Aynurə paşayeva
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən
|
ΙΙΙ FƏSİL DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Xortdanın cə- hənnəm məktubları» povesti dil və üslub baxımından olduqca maraqlı və orijinaldır. Bu orijinallıq ədibin yüksək yazıçılıq professionallığından və sənətkarlıq məharətindən irəli gəlir. Bu böyük sənətkar qələmə aldığı ideyaları rəngarəng söz palitrası hesabına əsl sənət dilinə çevirə bilmiş, bəhs etdiyi obrazlarla, bədii lövhələrlə onlara yeni həyat nəfəsi vermişdir. Ədib hətta yeri gələndə ictimai mətləblərə toxunaraq öz tendensiyasını bəzən üstüörtülü, bəzən də açıq-aşkar şəkildə, kəskin ifşaedici, kinayəli gülüşlə müşayiət olunan üslubda da oxucuya çatdırmışdı. «Ə. Haqverdiyevin təhkiyə üslubu da çox maraq- lıdır. Ədibin təhkiyəsi ilk növbədə, böyük səmimiyyət və təbiiliyi ilə diqqəti cəlb edir. O, oxucularla səmimi ünsiyyət yaradır və çox vaxt söhbətini dostanə, mər- hamanə bir intonasiyada, aparmağı bacarır. Bu cəhət həm müəllif təhkiyəsinə şirinlik, təbiilik gətirir, həm də haqqında bəhs olunan mətləblərin daha inandırıcı, həqiqi görünməsinə kömək edir. Ədib buna müxtəlif Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 91 yollarla nail olur. Çox zaman maraqlı dialoqlar qurur, canlı söhbət üslubu saxlanılır, surətlərin «ən gizli sir- ləri» açılır, oxuculara müraciət olunur və s.» (69, s. 269). Ə. Haqverdiyevin təhkiyəsindəki canlı danışıq üs- lubu, şirin ünsiyyət özünü oxuculara daha çox sev- dirib, dünya ədəbiyyatı miqyasında Çexov, Mopasan, Ə. Nesin və s. kimi satiriklərlə müqayisə olunacaq də- rəcəyə gətirib çıxarırdı. Ədib bəzən mətləbə keçməzdən əvvəl təqdim xa- rakteri daşıyan sözləri Xortdanın dilindən verir: «Oxucular məni bağışlasınlar. Kağızın əhvalatını öy- rənməzdən qabaq istəyirəm onları Qocaqurd bəyləri ilə bir müxtəsər tanış edim: Qocaqurd mahalında üç sort bəy var: Pervi sort bəylərə Sarıcalı bəyləri deyir- lər ki, Nadir şah dövründən bəydirlər» (31, s. 66) Xortdanın təhkiyəsi müəllifin öz təhkiyəsini xatır- ladır. «Yazıçının bilavasitə hekayəçi kimi çıxış etməsi üçün müəllif başqalaşmalı, özünə başqasının gözü ilə baxmalı, bir sözlə, özünün surətini yaratmalıdır. Belə olduğu halda yazıçı yox, müəllif obrazı hekayəçi kimi çıxış etmiş olur» (50, s. 14-15). Bəzən «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda təh- kiyə başqa bir obrazın dilindən də verilir. «Odaba- Aynurə Paşayeva 92 şının hekayəsi» tamamilə – Odabaşının dilindən Hacı Mirzə Əhməd ağanın cəhənnəmə düşməsi ilə əlaqədar danışdığı hekayə verilmişdir. Burada əhvalatı oxucu- ya çatdıran Odabaşının özüdür. Lakin Ə. Haqverdiyevin təhkiyəsində bəzi qüsur- lara da rast gəlirik. Məsələn: rus, ərəb və fars sözlərin- dən istifadə, söz sırasının pozulması, cümlənin baş üzvlərinin uzlaşmamağı və s. Ümumiyyətlə, əcnəbi sözlərin, xüsusilə də, ərəb və fars sözlərinin işlənməsi dili olduqca ağırlaşdırır. Hələ 1906-cı ildə çap olunan «Xortdanın cəhənnəm məktubları»na nisbətən, 1930-cu ildə çap olunan hə- min povestin dilindən çətin anlaşılan söz və ifadələr götürülmüşdür. Əsərdə sözlərin yerdəyişməsinə səbəb emosiya ilə deyilən müxtəlif intonasiyalı cümlələrdir. Xortdan hər dəfə rastlaşdığı hadisələrlə əlaqədar müxtəlif cümlələr işlədir: «Aman, xudaya! Molla Ağa Fazili Dərbəndi qıl körpüdən uçandan sonra bizim tək günahkar bən- dələrə nə qulaq quşqunu!» (31, s. 60). Bu baxımdan Ə. Haqverdiyev «Ədəbi dilimiz haqqında» olan mə- qalədə yazırdı: «Danışıq vaxtında fars ləfzlərinin çox işlənməsi, indi də savadlılığa dəlil hesab olunur» (31, s. 376). Ədib bu məqaləsində dövrünün ziyalısı kimi Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 93 ədəbi dilin o dövrdə tam öz axarına düşmədiyindən də bəhs edir: «90-cı illərdə ortalığa atılıb ədəbiyyatla məşğul olmaq istəyən ziyalılarımız (özümü də, o cümlədən hesab edirəm) iki tərəfdən də avara olub məcburən rus ədəbiyyatı təsiri altına düşüb, türk dilin- də rus cümlələri işlətməyə üz qoydular» (31, s. 377). Bütün bunlara baxmayaraq Haqverdiyevin yazı dilinin müsbət xüsusiyyətləri də var. «Realistlərin dili XΙX əsrin əvvəllərindən gələn dil-üslub meylinin bila- vasitə davamıdır – «bədii dilin üslubu-semantik geniş- lənməsində, bədii nitqlə bağlı söz və təşbeh yaradıl- masında əsas ağırlıq satirik ədəbiyyatın üzərinə düşür. Obrazlı desək, «Molla Nəsrəddin» xalq dili xəzinə- sinin qapılarını taybatay ədəbi dilin üzünə açdı... Mol- lanəsrəddinçilərin və ümumiyyətlə, XX əsr satirik- lərinin dili üçün səciyyəvi üslubi cizgilər: xalq danışıq dilinə maksimum yaxınlıq, lüğətdə və sintaksisdə lo- ruluq, məişət leksikonun ictimai-siyasi yüklənməsi, satirik çoxmənalılıq, tipin öz dili ilə ifşası, əsas mətlə- bin kinayə ilə verilməsi»dir» (8, s. 194). Haqverdiyevin əsərlərində gülüşün özünəməxsus formalarına rast gəlirik. Gülüş o zaman yaranır ki, sə- nətkar həyatdakı komik qüsuru düzgün görüb göstərə bilsin. Müəllifin gülüşünün mayası bütün gülüş tiplə- Aynurə Paşayeva 94 rinin qovuşuğundan yaranır. «Tədqiqat göstərir ki, satiraya nisbətən yumorda milli xüsusiyyətlər daha çoxdur ki, bu da xalqın tarixi məişəti və əhval-ruhiy- yəsi ilə bağlıdır» (51, s 301). Ə. Haqverdiyevin gülüşü bəzən yumşaq, bəzən də aşıb-coşan dəniz ləpələri kimi fırtınalı, acı və sarsıdıcı olur. Əgər Mirzə Cəlil məzlum insanların ağır kədəri- ni ifadə edib onlara acıyırdısa, Haqverdiyev öz kəskin gülüşü ilə mənfi tiplərə, yeri gələndə, ittiham hökmü oxuyurdu. Ancaq «Ə. Haqverdiyev surətin keçmişini pərdəli qoymur. İstehza keçmişlə sonrakı «nailiyyəti» müqa- yisədə meydana çıxır» (62, s. 273). Ə. Haqverdiyevin əsərlərindəki tənqidi gülüşün xarakterini və formala- rını ilk növbədə müəllifin dünyagörüşü, siyasi-ictimai baxışları, xalq