar atılmışdır. 2014-2015-ci il statistikasına görə, ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi məktəblər və internat məktəblərin sayı 5496 olmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycanda 60 mindən çox sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaq var ki, onların yalnız 12 minə yaxını təhsilə cəlb olunur və beləliklə böyük əksəriyyəti təhsildən kənarda qalır. 3
Azərbaycan Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanunuun 35-ci maddəsinə əsasən, dövlət sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların imkanlarına uyğun təhsil almaları üçün müvafiq tədbirlər görmək öhdəliyi daşıyır. 4 Həmin qanunun 41-ci maddəyə əsasən isə, bu qəbildən olan uşaqların zəruri təhsil və peşə hazırlığı almaq hüququ vardır. Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların müvafiq təhsillə təmin edilməsinə və mümkün olan hallarda onların adekvat qaydada təhsil sisteminə cəlb edilməsi istiqamətində həyata keçirilən 2006-2015-ci illər üzrə De-institutlaşdırma və alternativ qayğıya dair Dövlət Proqramı və İnkluziv təhsilə dair Dövlət Proqramı layihəsi bu sahədə nəzərə çarpacaq uğurların əldə edilməsinə səbəb olmuşdur.
Hal-hazırda Azərbaycanda sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təhsil almağı üçün xüsusi təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir. Görmə qabiliyyəti məhdud uşaqlar üçün Loqopedik xidmət məktəbəqədər müəssisələri, uşaq bağçaları, internat məktəbləri və ümumtəhsil müəssisələrində təşkil edilir. Bununla yanaşı, müxtəlif dərəcədə eşitmə qüsuru olan uşaqlar üçün də internat məktəblərinin bəzilərində təhsil xidmətləri təşkil edilir. Görmə qabiliyyəti məhdud vətəndaşlar üçün kitabxananın yaradılması və xüsusi şriftlərlə və brayl əlifbası ilə dərsliklərin çap olunması da təqdirə layiq addımlardır.
2 European Commission (2013) 3 Tə hsil Nazirliyinin De-institutlaşma və Uşaqların müdafiə si İdarə si (2015) 4 Azərbaycan Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanunu (2012) 4 Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi təhsil müəssisələrində işləyən müəllimlər və təhsil işçilərinin əmək haqlarına və vəzifə maaşlarına qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada əlavələr olunması da bu sahədə atılan müsbət addımlardan biri kimi xarakterizə edilməlidir. 5
Dünyada günü-gündən genişlənən inkluziv təhsil hələ ki ölkəmizdə təşəkkül tapmasa da, bu təhsil növünün yaranması və inkişafı istiqamətində müəyyən addımların atılması təqdirə layiq haldır. Təhsil Nazirliyi 2012-2019-cu illər üzrə İnklüziv Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Proqramının layihəsini hazırlayaraq Nazirlər Kabinetinə təqdim edib. De- institutlaşma və Uşaqların Müdafiəsi İdarəsindən mətbuata verilən məlumata görə, 2012-ci ildə inklüziv təhsil ölkə ərazisində pilot layihələr çərçivəsində 30 ümumtəhsil və məktəbəqədər təhsil müəssisəsində tətbiq edilmişdir ki, belə müəssisələrdə 298 uşaq inklüziv təhsilə cəlb olunub. 6
Problemlər Sağlamlıq imkanları məhdud şagird və tələbələrin rastlaşdığı bir çox problem var ki, onlar inkluziv cəmiyyətin yaranmasına və ümumiyyətlə təhsilli əhalinin yetişməsinə ciddi əngəllər törədir. Başlıca problem ölkəmizdə inkluziv təhsil sisteminin mövcud olmamasıdır. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının Fəaliyyət Planında yaxın gələcəkdə (2015-2023) məktəbəqədər və ümumi təhsil müəssisələrinin inklüziv təhsil üzrə məqsədli əlavə təhsil proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi nəzərdə tutulsa da, bu proqram hələ ki, pilot layihəsi səviyyəsindədir. Uğurlu olacağı təqdirdə, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların həyatında ciddi irəliləyişlərə səbəb ola biləcək bu proqramın uğurlu icrasını şərtləndirən amillərdən biri də müyəssər infrastrukturun yaradılmasıdır.
Belə ki, müyəssər infrastrukturun olmadığı bir şəraitdə təhsillə bağlı proqramlar heç bir ciddi effekt verə bilməz. Hal-hazırkı nəqliyyat strukturu və küçələrin, yolların quruluşu sağlamlığı məhdud şəxslərin müstəqil hərəkətinə ciddi maneələr törədir. Hətta dövlət qurumları, təhsil müəssisələri və şirkətlərin bir çoxunun binası da müyəssərlik cəhətdən geri qalırlar. Tələbə yataqxanaları da bu məsələdə geri qalırlar. Buna görə də, İSİM olaraq infrastrukturun yenilənməsi və dəyişdirilməsini təklif edir, bu istiqamətdə büdcədən yeni vəsaitlərin ayrılmasının lazım olduğunu hesab edirik.
Digər bir ciddi problem isə ali təhsil müəssilərinə qəbul imtahanı və orada təhsil alan sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrlə bağlıdır. İlk olaraq qeyd edək ki, tələbə qəbulu imtahanının təşkili zamanı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin ehtiyaclarına diqqət ayrılmır. Onlar sağlamlıq imkanları qaydasında olan şəxslərlə eyni mühitdə rəqabət aparmalı olurlar ki, bu da qaçılmaz olaraq onların perspektivlərinə mənfi təsir edir.
5 Azərbaycan Respublikasının Təhsil Haqqında Qanunu (2009) 6 Trend Xəbər Agentliyi (2012)
5 Qonşu Türkiyənin və inkişaf etmiş Britaniyanın bu sahədəki işi ölkəmiz üçün nümunə sayıla bilər. Hər iki ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə əlavə imtahan müddəti verilməklə yanaşı, onlar ehtiyaclarına uyğun imtahan materialları ilə də təmin edilirlər.
Ali təhsil müəssisəsinə qəbul olan tələbə isə nə dövlət, nə də universitetdən heç bir maddi dəstək almır. Belə dəstəyin olmaması qaçılmaz olaraq aşağı təminatlı ailələrdən gələn tələbələrin yolunu bağlayır. Təhsil haqqından başqa təhsillə bağlı dəstəkləyici texnoloji avadanlıqların da alınmasını vacib hesab etsək, o zaman tələbənin nə qədər maddi çətinlik çəkdiyini başa düşə bilərik.
Böyük Britaniya Britaniyada 12 milyon sağlamlıq imkanları məhdud insan yaşayır ki, bunun da 43%-i yaşlı əhali qrupuna, 16%-i əmək qabiliyyətini cavan yaşlarında itirmiş əhalinin payına düşür. 2015-ci ildə Təhsil Departamentinin açıqladığı məlumata görə, ölkədəki şagirdlərin təxminən 18%-i bu və ya digər formada sağlamlıq imkanlarının məhdudiyyətindən əziyyət çəkir. 7 Güclü təhsil sistemi ilə ad çıxarmağına baxmayaraq, Britaniyada da sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin nəzərə çarpacaq dərəcədə qismi ya yalnız orta məktəb təhsilinə sahibdirlər, ya da heç bir təhsilləri yoxdur. Aparılan araşdırmalara görə, sağlamlıq imkanları məhdud insanların təxminən 30%-i heç bir təhsil dərəcəsinə sahib deyildir. 8
Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların təhsillə təminatında Təhsil Nazirliyinin yerli şöbələri ilə yanaşı yerli icra hakimiyyətləri və səhiyyə qurumları da məşğul olmaq öhdəliyinə sahibdirlər. 9 Şagirdin müvafiq təhsil müəssisəsinə yerləşdirilməsi öhdəliyindən başqa, yerli şöbələr əlilliyin növündən asılı olaraq müvafiq həkimlərlə birlikdə işləyərək, uşağın təhsildən uzaq qalmaması üçün mümkün olan addımları atmalıdırlar. Qanun toplusu dəqiq olaraq hansı əlillik hallarının hansı təhsil formasına uyğun gəldiyini qeyd etmir. Burada, qiymətləndirmə yerli şöbələrin ixtiyarına verilir.