və cəmiyyət haqqındakı şəxsi arzu və idealları ilə tənqid hədəfinin mahiyyəti, məzmunu ara- sındakı uçurumun, uyğunsuzluğun dərəcəsi təyin edir. Daha doğrusu, bu gülüşün məzmunu və dərəcəsi feo- dal-patriarxal Azərbaycanındakı siyasi-ictimai qüsur- ların rüsvayçı mahiyyəti ilə vətəndaş ədibin demokra- tik görüşləri, işıqlı idealları arasındakı ziddiyyətlə müəyyənləşir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 95 «Ə. Haqverdiyevin söylədiyi lətifələri yazmış ol- duğu hekayələrdə, dramlarda, «Molla Nəsrəddin» məcmuəsində çap etdirdiyi satirik felyetonlarda və ya- ratdığı surətlərin mükalimələrində görmək olardı» (79, s. 283). Haqverdiyevin tənqid edən zaman istifadə etdiyi üsullardan biri hadisələrin inkişafında surətin xarak- terini açmaqla, müəllif tendensiyasını gizli saxlamaq- dır. Hacı haqqında danışan müəllif qısa şəkildə onun satirik surətinin düşdüyü komik vəziyyətə əsaslanır. Tənqidi mətləb məhz hadisələrin ümumi məzmunun- da, xarakterində və nəticəsində bədii emosional həllini tapır: «Həkim Hacıdan yüz manat istədi. Hacı cava- bında dedi: – Yox, atam, əl verməz. Mən sənə bir kəllə qənd və bir girvənkə çay verərdim. Sən mənim gözümü sa- ğaldırsan. Həkim gülüb dedi: – Hacı ağa, belə də sövda olarmı? Sizin tək zən- gin adama belə danışıqlar yaraşarmı? Yoxsa zarafat eləyirsiniz? – Yox, atam, zarafat-marafat yoxdur. Əsil sözdür ki, deyirəm» (31, s. 86). Aynurə Paşayeva 96 Dialoqlarda Hacını bir az yumşaqcasına ifşa et- məyə çalışan müəllif onun xarakterini daha da dərin- ləşdirərək həkimin dili ilə onu islah etməyə çalışmış- dır. Ancaq, Hacı islah olunmaq əvəzinə xəsis xarakte- ri ilə özünü daha da gülünc, satirik bir vəziyyətə salır. Ümumiyyətlə, Haqverdiyevin ifşa üsulları rənga- rəng və müxtəlifdir. Haqverdiyev əsərlərindəki satirik gülüşün ümumi hədəfi istismarçı təbəqələr, fırıldaqçı ruhanilər və cəmiyyətin əsas varlı, zəngin nümayən- dələridir. Ədib aşağı təbəqənin ağır güzəranını, dəh- şətli geriliyini çox sərrast və amansız ifşa edir. Bu sa- tiranın təhlil və ifşa üsulları müxtəlifdir. Onlardan iki- sini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Birinci halda tənqid hədəfinin əsl satirik məzmunu müəllifin təsvir və təh- kiyələrində, ikinci halda isə əhvalatın inkişafında və ya satirik surətin düşdüyü vəziyyətdə aydınlaşır. Ədib Bərdə və Ağdam bazarlarından, cəhənnəmin təsvirin- dən danışanda satirik gülüş aydın şəkildə özünü göstə- rir. Ədib Bərdə, Ağdam bazarına girəndə burada gör- düyü insanları təqdim etməklə kinayənin tənqid ob- yektinə çevirmişdir. Daha sonrakı nitqində onların bir-bir hamısı barədə məlumat verdikdən sonra müəl- lifin gülüşü daha da dərinləşir. Cəhənnəmin təsvirində Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 97 ədibin tənqidi gülüşü hətta sarkazm səviyyəsinə qal- xır. Çünki ədib əsl əsas tənqid obyektlərini məhz bu- rada cəmləşdirərək cəhənnəm adlanan məkana salmış, qruplaşdırmış və cəzalandırmışdır. Əvvəl öz təsvir və təhkiyəsi ilə mənfi tipləri ifşa edən müəllif, daha son- ra həmin tipləri qarşılaşdıraraq düşdüyü vəziyyətdə gülüşün müxtəlif növləri ilə tənqid etmişdir. Haqverdiyevin cəhənnəm barədə bəhs etdiyi əh- valatlarda lağ etmək, ələ salmaq intonasiyaları, aşkar və güclüdür. Burada cəhənnəmin konkret təsvirindən daha çox cəhənnəm məfhumuna kinayəli münasibət ifadə olunmuşdur. Eyni zamanda dolayı yollarla bir sıra sosial məsələlərə də toxunulmuşdur. «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda tez-tez təsadüf olunan, söz- arası deyilmiş bu cür mənalı və satirik atmacalarda ədib öz ürək sözlərini, dərdlərini deməyə fürsət tapır və nisbətən böyük bir epizodun və ya təfsilatın fonun- da bu tənqidi fikirlər daha qabarıq, daha aydın nəzərə çarpır, oxucu diqqətini cəlb edir. Əsərin sonunda Cəhənnəm səyahətinin Hacı Mir- zə Əhməd ağa ilə rastlaşdığı hissədə nə cəhənnəm əh- lindən, nə də onun icraçılarından heç kəs təsvir olu- nmur. Odur ki, onunla tanışlıqdan başlanan yeni, baş- qa məzmunlu süjetin əsas qəhrəmanı kənarda, təklik- Aynurə Paşayeva 98 də başqa bir cəmiyyətin üzvü kimi təcrid olunmuş şə- kildə təqdim olunur. Bütün cəhənnəmi gəzən Xort- danın «Fərman və Gövhərtac» əhvalatını eşidəndən sonra artıq burada qalmaq həvəsi yox olub gedir, geri qayıtmaq arzusunu bildirir. Yəni Xortdan ayrıldığı cə- miyyətə düşmək niyyəti ilə geri qayıtmaq «yeni» cə- miyyətdən uzaqlaşmaq istəyi ilə çıxış edir. Haqverdiyevin nəsr yaradıcılığı rəngarəng kinayə- lərlə çox zəngindir. Lakin onun əsərlərində kinayə, eyni zamanda, tənqidi gülüşün və xüsusən satiranın qüvvətli tərkib hissəsini təşkil edir. Əslində bu cəhət ədibin ümumi nasirlik üslubu ilə əlaqədardır. O, öz tendensiyasını açıq ifadə etmək istəmədiyindən tənqid hədəfinə şəxsi münasibətini məhz bu yolla daha çox ifadə edir. Bu cür kinayəli, mürəkkəb gülüş müəllif tendensiyasını daha emosional, dəqiq və kəsərli ifadə edir. Ədibin kinayə və eyhamları olduqca lakonik və yığcamdır. Məlum olduğu kimi, eyham kinayə məq- sədi ilə işlənən ikibaşlı söz və incə işarədir. Müəllif tendensiyasının gizli məqsədinə bu üsul daha çox uyğun gəlir. Ən sakit, ən təmkinli təsvirlərdə belə çoxmənalı kinayə və eyhamlar qəfil bir parıltı, sarsı- dıcı bir effekt kimi bir anda öz işini görür, böyük bir Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 99 mətləbin, mənanın ifadəsinə, izahına kömək edir. Haqverdiyev bəzən satirik gülüşü o qədər güclü olur ki, acı qəhqəhələrlə sarkazm səviyyəsinə – ən güclü qəzəbli və hiddətli gülüşə çevrilir. L.İ. Timofev sar- kazmı kinayənin qüvvətli forması hesab edərək yazır: «İfşa olunan hadisə haqqında daha kəskin danışan sarkazmı, adətən, acı kinayə kimi müəyyən ediblər» (94, s. 387-388). Haqverdiyev kinayələrində nikbin pafos, şux, şaqraq intonasiya daha qüvvətlidir. Bu ki- nayələrdəki tənə, lağetmə üsulunda zarafat, məzəlilik notları, daha çoxdur. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» isə kinayə və eyhamlarla bol bir əsərdir. Haqverdiyev cəmiyyətdə ifşa etmək istədiyi insanları bu povestdə cəmləşdir- diyinə görə əsərin satirik gülüşü daha da hiddətlidir: «Öz-özümə dedim: məgər mən Xristofor Kolumbdan əskik oğlanam; getdi, Amerikanı açdı və ya Magel- landan əskikəm ki, dünyanı dörd dəfə dolanıb, nə qə- dər bilinməz yerlər, cəzirələr tapdı. Doğrudur, yolda vəhşilər onu öldürüb bozbaş bişirdilər. Bu da onun öz taktikasıdır. Bir «ismi-əzəm» oxuyub onların gözlərinə üfür- səydi, hamısının gözləri tutulardı, o da yolu ilə düz Aynurə Paşayeva 100 çıxıb gedərdi. Kafir olduğundan ismi-əzəm bilməyir- di» (31, s. 27). Ədib öz kinayəsinin arxasında Avropada yavaş- yavaş inkişaf edən elmlə Şərqdə getdikcə insanları ge- riliyə, cəhalətə aparan elmi müqayisə etmişdir. Daim inkişaf və tərəqqi edən Qərb, hələ də ismi-əzəmlə məşğul olan Şərqi geridə qoyurdu. Haqverdiyevin çat- dırmaq istədiyi fikir də bu idi. Bu cür fikir onun ma- arifçilik konsepsiyasının qüvvətli baxışı idi. «C. Məmmədquluzadə və Ə. Haqverdiyev 20-ci illərdə qələmə aldıqları hekayələrində zahirən «köhnə dünya»nı, milli varlığın keçmişini təsvir edirdilər. Əs- lində bu, zahiri «görkəmi», fakt və fakturası dəyişsə də, mahiyyətini saxlamış həmin «köhnə dünya»nın bu günüdür. «Dünyalar titrəyib, aləmlər mayallaq aşıb, fələklər bir-birinə qarışsa» (C. Məmmədquluzadə) da, müsəlman tövr və adətlərindən əl çəkə, xasiyyətini dəyişə bilmir» (22, s. 131) . Ədib Bərdə, Ağdam bazarlarından danışanda öz kinayəsini gizlətmir. Haqverdiyev cəhənnəm barədə danışan zaman qeyd edir: «Mən cəhənnəmi həmişə Bakının mədənlərinə oxşar bir şey hesab edirdim və çox vədə də deyirdim ki, cəhənnəm yəqin Bakıda olacaq» (31, s. 51). O, cəhənnəm deyəndə mənfi tiplər Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 101 qalereyasını nəzərdə tuturdu. Həmin cəhənnəmi də Bakının mədənlərinə bənzədirdi. Burada kinayənin əsl məzmunu aydındır. Çünki o dövrdə Bakı mədənlərin- də işləyən fəhlələrin iş həyatı cəhənnəm əzabından da pis acınacaqlı vəziyyətdə idi. Ədib dövrünün insanlarının psixologiyasına də- rindən bələd idi. Bəyin dilindən deyilən sözlərə diqqət yetirək: «Müsəlmandırlar, bu işin dalınca axıradək nə vaxt gediblər ki, yenə gedərlər?» (31, s. 71). Ədib tən- qid və ifşa etdiyi mənfi cəhətlərə səbəb müsəlman ca- maatının özünün düşüncə tərzində görürdü. Bu cür saf, cahil insanları ancaq başda ikiüzlü duran şəxslər aldada bilər. Haqverdiyev cəhənnəmə düşənlərin səbəblərini, günahlarına görə cəzalanmalarını göstərirdi. Bəzən kinayələrini bədii sual tərzində də işlədir. Xortdanın Dəsturov haqqında dediyi sözlər: «Pərvərdigara. Belə müqəddəs kişi cəhənnəmə düşəndə bəs behiştə kim göndəriləcək?» (31, s. 84). Əslində ədibin dediyi söz- ləri zahiri səciyyə daşıyır. Çünki Dəsturov gördüyü əməlləri günah hesab etmirdi. Behiştə kimin getməsi barəsini də verdiyi sual isə, doğrudan da, maraq doğu- rur. Çünki bütün zahirdə günahsız görünən yerli döv- lət məmurlarının hamısı cəhənnəmdə idi. Aynurə Paşayeva 102 «Odabaşının hekayəsi»də Hacı Kamyab Fərmana pul təklif edir ki, onun qızından əl çəksin. Məlum mə- sələdir ki, Hacı Kamyab qızını öz doğma qardaşoğ- luna yox, var-dövlətini artırmaq üçün Xudayar xana vermişdi. Onun bu hərəkəti mübariz olmayan Fərma- nın dilində kinayə ilə acıqlı bir şəkildə ifşa olunur: «Al pulları, apar ver Hacı Kamyaba, deginən dövlətini azaltmasın, yaxşı olmaz!» (31, s. 98). Haqverdiyev kinayəsi hər hansı bir obrazın əla- mətinə görə də ola bilər. Fərman dərviş olduqdan son- ra ruhaniləri ifşa edir. Əslində onun dili ilə etdiyi ifşa müəllifin özünün ifşasıdır. Çünki o, çox yaxşı başa düşürdü ki, insanları geriliyə aparan, din pərdəsi ilə onların gözlərini bağlayan fırıldaqçı ruhanilərdir: «Yerlə göyün arası adlarını müctəhid ruhani qoyan əmmaməli, əbalı, qəbalı həşəratlarla, yırtıcı qurdlarla doludur. Sənin müctəhidin ağa Mirzə Əhməd də cana- varların, qan içənlərin böyüyüdür. Lənət onun üzünə, onun o nurani saqqalına!» (31, s. 111). Ədib kinayələri bəzən təzad şəklində də vermiş- dir: «Əgər mənə desəydilər ki, Hacı Molla Baba saq- qalını qırxdırıbdır, inanardım; cəmi Yaponiya əhalisi dönüb müsəlman olubdur, inanardım; yer üzündə bir rüşvətxor çinovnik yoxdur, inanardım; Purişkeviç bol- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 103 şevik olub, inanardım, amma min nəfər əhli-iman and içsə ki, Dəsturovu cəhənnəmə göndərəcəklər, inan- mazdım» (31, s. 80). Eyhamlar yeri gələndə gündəlik məsələləri deyil, ictimai məsələləri də əhatə edir: «Bu səsi eşidib, özüm də «axtaran tapar» deyib Yevlax mövqifinə rəvan olub, sübh yetişdim. Xəbər aldım ki, Şuşuya poyezd nə vədə gedəcək. Dedilər: – On beş ildən sonra bəlkə gedə. Dedim: – Yox, bir belə müddət gözləməyi mən bacarma- yacağam. İşim əcələlidir» (31, s. 28). Burada yolların xarabalılığına, dəmir yolunun ol- mamağına mənalı eyham vardır. Hətta ədib işarə edir ki, bu qüsurlar belə getsə, on beş ildən sonra bəlkə dü- zəlsin. Bu sözlər, eyni zamanda o vaxt Azərbaycanın sənaye və iqtisadiyyat etibarı ilə geriliyinin tənqidi ki- mi səslənir. Ümumiyyətlə, Ə. Haqverdiyevin sənətkarlıq mə- harəti bir də ondadır ki, o, tənqid hədəflərinin gü- lünclüyünü müxtəlif üsullarla, vasitələrlə əsl mənada aça bilmiş, onlara qarşı başqalarında da gülüş doğur- Aynurə Paşayeva 104 mağa bacarmışdır. Bu gülüş, eyni zamanda çox təbii və səmimi idi. Ədib surət və hadisələr haqqında geniş söhbət aç- mağı, uzun təfsilat danışmağı xoşlamır. O, öz fikirlə- rini, mətləblərini əsas etibarı ilə hadisələrin