Uşağın xüsusi təhsil müəssisəsində təhsil almağı üçün ilk olaraq onun bu problem barədə etirafı gərəkdir. Bu etiraf olmadıqda isə, şagird normal məktəb şəraitində təhsil alır. Lakin şagirddə hər hansısa əqli, yaxud fiziki geriliyi müşahidə edən təhsil müəssisəsi nümayəndəsi bu barədə məsələ qaldıra və şagirdin xüsusi təhsil müəssisəsinə göndərilməsini təmin edə bilər. Təhsillə bağlı qanunvericiliyin 316-cı bölməsinə görə, şagird yalnız 2 halda normal məktəbdə inkluziv təhsildən kənar şəraitdə xüsusi təhsil müəssisəsində oxuya bilər - valideyn bunu istəsə və sağlamlıq
7 Department for Education (2015) 8 Papworth Trust (2014) 9 United Kingdom Education Act (1996) 6 imkanları məhdud şagirdə veriləcək təhsil sağlam şagirdlərin təhsilinə maneəçilik törətsə. Qanunvericilikdə bu da qeyd edilir, heç bir məktəb şagirdi əlillik amilinə görə qəbul etməyə bilməz. Müəssisə əlindən gəldiyi qədər inklusiv şərait yaratmaq məcburiyyətindədir.
Hər bir şagirdə 2006-ci ildə təsdiqlənən Həssas Qrupların Müdafiəsi haqqında qanunla müəyyən edilmiş birdəfəlik 17 günlük tətil haqqı verir. 10 Bu haqq yalnız təhsil müəssisəsinin yataqxanasında, yaxud qayğı evində qalanlara şamil edilir. İlboyu ümumi tətil günlərinin sayı 75-i ötməməlidir.
Dövlət tərəfindən sağlamlığı imkanları məhdud tələbələrə verilən başlıca müavinət tələbənin həm təhsillə bağlı (təhsil haqqı), həm dəstəkləyici texnologiyaların alınması, həm də ona qayğı göstərən şəxsin (ailə üzvü, yaxud sosial işçi) xərclərini ödəmək üçün nəzərdə tutulur. 11 Dəqiq məbləğ olmasa da, tələbənin əldə edə biləcəyi ən yüksək məbləğ il ərzində 40-45,000 manatdır.
Bütün universitetlər və məktəblər, 2010-cu ildə qüvvəyə minən Bərabərlik Aktı qanunu çərçivəsində sağlamlıq imkanları məhdud tələbələr üçün həm təhsil müəssisəsinin binası, həm də yataqxanasında bütün mümkün şəraitin yaradılması öhdəliyinə sahibdirlər. Lakin müəssiələr tələbə və şagirdlərə hər hansısa dəstəkləyici texnologiya vermək məcburiyyətində deyildir.
Britaniya Təhsil Nazirliyi, tələbə qəbul komissiyaları və dövlət universitetlərinin də sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrə və abituriyentlərə göstərdiyi diqqət nəzərə çarpır. Ali təhsilə qəbul imtahanlarına girən sağlamlıq imkanları məhdud abituriyentlər üçün xüsusi test kitabçaları (görmə qabiliyyəti məhud şəxslər üçün Brayl əlifbası ilə hazırlanan) hazırlanır, onlara əlavə vaxt (adətən 30-60 dəqiqə) verilir. Bundan əlavə, imtahana xüsusi hazırlıq materialları da tələbələrə verilir. 12 Bəzi orta və ali təhsil müəssislərində hətta xüsusi dəstəkləyici texnoloji avadanlıqlar vardır.