inkişafın- da, surətlərin xarakterində ifadə edir. Haqverdiyev bə- dii mətləbin izahında zahiri görünüş əlamətlərindən köməkçi bir vasitə kimi istifadə etməyi o qədər də meyl etmir: əsas sözünü obyektin bilavasitə məzmu- nunun, mahiyyətinin dəqiq və zəngin təhlilində, iza- hında söyləməyə çalışır. Bədii yaradıcılıqda məcazlardan istifadə yazıçı- dan, sənətkardan yüksək professionallıq, obrazlı tə- fəkkür, sözlərin üzərində səbirlə, təmkinlə işləmək, onlara yeni məzmun, məna çalarları, poetik təsvir və ifadə vasitələrindən yüksək səviyyədə faydalanmaq bacarığı tələb edir. Aydın məsələdir ki, yazıçının bədii zövqü, həyat təcrübəsi, idrak və müşahidə qabiliyyəti nə qədər güclüdürsə, onun dili də o dərəcədə güclü, təsirli, əlvan və poetik olur. Bədii təsvir vasitələrinə epitet, təşbeh (bənzətmə), metafora (istiarə), metoni- miya (addəyişmə), simvol, bədii sual, təzad, təkrir, mübaliğə, inversiya, kinayə aiddir. Ə. Haqverdiyev bir nasir kimi bədii təsvir və ifadə vasitələrindən yer- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 105 li-yerində satirik tərzdə canlandırmışdı. Ədib epitet- lərdən ən çox bədii portret yaradan zaman istifadə etmişdir: «Yoğun cüssəli, yoğun sifətli, qırmasaqqal, boynun gödəkliyindən başı iki çiyinlərinin arasında gizlənmiş, çuxasının qolları əllərini örtmüş, şalvarının yuxarısı dar, aşağısı enli, yerişi və danışığı vüqar və təmkinli, amma söz demək istəyəndə ağzından zəhri- mar axırdı və ilan dilinə oxşar bir dil çıxırdı» (31, s. 80). «Yoğun cüssəli», «yoğun sifətli» və s. kimi epitetlər şəxsin xarici cizgiləri haqqında məlumat ve- rir. Ədib tarixə nəzər salaraq Əsgəran hasarı haqqında danışanda qeyd edir ki: «İxtiyar mənim əlimdə olsay- dı, bu hasarı, qədim hasardan olmasına baxmayaraq, kökündən qazardım. Bəlkə bayquş kimi göz qaba- ğında durub, keçmiş qanlı günlərə baxanların yadına gətirməyə» (31, s. 38). Ədib siyasi məsələyə toxunaraq 1905-ci ildə olan hadisələri, «qanlı günlər» kimi epitetlə adlandırır. Haqverdiyev ermənilər tərəfindən türklərə qarşı tö- rədilən həmin dəhşətli günlərin bir daha qayıtmama- sını arzulayır. Yazıçı epitetlərdən lirik-psixoloji məqamlarda da istifadə etmişdi. «Odabaşının hekayəsi»ndə Fərman Aynurə Paşayeva 106 ölüm yatağında olanda həkimin Gövhərtacdan gətir- diyi köynəyi və qan ləkəli dəsmalı bağrına basır. Sev- gilisinə qovuşa bilməyən aşiqin hisslərini ədib bu cür təsvir edir: «Sonra köynəyi qalxızıb bir qədər yanıqlı nəzərlə baxıb odlu ah çəkdi» (31, s. 122). Haqverdi- yev təşbehdən (bənzətmə) məharətlə istifadə edən, onun məna çalarlarını uyğunlaşdıran bir yazıçıdır. Əl- bəttə yazıçı bu bənzətmə ən çox satirik məqsədlə isti- fadə etmişdir. Haqverdiyevin bənzətmələri ən çox mübaliğəlidir. Çünki bu zaman əsas üstünlüyü kinayə- yə verərək hadisələrin, yaxud da obrazların iç üzünü aça bilmişdi. Yevlaxı təsvir edən zaman yazır: «Ada- mın başının üstündə, quzğun cəmdək üstünə dolanan kimi dolanırlar» (31, s. 28). Başqa bir misalda yazır: «Əhli-savab qırğı kimi yüyürüb körpünün o bir tərəfi- nə keçir» (31, s. 60). Qıl körpüsündən keçən zaman savab qazanmış şəxslərin cəhənnəmə düşmədiklərinə görə sevincli halda cənnətə getməklərini «qırğı kimi yüyürüb» təş- beh ilə əvəz edərək mübaliğələşdirir. Ədib din xadimlərinin – məşədilərin, hacıların məşğul olduqları fırıldaqları mübaliğəli kinayə ilə tən- qid etmişdir: «Oğrular çiti, məxməri, ay-ulduzu, zərli parçaları, firəng qanovuzunu... açıb tökürlər məşə- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 107 dinin qabağına, məşədinin gözləri məşəldar pişiyin gözləri kimi başlayır parıldamağa» (31, s. 76). Məşədi Sünbə oğurluq malları sünbə ilə ölçərək oğrulardan alıb dükanında satırdı. Həmin parçaları satan zaman üstəlik sələmçiliklə də məşğul olurdu. Oğurluq malları görəndə Məşədi Sünbənin acgözlü- yünün, tamahkarlığının ən bariz nümunəsi «məşəldar pişiyin gözləri kimi başlayır parıldamağa» təşbehində özünü göstərir. Haqverdiyev təşbehləri mübaliğələşdirdiyi kimi bəzən kiçildib litota halına da gətirməyi bacarırdı: «Xülasə, Hacı Kamyabın qapısında camaat qarışqa ki- mi qaynamaqda idi» (31, s. 95). Ədib burada Hacı Kamyabın evinə Xudayar xanın elçi getmək münasibəti ilə qurduğu məclis üçün ca- maatı qapısında işlətməyindən danışırdı. Xudayar xa- nın gətirdiyi peşkəşi Gövhərtaca təqdim olunanda o, çox pis vəziyyətə düşür. Əsl sevgilisinə yox, başqa birisinə verildiyini anlayanda bərk ağlamağa başlayır: «Gözlərindən sel kimi yaş axdı» (31, s. 95). Ədib Məşədi Sünbə haqqında işlətdiyi mübaliğəli, kinayə dolu təşbehi həkimbaşı Mirzə Mehdi haqqında da təkrar işlədir: «Həkimbaşı pulları görəndə gözləri məşəldar pişiyin gözləri kimi bərq verir» (31, s. 101). Aynurə Paşayeva 108 Hər iki təşbeh acgöz, tamahkar insanların həyatla- rında qalib gələ bilmədikləri nəfslərindən xəbər verir. Ədib bəzən kinayələrini yaradan zaman bənzətmə üsullarından da istifadə edir. Bu zaman kinayələr sati- rik müqayisələr əsasında yaranır. Haqverdiyev bənzə- dilən tərəfin bəzi cəhətlərini xüsusi qeyd etmək, daha qüvvətli formada, daha gülünc məzmunda nəzərə çat- dırmaq məqsədi güdürdü. Bənzəyən tərəf isə əlverişli vasitə kimi köməkçi rol oynayır. Əslində bu çox oriji- nal və maraqlı kinayə vasitəsi kimi qüvvətli gülüş ef- fektinə malikdir: «Zəqqum ağacının tamaşasından qa- yıdanda gördüm bir çığır-bağır var ki, cəmi cəhənnə- mi səs götürüb. Guya Qarabağda, ya Naxçıvanda mə- hərrəm ayında dəstəbaşılıq üstündə dava düşübdür» (31, s. 64). Buradakı kinayə də bənzətmə, müqayisə əsasında yaradılmışdır. İblisi «arakəsməyə» salmış cəhənnəm əhlinin çığır-bağırı zahirən Qarabağ və ya Naxçıvan- dakı dəstəbaşılıq davaları ilə müqayisə edilmişdir. Əslində isə bu müqayisədə dəstəbaşılıq davalarındakı