Son olaraq isə bu da qeyd edilməlidir ki, istər Britaniya, istərsə də bir çox ölkələrdə sağlamlığı məhdud şəxslərin təhsil sahəsində üzləşdiyi digər problemlərdən biri də onlara göstərilən münasibətdir. 13 Bu problemin həlli o qədər də asan olmasa da, Britaniya məktəbləri bu istiqamətdə müəyyən addım atmışlar. Təhsil Nazirliyi və digər qeyri-hökümət təşkilatlarının birlikdə hazırladıqları proqramlar bu sahədə həm maarifləndirmə işlərinin aparılmasında, həm də cəza mexanizmlərinin yaradılmasında istifadə edilir. 14 Maarifləndirmə işlərindən bir neçəsi bunlardır- şagirdlərin iştirakı ilə keçirilən yığıncaqlar, məktəb rəhbərliyinin mütəmadi olaraq apardığı təbliğat
10 Department for Children, Schools and Families (2016) 11 Gov.uk (2016) 12
13 Department for Children, Schools and Families (2015) 14 Department for Children, Schools and Families (2015) 7 kampaniyaları və məktəb kollektivi tərəfindən hazırlanan müxtəlif video çarxlar. Ümumiyyətlə isə, Britaniya məktəblərinin hədəflərindən biri bu cür hallarla qarşılaşan şagirdlərin belə halları şikayət edə biləcəyi mühit yaratmaqdır. Belə ki, müdriyyət və məktəb kollektivi belə hallarla bağlı şikayətlərin rəhbərliyə çatdırıldığı təqdirdə sağlamlığı məhdud şagirdə dəstək göstərməyə hazır olmaqla yanaşı, ona qarşı belə hərəkəti törədən şagirdə qarşı da lazımi tədbirlər planına sahib olmalıdır.
Türkiyə əhalisinin (təxminən 70 milyon) 12,5%-i, yaxud 8,500,000-i sağlamlıq imkanları məhdud şəxs sayılır. 15 Bunlardan 1,100,000-i 4-18 yaş arası uşaq və yeniyetmələrdir. 16 2014-2015-ci il hesabatına əsasən, ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud 259,282 uşaq və şagird (160,866-ı oğlan) təhsil almışdır. Bunlardan 160,000- dən çoxu sağlamlıq problemi olmayan həmyaşıdları ilə birlikdə orta məktəb təhsili almışlar ki, bu da inkluziv təhsilin müəyyən dərəcədə geniş yayıldığına dəlalət edir.
Türkiyədə sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlərə dövlət qayğısı 1997-ci ildən etibarən nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır. 2005-ci ildə qəbul edilən Əlillik Haqqında qanuna əsasən, heç bir şagird sağlamlıq imkanları məhdudluğuna görə təhsildən kənar qala bilməz. 17
Qanunda sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlərlə bağlı görülməli işlər, onların haqqları kimi müxtəlif məsələlər yer almışdır. Türkiyə Təhsil Nazirliyi və onun yerli şöbələri bu qanuna əsasən, doğulduğu andan əlillik dərəcəsi olduğu müəyyən edildiyi təqdirdə, uşağı qarşıdakı 6 il ərzində izləyir, uşağı ona uyğun təhsil proqramı il təmin olunması üçün çalışır. Burada da əsas məqsəd şagirdi inkluziv təhsil ilə təmin etməkdir ki, bunun üçün də mümkün olduğu qədər bu qəbildən olan şagirdlərin sağlamlıq problemi olmayan həmyaşıdlarıyla təhsil alması üçün işlər görülür.
Türkiyədəki xüsusi təhsil müəsssisələrində təhsil alan şagirdlərin faydalandığı digər xidmət isə pulsuz nəqliyyatdır. Onlar təhsil müəsssisələri tərəfindən təşkil edilən avtobus xidmətindən istifadə edərək təhsil müəsssisələrə və evlərinə gedib-gələ bilirlər. 18 Türkiyə Təhsil Nazirliyi xüsusi təhsil müəsssisələri açan və işlədən hüquqi şəxslərin sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlərə çəkdiyi xərcin böyük bir qismini ödəyir.
Türkiyə Təhsil Nazirliyi, tələbə qəbul komissiyası və dövlət universitetlərinin də sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrə və abituriyentlərə göstərdiyi diqqət nəzərə çarpır. Ali təhsilə qəbul imtahanlarına girən sağlamlıq imkanları məhdud abituriyentlər üçün xüsusi test kitabçaları hazırlanır, onlara əlavə vaxt (adətən 30 dəqiqə) verilir. Bundan başqa, sağlamlıq imkanları məhdud abituriyentlər ''xüsusi növ'' kateqoriyasına
15 Türkiye Cümhuriyyeti Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı (2015) 16 Türkiye Eğitim Bakanlığı (2015) 17 Türkiye Eğitim Bakanlığı (2014-2015) 18 Türkiye Aile ve Sosyal Siyaset Bakanlığı (2015) 8 daxil edilir ki, bu da onlara qiymətləndirmə zamanı əlavə balların verilməsinə imkan yaradır. Ali təhsil müəssislərində təhsil alan tələbələrə müxtəlif universitetlər müxtəlif maddi güzəştlər edirlər. Bəzi dövlət universitetləri tələbələri tamamilə təhsil haqqından azad edir, bəziləri isə tələbələrin təhsillə bağlı digər xərclərini qarşılayır.
Ölkə əhalisinin 10,7%-i (137,710) sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərdən ibarət olan Estoniyada bu qrupun 9214 nəfəri 0-15 yaş arası uşaq və yeniyetmələrdən ibarətdir. Avropa Birliyinə 2004-cü ildə qoşulan Estoniyada sağlamlıq imkanları məhdud uşaq və tələbələrin təhsillə təminatı istiqamətində nəzərə çarpacaq işlər görülmüşdür. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə qarşı diskriminasiya Bərabər Davranış Aktı ilə qadağan olunmuşdur. Ölkənin sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərlə bağlı dövlət siyasəti 2006-cı ildə qəbul edilən Birləşmiş Milətlər Təşkilatının (BMT) “Əlillərin hüquqları haqqında” qəbul etdiyi Konvensiyayaya böyük ölçüdə uyğunlaşdırılmışdır.
Ölkə Konstitusiyası və qanunvericiliyi sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlara normal məktəblərdə təhsil almaq haqqı versə də, reallıq olduqca fərqlidir. Çünki məktəblər hələ də bu qəbildən olan şagirdlər üçün müyəssər hala gətirilməyib.
Sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlər üçün fərdiləşdirilmiş adekvat kurrikulumlar hazırlanır. Bu kurrikulumlar yalnız xüsusi təhsil ocaqlarında deyil, normal məktəblərdə də tətbiq edilir (xüsusi treyninq keçmiş müəllimlər tərəfindən). Lakin ölkədə kadr çatışmazlığı və teryninqlərin xüsusi qaydada təşkil edilməməsi bir çox şagirdlərin normal məktəbdən kənar qalmasına səbəb olur.
İnkluziv təhsil qanunla tanınmış və qəbul edilmişdir, 19 və bu istiqamətdə ciddi işlər görülmüşdür. Təsadüfi deyildir ki, Estoniya Təhsil və Tədqiqat Nazirliyindən verilən məlumata görə, şagirdlərin 79%-i normal məktəblərdə təhsil alırlar. 20 Hətta son araşdırmalar göstərir ki, xüsusi təhsil müəssisələri və məktəblərinin sayı azalmaqdadır. 21 Hər məktəb direktoru sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlərin işi və fəaliyyəti ilə əlaqədar xüsusi koordinator təyin edir. Bundan əlavə, hər məktəb xüsusi
ehtiyacları olan şagirdlər üçün müəyyən proqram hazırlamalı, onu ictimaiyyətə açıqlamalıdır. Lazımi kadrların yetişdirilməsi üçün ölkədə milli strategiya planı hazırlanıb tətbiq olunmaqdadır
Ali təhsil müəssisələrində sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrdən müxtəlif güzəştlər verilir. İnternatlarda böyümüş və sonradan universitetə daxil olmuş tələbə xüsusi təqaüd üçün universitetə müraciət edə bilər. Bu halda, onun alacağı məbləğ 60-510 avro arası dəyişir). Bundan əlavə, digər ehtiyacı olan tələbələr kimi sağlamlıq imkanları
19 Estoniya İbtidai və Orta Məktəb Aktı (2010) 20 Estonian Ministry of Education and Research (2012) 21 Estonian Ministry of Education and Research (2012) 9 məhdud şəxslər də həm orta məktəb, həm də ali məktəbdə oxuyan zaman maliyyə yardımı alırlar. Ən yüksək məbləği doktorantura pilləsinin tələbələri alırlar.