çığır-bağırlar, rüsvayçılıqlar ifşa olunmuşdur. Beləlik- lə, bu bənzətmə bənzəyən tərəfin deyil, bənzədilən tə- rəfin müəyyən əlamətinin daha qabarıq ifadəsinə xid- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 109 mət etmişdir. Bənzətməyə kinayə intonasiyası verən də məhz bu üsul olmuşdur. Metaforada da bənzətmədə olduğu kimi, məfhum- lar müqayisə olunur. Lakin burada müqayisə olunan məfhumların bənzər cəhətləri daha güclü, qabarıq ve- rilir, məfhumun özündən çox ona xas olan xüsusiyyət- lər ön plana çəkilir: «Dərmandan bir qaşıq ağzıma qo- yanda ağzım, sonra boğazım, axırda qarnım hamısı odlaşdı» (31, s. 50). Hadisənin ən gərgin məqamında ədib metafora- dan istifadə edir: «Qulplu qazanlar həyətdə yan-yana söykənmişdi» (31, s. 92). Metonimiyalardan istifadə edəndə ədib ən çox satirik məzmunda işlətmişdir: «Bəs bu Vinokurov camaatı dağıtdı» (31, s. 70). Bura- da Vinokurovun camaata etdiyi zülmlərdən danışılır. «Camaatı dağıtdı» deyəndə camaatın güzəranını ya- man günə qoyulmasını» nəzərdə tutulur. Bəzən ədib metonimiyadan da istifadə edir, amma dərhal addəyiş- mə zamanı əvvəlki adı gətirib yerinə qoyur, yaxud da izahını verir: «Qocaqurd mahalının camaatı bəyin bu hərəkətini öz əleyhinə açıq-açığına bir ədavət sayıb sözü bir yerə qoydular ki, onu «bayquş» eləsinlər. (Qocaqurd mahalında bir molla var, «bayqota» «bay- quş» deyir)» (31, s. 71). Haqverdiyev bəzən kinayə Aynurə Paşayeva 110 məqsədi ilə sinekdoxalardan da istifadə etməkdən də çəkinmirdi: «Komissiyanın birinə Dəsturov katib tə- yin olunmuşdu. Bu adam çox durbin olduğundan, bəy zümrəsinə düşənlərin hamısının xüsusi bir siyahısını tutub özündə saxlayırdı» (31, s. 84). Bu zaman o, «durbin» sözünün uzaqgörən məna- sında olduğunu başa salır. Çünki Dəsturov siyahıda adı olanlardan az, adı olmayanlardan çox pul alardı. Bu da Haqverdiyevin böyük məharəti idi ki, çətin anlaşılan sözü oxucu üçün qaranlıq saxlamayaraq dər- hal onun mənasını verir. Ədib simvoldan (işarədən) istifadəni daha çox etmişdi: «Məsələn: yəqin eşidibsən ki, neçə müddət bundan əqdəm iki dövlət arasında sərhəd qoymaq la- zım gəldi. Bu dövlətlərin birisi şərqli və o birisi qərbli idi. Hər bir tərəf sahədə öz vəkillərini göndərmiş- dilər» (31, s. 58). Müəllif, əlbəttə ki, İran-rus höku- mətləri arasında 1828-ci ildə bağlanmış «Türkmən- çay» müqaviləsinə işarə edir. Ancaq o, bu işarəni giz- lətmir. Altdakı sətirdə müqavilə haqqında danışdığı barədə məlumat verir. Sadəcə olaraq, əsərdə bu bir simvoldur. Haqverdiyev bədii sualdan istədiyi cavabı almaq, satirik məzmunu qabartmaq məqsədi ilə istifadə edir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 111 «O kimin oğludur? Onun əmisini mənim atam neçə il dustaqxanada yatırdı, o da özünü adam hesab eyləyib ortalığa atılır?! Buyursun, barmağını yumsun görüm, hansı pristav onun evində bir parça yeyibdir? Bu ma- hala neçə naçalnik gəlib-gedibdir, hansı onu bəyənib, ona əl veribdir? Əsil və nəcabətindən xəbəri olsa, heç xəcalətindən evdən çölə çıxmaz. Onun anası qaçaq Qurbanəlinin bacısı deyildimi?» (31, s. 68). Göründü- yü kimi verilən bədii suallardan həm başqa bəylərin, həm də həmin bəyin əsil gizli məqsədi aşkarlanır. Bəzən bədii suallarda kinayə də özünün göstərir: «Məgər əmimin dövləti ondan azdır? Əgər əmim döv- lətinin Xudayar xanın oğluna qalmasını istəyirsə, aparsın versin ona. Amma mənim istəklimi əlimdən almasın... Məgər kasıb adamın ürəyində məhəbbət ol- maz?» (31, s. 99). Fərmanın dilində söylənilən bu cümlələr bədii su- aldır. Çünki Gövhərtacı ona vermədiyinə görə əmisinə qarşı aqressiv kinayə burada daha güclənir. Kinayə və simvoldan sonra ədib ən çox bədii təzadlardan da isti- fadə etmişdir. Bədii təzadlar verməklə yalan ilə hə- qiqəti qarşılaşdıraraq böyük ziddiyyət yaratmışdır. Bu ziddiyyət isə satirik məzmunu daha da dərinləşdirmiş- dir: «Nə yaxşı olardı bunların birisini Rusiya vəzirləri Aynurə Paşayeva 112 şurasına sədr edəydilər. Əgər gündə hər əli ilə bir in- qilabçı tutub boğazından asdırsa, iki aydan sonra Ru- siyada qurd quzu ilə otlayar» (31, s. 62). Bu cür kinayəli bədii təzadla ədib Xortdanın dili ilə Rusiya dövlət məmurlarının qanunsuz hərəkətləri- nə işarə edir. Cəhənnəmdəki yetmiş min əlli məlaikə- ni onlardan belə yaxşı işlədiyini qeyd edir. Məlaikələr (quzu) rus dövlət məmurları (qurd) arasında kəskin bir bədii təzad yaradır. Başqa bir misala diqqət yetirək: «Onun tövbəsi bizə lazım deyil. Nə balını istəyirik, nə də balasını. Güclə yaxamızı əlindən qurtarıb» (31, s. 72). Burada naçalnikin əlindən zara gələn camaat onun əlindən yaxalarını qurtarmaq üçün heç nəyini istəmir- lər. Bəzən, təzad o qədər şişirdilir ki, kinayə o qədər güclü olur ki, böyük satirik təzad yaranır: «Qoy məni öldürsünlər: cəhənnəmə, gora öldürsünlər! Təki ağa- nın könlü şad olsun» (31, s. 111). Burada ağaların, hacıların onların əleyhinə danı- şan camaatın necə zülm olduğuna da kiçik bir eyham- la işarə edilir. Bədii təzad bəzi yerlərdə kinayəli şəkil- də səslənən müxtəlif adların da yaranmasına gətirib çıxarır: «Axır vaxt oğlunu bir naxoşluq tutmuşdu ki, həkimlər o naxoşluğa «it aclığı» deyirlər. Sübhdən ax- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 113 şamadək yeyirdi, doymayırdı. Evindən qovulandan sonra aşnası onu yanına apardı. Orada ölənədək... yedi öldü» (31, s. 88). Bu məqamda, hacının oğlu xəsis- liklə yığdığı pulla dağıtmağından danışılır. Səhər-ax- şam ölənə kimi yemək-içməklə gününü keçirdiyinə görə onun bu xəstəliyini «it aclığı» adlandırır. Ədib mənanı qüvvətləndirmək üçün bədii təkriri əsas vasitə hesab edirdi. Bədii təkrirdən o, ritmik va- sitə kimi də istifadə edir. Ə. Haqverdiyev nəsrində qəhrəmanın, situasiyanın, emosional-psixoloji anlamı- nın bu cür təbii ifadəsində əsas rol oynayan vasitələr- dən biri ritmdir. Ə. Haqverdiyev məqsədin aşkarlan- masında ritmdən məharətlə istifadə etməyi bacarır. Həqiqətən də, ritm emosional mənanı qabarıqlaşdırır: «Cəhənnəm, nə cəhənnəm! Tamaşası cəmi dünyaya dəyər» (31, s. 53). Burada «cəhənnəm» anafora kimi cümlənin mo- noloqun əvvəlində təkrarlanıb. Haqverdiyev sənətkarlıq məharətini müxtəlif mə- qamlarda göstərməkdən ötrü mübaliğədən çox bəh- rələnmişdi. Onun mübaliğələri də digər bədii ifadə va- sitələri kimi kinayəli xarakterdədir: «Şuşaya getmək istəyən Xortdan özünün tez çatması üçün surətli fay- ton gəzir. Faytonçu faytonu haqqında deyir: Aynurə Paşayeva 114 – Belə faytonum var ki, avtamabel onun yanında heçdir?» (31, s. 28). Yazıçı bəzən dəhşətləri görən zaman Xortdanın dili ilə gördüklərini mübaliğənin bir vasitəsinə çevirir: «Mən cəhənnəmə daxil olanda həmin quyunun təkin- dən bir «vay dədəm, vay» naləsi eşitdim. Başımın tü- kü papağımı götürdü» (31, s. 57). Bəzən mübaliğələrdə surətin məqsədini görmək çox çətin olur: «Baxdım gördüm ki, sizin beş mana- tınız məndə artıq qalıbdır. Mən Məkkədən neçə gündü gəlmişəm. Elə onsuz da öz malıma haram qatmaram. Əgər o beş manat mənim cibimdə qalsa, əvvələn, ta- mam qazancım it qanından murdar olar, ikinci, haman beşlik qiyamətin günündə bir parça od olub mənim bədənimə yapışar. Alın pulunuzu» (31, s. 79). Verilən nümunədə Hacının dürüst bir adam olduğunu inandır- maq üçün mübaliğəli şəkildə işlənən «qiyamətin gü- nündə od olub mənim bədənimə yapışar» ifadəsi, doğ- rudan da, sonradan cəhənnəm səhnəsində həqiqətə çevrilir. İnversiyadan yeri gələndə az-az hallarda istifadə etmişdi: «Elə ki, qapı açıldı, daxil olursunuz bir dəh- lizə» (31, s. 103). Əmr cümləsi kimi işlənmiş bu cüm- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 115 lədə inversiya ifadə baxımından yeni məna çaları bəxş edərək emosional effekt verir. Bədii əsərlərin düzgün adlandırılmasının mühüm rolu var: «Hər-hansı əsər olur-olsun, oxucunun ilk tə- sadüf etdiyi, ilk dəfə üz-üzə gəldiyi məsələ, mətləb sərlövhə olur. Əsərə daxil olmamışdan, onun məzmu- nu ilə tanış olmamışdan qabaq oxucu sərlövhə ilə, əsərin adı ilə tanış olur. Əsərin adı insanın adı qədər mənalı, mühüm və vacibdir. İnsan hər şeydən qabaq adı ilə tanındığı kimi, bədii əsər də adı ilə tanınır, şöh- rət tapır. Sənətkar öz əsərinə təsadüfi ad seçmir. Sər- lövhə, adətən, əsərin məzmunu, ideyası, daxili müna- sibətləri ilə bağlı olur» (55, s. 67). Əsər adları üç cür ola bilər. Birinci halda əsər əsas qəhrəmanın adı ilə adlandırılır. İkinci halda hadisə- lərin məkanı ilə əlaqədar ola bilər. Üçüncü halda isə əsərin adından hadisələrin mahiyyətinə işarə oluna bi- lər. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» adı əsərin ha- disələrinin mahiyyətinə işarə oluna bilər. Ancaq kon- kret mahiyyət haqqında da təsəvvür yarada bilmir. Əslində ədib bu adı da fırıldaqçı din xadimlərini və onların əməllərini tənqid etdiyinə görə satirik mənada işlətmişdir. «Cəhənnəm məktubları» dedikdə, cəhən- nəmdə baş verən hadisələrin hər biri bir məktuba işarə Aynurə Paşayeva 116 edir. Məktubun hər biri cəhənnəmdə baş verən hadisə ilə bağlıdır. Yazıçının burada özünün bir neçə söz hissəsində qeyd etdiyi kimi cəhənnəm deyəndə, «mənfi tiplər cəmiyyəti» mənasında başa düşülür. «Son tədqiqatlarda isə «Cəhənnəm məktubları» gah «pamflet», gah da, «publisistik povest» deyə təh- lil və təqdim olunur. Əsərdə nəzərə çarpan «publisis- tika və felyetonçuluq onun üslubu, pamflet xüsusiy- yəti isə bilavasitə quruluşuna, janrına aid edilir. Mə- lum olduğu kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalı ilk nöm- rələrindən başlayaraq ədəbi-bədii fikrin müxtəlif for- malarından, bədii publisistikanın çox müxtəlif, rəng- arəng janrlarından istifadə edirdi. Epik-satirik nəsrin səyahətnamə, məktub, pamflet və s. kimi janrları mol- lanəsrəddinçi ədib və mühərrirlərin tez-tez müraciət etdikləri ədəbi janrlardan idi. Satirik səyahətnamələr də bədii publisistika janrları sırasına daxildir. Hadisə və faktların çoxluğu ilə əlaqədar olaraq elmi-nəzəri ədəbiyyatda bu tipli əsərləri publisistik roman da ad- landırırlar. Belə əsərlərdə müəllif ideyası öz ifadəsini təkcə epik təsvirlərdə deyil, eyni zamanda məntiqi mühakimə və faktlarda da tapır. Bədii publisistikaya məxsus aktivlik, açıq tendensiya, müasirlik və aktu- allıq kimi xüsusiyyətlər janrın əsas komponentləri Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 117 kimi satirik səhayətnamələrdə qabarıq şəkildə meyda- na çıxır. «Publisistika, səyahətnamə, bir janr kimi, Azər- baycan sosial-ədəbi fikrində M.F. Axundovun «Kə- malüddövlə məktubları» ilə gəlmiş, əsrin sonlarında Zeynalabdin Marağayinin «İbrahim bəyin səyahət- naməsi» əsəri ilə publisistik roman janrın yeni və par- laq nümunəsi kimi yaranmışdır. «Molla Nəsrəddin»in redaktoru C. Məmmədquluzadənin jurnalın ilk nömrə- lərindən etibarən satirik səyahətnamə janrına xüsusi diqqət və əhəmiyyət verməsi, dönə-dönə «İbrahim bə- yin səyahətnaməsi»nə müraciət edib, əsərdən iqtibas- lar gətirməsi də təsadüfi deyildir. «Cəhənnəm məktubları» ilk baxışda ənənəvi «məktub» janrını xatırladır. Əslində isə sərlövhəyə çə- kilən «məktub» sözü şərti səciyyə daşıyır; əsərin «sə- yahətnamə» formasında yazıldığını rədd etmədiyi ki- mi, onun janrını da müəyyənləşdirmir. Məzmunun sə- yahətnamə formasında verilməsi də sərlövhədəki «məktub» sözünün şərtiliyinə dəlalət edir» (55, s. 80-82). Haqverdiyev yaratdığı surətlərin adlarını çox vaxt yuxarıdakı təbəqədən verəndə ictimai möv- qelərini bildirir: Hacı Kamyab, Məşədi Sünbə, Xuda- yar xan, Məşədi Seyfulla, Hacı Mirzə Əhməd ağa və Aynurə Paşayeva 118 s. Bəzən ədib surətlərin xarakteri ilə bərabər adlarını da