Lakin ölkədə təhsil sahəsində, əsasən də sağlamlıq imkanları məhdud şagirdlərlə işləyə biləcək müəllim və pedaqoqların kəskin çatışmazlığı müşahidə edilir. Bundan savayı, Avropa Birliyinə qoşulmasına baxmayaraq Estoniyadakı təhsil müəssisələrinin böyük əksəriyyəti hələ də müyəssər hala gətirilməmişdir.
Bütün bu görülən işlərə rəğmən, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların böyük bir qismi hələ də təhsildən kənar qalır. Təhsil alanlar isə bir çox maneələrlə üzləşir ki, bu da onların inkişafına ciddi təsir göstərir.
Hal-hazırda Azərbaycan təhsil sistemində inkluziv təhsil sistemi mövcud deyildir. Buna görə də sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər xüsusi təhsil ocaqlarında təhsil alırlar. Lakin sevindirici haldır ki, Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının Fəaliyyət Planında yaxın gələcəkdə (2015-2023) məktəbəqədər və ümumi təhsil müəssisələrinin inklüziv təhsil üzrə məqsədli əlavə təhsil proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Effektiv təhsilin və dolğun inkluziyanın təmin edilməsinin başlıca yollarından bir neçəsi infrastrukturun müyəssərliyi, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üçün adekvat vasitələrin təminatı və sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə uyğun tədris materiallarının hazırlanmasıdır. Estoniyada olduğu kimi, Azərbaycanda da məktəblərin xüsusi ehtiyacları olan şagirdlər üçün proqram hazırlaması və bu məsələyə məsul koordinator təşkil etməsini təklif edirik. Bundan başqa, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üçün fərdiləşdirilmiş adekvat kurrikulumların hazırlanaraq həm xüsusi təhsil ocaqlarında, həm də normal məktəblərdə tətbiq edilməsi inkluziv təhsilin inkişafına dəstək ola bilər.
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin nəzərə çarpacaq dərəcədə böyük bir qismi yoxsulluqdan bu və ya digər halda əziyyət çəkir. Ölkəmizdə bu qəbildən olan insanların rifahının yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan bütün addımlara baxmayaraq, bu problem öz aktuallığını saxlamaqdadır. Buna baxmayaraq, sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrə ali təhsil müəssisələrində heç bir maliyyə güzəşti edilmir, və onlar da sağlam tələbələr kimi eyni təhsil haqqını ödəmək məcburiyyətindədirlər. Təhsil haqqından savayı, belə tələbələr üçün universitetlərin yataqxanalarında da müyəssərliyin olduqca aşağı səviyyədə olması onları təhsildən uzaqlaşdıran amil kimi hesab edilə bilər. Məhz belə bir vəziyyətdə sağlamlıq imkanları məhdud tələbələrin ali təhsillə bağlı təhsil haqqından azad edilməsi (tamamilə, yaxud qismən) bu qəbildən olan tələbələrin təhsil alması istiqamətində ciddi irəliləyişə səbəb ola bilər. Türkiyə və Böyük Britaniya təcrübəsində göstərildiyi kimi, tələbələr təhsil haqqından azad 10
edilməklə bərabər, dövlətdən təhsillə bağlı digər lüzumlu xərcləri (məsələn, dəstəkləyici texnologiyaların alınması) qarşılamaq üçün kifayət qədər yüksək məbləğli maddi dəstək ala bilirlər. Hal-hazırda dövlət tərəfindən yeganə əlavə ödənc yalnız stasionar müalicə-profilaktika və ya reabilitasiya mərkəzlərində və xüsusi məktəbdənkənar tədris müəssisələrində təhsil alanlara şamil edilir.