komik vəziyyətdə verirdi: Mərdidqulu xan. Bəzən ad seçən zaman mənasını qədim türk mənşəli sözlər- dən seçib, satirik bir obraz yaradır. «Dəsturov» sözün- dəki «dəstur» qədim türk dilində arxaik söz kimi «icazə» mənasındadır. Dəsturov əsərdə, əvvəllər, döv- lət məmuru işləmiş, nəsli-kökü bəy olanları təsdiqlə- yib, icazə kağızı verirdi ki, onların keçmiş bəyliyi bər- pa olsun. Bu yola da çoxlu mədaxil əldə edirdi. Doğ- rudur, «Molla Nəsrəddin» jurnalında «Dəsturov sehr- kar» adlı məqalə çıxmışdı. Ancaq çox güman ki, hə- min adın bu cür adlandırılması onun arxaik, əsl türk sözü olması ilə əlaqədardır. Haqverdiyevin dili xalq dilinə daha çox yaxın idi. Bu onun yaradıcılığındakı xəlqiliyinə əyani sübutdur. O, bir sənətkar kimi Azərbaycan dilinin bütün qram- matik və leksik imkanlarından istifadə etmək bacarı- ğına malik idi. Ədib tarixin müəyyən dövründə yara- nan arxaik sözlərdən istifadə etmişdir: «Bir dəfə bir kəndli öz hesabı ilə on girvənkə yağ satmaq üçün ha- cının yanına gətirir» (31, s. 78). Burada işlənən «on girvənkə» əslində tarixizmdir. Ölçü vahidi kimi işlən- mişdir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 119 Ədib varvarizmdən də yeri gələndə məqamında işlətmişdi. Əlbəttə, bu dövrdə ədəbi dil hələ təzə-təzə formalaşmışdı. Bir tərəfdən Rus-Avropa, digər tərəf- dən ərəb-fars mənşəli sözlər dilimizdə qalmaqda idi. Haqverdiyev həmin sözləri satirik bir priyom kimi is- tifadə etmişdir. Digər tərəfdən ədibin əsərlərində qoy- duğu ideyanı, ictimai-estetik məzmunu, obrazların da- xili aləmi, düşüncə və mənəviyyatlarını, səciyyəvi və fərdi xüsusiyyətlərini daha yaxşı açmaq, onları həqiqi tip, xarakter səviyyəsinə qaldırmaq üçün bilə-bilə mü- əyyən ölçü daxilində əcnəbi sözlərdən istifadə etmiş- di. Ədib fırıldaqçı din xadimlərindən danışan zaman ən çox ərəb-fars, dövlət məmurlarından danışan za- man ən çox rus mənşəli sözlərdən istifadə edir. Poves- tin müqəddimə hissəsində çoxlu ərəb-fars mənşəli sözlərə, izafətlərə rastlanır: «Əmma raviyani-əxbar və naqilani asar və tutiyani-şəkkər-şikanü-göftar camül- hekayatda kimdən ərz eləsinlər? Bəndədən» (31, s. 26). Başqa nümunədə: «Atamdan mənə çox ziqiy- mət kitablar keçibdir və o kitabların cəhətincə mürrf- fəhülhal güzəran elərəm» (31, s. 45). Ərəb və fars mənşəli olan bu sözlər Mirzə Qoşunəli Təbrizinin di- lindəndir. Aynurə Paşayeva 120 Rus mənşəli sözlərdən də ədib yeri gələndə işlə- dir: «Ərizə gətirsən, yazaram. Povestka gətirsən, oxu- yub vədəsini deyərəm: axı sən niyə mənim evimi yıx- dın»; «Soruşdu: uçtel haraya gedib, mən də dedim: gedib dərs gətirməyə»; «Bir gün bir neçə ağsaqqal yı- ğılıb getdik işkolaya ki, görək «dərs gətirmək» nəyə deyirlər» (31, s. 96); «Soldatlar şax durub çest verir- dilər» (31, s. 33). Bəzən varvarizm kinayəli şəkildə bir priyom kimi işlənir: «Pojalusta, de görüm o mən- dən ərizə yazdıranlar hansılardı?» (31, s. 70). Ədib varvarizmi öz sözlərimizlə bərabər işlətmiş- dir: «Siz məni bayqot edibsiniz» (31, s. 71). Bəzən də əcnəbi sözləri verən zaman Azərbaycan dilində, bəzən də əksinə, həmin sözün qarşılığını da verib, oxucuya aydınlaşdırmağa çalışır: «İblisi cəhənnəm əhli bir növ cana gətirmişdi ki, binəva az qalmışdı istefa (yəni, otstavka) verib qulluqdan çıxsın» (31, s. 73). Ədib oxucu ilə səmimiyyətini artırmaq üçün xalq dilinə yaxın olmağa çalışmışdır. Bunun üçün o dialekt sözlərdən də yeri gələndə işlətmişdir. Ədib ən çox Cənub-Şərq qrupu dialektinə meyl etmişdir. Qərb di- alektini ən çox Xortdanın dilindən verir. Bəlkə də bu onun Tiflisdən gəlməsi ilə bağlıdır: «Xəbər aldım ki, Şuşaya poezd nə vədə gedəcək», «Məni nə vədə Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 121 Şuşaya yetirərsən?», «Sənin xatırın üçün faytonu qırx yeddi manata qoşaram» (31, s. 28); «Həqiqətən bir se- yid qızı haman günü məşədinin evinə libasız əyləşib- miş, o da məşədinin öz arvadı imiş» (31, s. 73) nümu- nələrində «nə vədə», «xatır», «haman» kimi sözlər Qərb dialektinə məxsusdur. Ədib tipin dilini fərdiləş- dirməkdən ötrü onun mənsub olduğu məkana uyğun dialekt sözlər verərək dili daha da canlı etmişdi. «Bu halda gördüm bir içərişəhərli bakılı camaatdan ayrılıb şamaxılılara tərəf qayıdır. Dedim: – Ədə, nöşün qayıtdın? – İçərişəhərli sözümə cavab verib dedi: – Bir mənə deyən gərək ay ur... ay şoğərib, ay fi- lani, sənə nə düşüb camaatın ardınca yüyürürsən?» (31, s. 39), «Süz öləsüz, müytüvüzü görüm, Kürdəmir tərəfindən adını eşidib, gedib yüz altmış manat verib köpək alıb gətirmişəm ki, bir paraxoda dəyər» (31, s. 73). Verilən nümunələrdə «nöşün», «şoğərib», «sür», «öləsüz», «öləsüz», «müytüvüzü» kimi sözlər içərişəhərli dilindəndir, həmin sözlər Bakı dialektinə məxsusdur. «Odabaşının hekayəsi»ndəki dialektlər isə cənub dialektinə məxsusdur: «Doğrudur, mən böyü- yəndən sonra əmim məni evindən genitdi» (31, s. 106), «Fərmanın haləti digərgun idi» (31, s. 120). Aynurə Paşayeva 122 Ədib vulqar sözlərdən də istifadə etmişdir. Dili- mizin ümumi lüğət fonduna daxil olan bu sözlər su- rətlərin dilində işlənən nifrət xarakterli kobud söz- lərdir. Əlbəttə ki, bu cür sözlər də surətin dilini fərdi- ləşdirməkdən ötrü işlənir. Əvvəlki nümunələrdə işlət- diyimiz «şoğərib» vulqar sözdür, sadəcə dialektdə iş- lənib. «Hər kəs yerindən qalxsa, atamın oğlu deyiləm cəmdəyini yerdə qoymasam!», «Bunlar hamısı axmaq sözlərdir» (31, s. 42). Nümunələrdəki «cəmdəyini yer- də qoymasam», «axmaq» sözlər vulqarizmdir. Haq- verdiyev povestdə terminlərdən olduğu kimi seçərək istifadə etmişdir. Bərdə, Ağdam, Xocalı çayı, Əsgə- ran, Tiflis və s. yerlərin adlarını çəkmişdi. Bu yerlərin adını çəkən zaman belə onun tarixi haqqında çəkin- mədən məlumat da vermişdi. Ancaq C. Məmmədqu- luzadə kimi bəzi terminləri satirik məzmunludur: «Cındırlı Piri», «Öskürək Piri», «Qocaqurd mahalı», «Güngörməz kəndi». «XIX əsr Azərbaycan tənqidi realizminin birinci mühüm keyfiyyəti budur ki, ədəbiyyat öz tarixində heç vaxt xalq həyatı və taleyi ilə bu qədər yaxınlığı olmamış, mövcud quruluşu və şəraiti, məişəti, ictimai- siyasi münasibətləri bu qədər konkret, aydın təhlil və Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 123 izah etməmişdir. Ədəbiyyat heç vaxt ictimai münasi- bətlərə, zehniyyətin çürük, mürtəce və eybəcər cəhət- lərinə XIX əsrdəki qədər kəskin cəbhə tutmamışdır» (62, s. 296). Haqverdiyev əsərin həm bədii estetik gözəlliyinə, zərifliliyinə və canlılığına diqqət yetirir, həm də fikrin son dərəcə aydın, dəqiq və lakonik ifadəsinə nail olur- du. O, xalq danışıq üslubundan istifadə etdiyi kimi, folklor nümunələrindən də bəhrələnmişdir. Onun ya- radıcılığını səciyyələndirən cəhətlərindən biri xalqa bağlılıqdır. «1900-cu ildə Əbdürrəhim bəy Sank-Peterburqda təhsilini başa vurub Şuşaya qayıdandan sonra daha çox nağıl və əfsanələrin toplanması işinə bağlanmış- dır. 1923-cü ildə Bakıda təşkil edilmiş «Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti» nəzdində Ə. Haqver- diyevin təşəbbüsü ilə ilk diyarşünaslıq kursları – azər- baycanşünaslıq kursları açıldı. Ə. Haqverdiyev özü bu kurslarda Azərbaycan və rus dillərində «Azərbaycanın keçmişinin öyrənilməsi» mövzusunda mühazirələr oxuyurdu. 1924-cü ildə yenə də onun təşəbbüsü ilə dinləyicilərdən bir qrupu Moskva, Sank-Peterburq və digər şəhərlərə Azərbaycana aid materialların, kitab- ların, dövri mətbuatın toplanılması üçün ezamiyyətə Aynurə Paşayeva 124 göndərildi. İlin axırlarında cəmiyyətin nəzdində top- lanmış ədəbiyyatdan böyük bir kitabxana yaranmışdır. Kursların açılması, həm də kitabların, materialların toplanması işi eyni zamanda Azərbaycan incəsənəti- nin, tarixinin, mədəniyyətinin, etnoqrafiyasının, coğ- rafiyasının, eləcə də milli folklorun toplanıb araşdırıl- masında xeyli iş gördü» (46, s. 16-17). Bu folklor nümunələrindən atalar sözü, məsəllər, alqış və qarğışlar, andları və s. misal göstərmək olar. Ə. Haqverdiyev atalar sözünü, əsasən, iki üsulla işlət- mişdir: birinci halda tam ciddi məzmunda olur. İkinci halda tənqidi gülüşlə müşayiət edilir (69, s. 282). Cid- di məzmunlu atalar sözlərinin bəziləri fars dilində işlənsə də tərcüməsini də, hökmən, oxucuya aydınlaş- dırır: «Kafər bəcəhənnəm namirəvəd kəşan-kəşan mi- bərənd» (Kafir cəhənnəmə getməz, onu çəkə-çəkə apararlar) (31, s. 51). Ya da ədib satirik atalar sözlə- rini yaratdığı satirik obrazların dilindən verir: «Deyir- lər çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər», «Axşamın xeyrindən isə sabahın şəri» (31, s. 44). Axırıncı verilən nümunə Mirzə Qoşunəli Təbrizlinin dilindən verilib. O, iksir düzəldib cəhənnəmə yola sal- mağı xeyirli bir iş hesab edərək bunu deyir. Əslində ədib bu cür atalar sözünü onun dilindən kinayəli bir Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 125 şəkildə vermişdi. Başqa satirik obrazın-Hacının dilin- dən deyilən atalar sözünə nəzər yetirək: «Keçəl dər- man bilsə, öz başına yaxar» (31, s. 88). Keçəl deyəndə Dəsturovu nəzərdə tuturdu. Ciddi məzmunlu atalar sözlərinə Xortdanın, Fərmanın nitqində rast gəlmək mümkündür. «Axtaran tapar» Xortdanın dilindən ve- rilmiş atalar sözüdür. Fərmanın əmisi haqqında de- yilən atalar sözü olduqca ciddi məzmunludur: «Kəsil- sin iki əl ki, bir başı saxlaya bilməyə» (31, s. 96). Ədib işlətdiyi məsəlləri əsil mətləbinə, məqamına uyğun bir şəkildə işlədir. Bəzən həmin məsəlləri ve- rən zaman onun izahını da verərək oxucuya qaranlıq yer buraxmır. «İmam evini yıxsın» məsəli «Qarahacı- lı» deyilən yerdə yayılmışdı. Məşədi Səfər haqqında verilən əhvalat həmin məsələnin izahını açır. Yaxşı qazanc əldə eləyən bu tacirin evinə gəlib məhərrəm ayında yeddi gün ehsan yeyən din xadimləri onu müf- lisləşdirir. Belə ki, iman evini yıxanlardan da biri bu tacir olur. Ədib yeri gələndə mübaliğə məzmunlu idi- omatik ifadələrdən də istifadə edib: «Qızıdır bir-iki gün ağlar, sakit olar. Və sonra da süd gölündə üzəndə dünya yadından çıxar», «bizim İbrahimin avara oğlu- nun fikri düşüb başına» (31, s. 96-97). «Xortdanın cə- hənnəm məktubları» satirik məzmunlu olduğundan Aynurə Paşayeva 126 burada alqışlara az-az hallarda rast gəlinir: «Gözlərin aydın olsun, az çəkməz Fərman durar ayağa» (31, s. 120). Gözəl hiss və emosiyalar aşılayan alqışların əksi olan qarğışlara da povestdə rast gəlmək mümkündür. Bu cür qarğışlar idiomatik ifadələrlə işlənmişdir. Mə- şədi Sünbənin dilindən deyilən qarğışlar: «Acından ölür, qoy canı çıxsın, ölsün!», «Di canın çıxsın, yan!» (31, s. 77) çox maraqlıdır. Qarğışlarla bərabər andlar da özünəməxsus yer tutur. Andlar kimisə inandırmaq məqsədi ilə deyilsə də, müxtəlif məqsədli və məz- munlu olur. Başqa bir misalda ədib and içərək oxucu- larını inandırmağa çalışmır, sadəcə özünün gördüyü həqiqətləri danışmağa çalışır: «Mən oxucularıma özüm şahid olduğum bir fəqərədən danışım» (31, s. 74). «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda işlənən andlarda kin, nifrət, qəzəb dolu satira var. Vinokuro- vun içdiyi andda diqqət yetirək: «And olsun Allaha, gərək onların hamısını birbaş Sibirə itirim» (31, s. 70). Burada Vinokurovun nitqindəki and o qədər nifrət doludur ki, qarğışla birgə işlənib. Ə.Haqverdiyevin yaradıcılığında xalqımızın azad- lığı və tərəqqisi uğrunda mübarizəsinin, həyat və mə- işətinin unudulmaz bədii lövhələri verilmişdir. Yazıçı Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 127 bütün ömrü öz doğma xalqı ilə bağlı olmuş, bütün ömrü boyu öz xalqının mədəni inkişafını və səadətinə xidmət etmişdir. Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|