Qeyd edildiyi kimi, sağlamlığı məhdud şəxslərin təhsil sahəsində üzləşdiyi digər problemlərdən biri də onlara göstərilən münasibətdir. Bu cür halların azaldılmasında müəyyən növ cəzalarla yanaşı maarifləndirmə işləri də rol oynaya bilər. Həm təhsil müəssisələrinin daxilində, həm də media tərəfindən bütün ictimaiyyətdə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə qarşı belə davranışların yolverilməzliyi, mənfi tərəfləri barədə mütəmadi təbliğatın aparılmasını lüzumlu hesab edirik.
Təbii ki, yuxarıda sadalanan işlərin həyata keçirilməsi yalnız və yalnız inklusiz infrastrukturun təmin edilməsindən sonra öz effektiv nəticəsini verə bilər. Belə ki, mövcud nəqliyyat infrastrukturunun, eləcə də təhsil müəssisələrinə məxsus binaların müyəssərliyi hal-hazırda heç də ürəkaçan vəziyyətdə deyildir. İndiki vəziyyətdə istənilən növ əlillikdən əziyyət çəkən şagird yaxud tələbənin tam müstəqil şəkildə təhsil müəssisəsinə qədər yol qət etmək imkanları olduqca məhduddur, bəzi hallarda isə mümkün deyildir.
Müyəssərliklə bağlı digər mühüm məqam isə şagird, abituriyent və tələbələr üçün imtahan şəraiti ilə bağlıdır. Təəssüf ki, Azərbaycanda nə tələbə qəbulu kommissiyası, nə də digər müvafiq qurumlar imtahan təşkili zamanı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin ehtiyaclarına diqqət ayırmırlar. Qonşu Türkiyənin və inkişaf etmiş Britaniyanın bu sahədəki işi ölkəmiz üçün nümunə sayıla bilər. Hər iki ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə əlavə imtahan müddəti verilməklə yanaşı, onlar ehtiyaclarına uyğun imtahan materialları ilə də təmin edilirlər.
Ədəbiyyat siyahısı
Papworth Trust (2014). Disability in the United Kingdom: Facts and Figures Department for Education (2015) Special educational needs in England: January 2015. London
European Commission (2013) Support for children with special education needs. Europe
11
Department for Children, Schools and Families (2016) Short Breaks Statutory guidance on how to safeguard and promote the welfare of disabled children using short breaks. London
Trend Xəbər Agentliyi (2012). Azərbaycanda əlil uşaqların təhsili ilə bağlı yeni Dövlət Proqramı hazırlanıb. İnternet vebsaytı - http://az.trend.az/azerbaijan/society/1997772.html
Trend Xəbər Agentliyi (2012). Azərbaycanda əlil uşaqların təhsili ilə bağlı yeni Dövlət Proqramı hazırlanıb İnternet vebsaytı - http://az.trend.az/azerbaijan/society/1997772.html Estonian Ministry of Education and Research (2012) Inclusive education in Estonia. Tallinn
British Council (2016) Disabilities and special educational needs
Department for Children, Schools and Families (2015) Bullying involving children with special educational needs and disabilities: Safe to learn - embeddying anti-bullying work in schools. London
Gov.uk (2016) Sağlamlığı imkanları məhdud tələbələrə verilən müavinət. London Türkiye Aile ve Sosyal Siyaset Bakanlığı (2015) Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğü. Ankara Yüklə 103,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|