O’T ChIharUV YO’LLARI DISKINEZIYaSI
Bolalardagi o’t chiharuv yo’llari diskineziyasi biliar tizimning eng ko’p
tarqalgan patologiyasidir. "Diskineziya" termini so’zma-so’z "harakat buzilishi"
deb tarjima qilinadi va silliq mushaklarning g’ayritabiiy, koordinasiyalanmagan
funksiyasini bildiradi. O’t chiharuv yo’llari diskineziyasi (OChYD) - bu, safro
chiharilishining buzilishiga olib keluvchi o’t chiharuvchi tizimning turli a'zolari,
ayniqsa o’t pufagi va jigardan tashhari o’t yo’llarining hisharish funksiyasi izdan
chiqishidir.
Tibbiy adabiyotlarda va hujjatlarda "OChYD" abbreviaturasini uchratish
mumkin. Ko’pincha OChYD bolalarda yetarlicha erta tashxislanmaydi, bu
bemorlarni o’z vaqtida davolanmasligiga olib keladi va keyinchalik kattalardagi
hazm qilish tizimi a'zolari murakkab kasalliklarining oldini olinishini
qiyinlashtiradi. Oxirgi yillarda OChYD birlamchi kasallik emas, balki hazm qilish
traktining yuqori bo’limlari u yo’ki bu jiddiy patologiyasi (gastroduodenit, yara
kasalligi, pankreatit va boshq.) klinik korinishining biri degan asos tan olinayapti.
Safro dimlanishi rivojlanishining asosida o’t chiharuv yo’llari apparati sfinkterlari
(hisharuvchi mushaklar) faoliyati va harakat funksiyasi buzilishi yo’tadi. Safro
dimlanishi (xolestaz) jigarda va ichakda safro sirkulyasiyasi izdan chiqishi, o’t
suyaqligi va uning komponentlarining fizik-kimyoviy xususiyatlari o’zgarishi
natijasida yuzaga keladi. Xolestaz safroning bakterisid xossalari pasayishiga olib
keladi, bu ichakka gijjalar kirib joylashishini engillashtiradi. Bolalik yoshidagi
OChYD ko’pincha gipertonik yoki aralash shakllarda, kamroq - gipotonik shaklda
uchraydi.
Klinikasi. OChYD ning gipertonik shaklida bolalar o’ng qovurga osti
sohasida yoki o’ng yo’nboshida xurujsimon, sanchuvchi ogriqqa shikoyat qiladi.
Kichik yoshdagi bolalar kindik atrofini ko’rsatishadi. Juda kam qo’llarda
og’riqlarning o’ng yelkaga, kurakka uzatilishi kuzatiladi. Ushbu holat uchun
yetarli darajadagi xususiyatli simptom - tez yugurish yo’ki tez yurishda o’ng
yo’nboshda paydo bo’ladigan kuchli sanchisimon og’riq, bu shundoq ham
kattalashgan jigarning venoz qon oqib kelishining kuchayishi hisobiga yanada
kattalashib, kapsulasi chuzilishi
228
bilan tushuntiriladi. Bu simptom fizkultura mashg’ulotlarida yoki trenirovkalarda,
harakatchan o’yinlarda, raqs bilan shug’ullanishda yana ham kuchliroq namoyo’n
bo’ladi.OChYD ning gipotonik shakli o’ng yonboshdagi, deyarli doimiy,
zirqirovchi simillagan og’riq bilan xususiyatlanadi. hissiy zoriqish, ovqatlanishdagi
kamchiliklar og’riq sezgilarini kuchaytirishi mumkin. Kasallikning qat'iy yo’ldoshi
dispepsiya hisoblanadi. Bolalarda ishtaha pasayadi, ularni tez-tez ko’ngil aynishi
bezovta qiladi. Ko’pincha kichik bolalar yog’li va shirin ovqatni kotarolmaydi,
ularni iste'mol hilgandan so’ng bolalarda ko’ngil aynishi va qusish boshlanadi.
Ba'zida katta yoshdagi bolalar og’izdagi achchiq ta'mga shikoyat qilishadi.
O’zgaruvchan ich kelishi paydo bo’ladi. Ob'ektiv korikda shifokor paypaslab o’ng
qovurga osti sohasida ogriqli zonalarni, kaft qirrasi bilan qovurga ravoqining
chetiga urganda og’riqlarning kuchayishini aniqlaydi. Ko’pchilik bolalarda jigar
kattalashadi, va uning cheti qovurga ravog’idan 1-2 sm pastda paypaslab topiladi.
Diagnostikasi shikoyatlarni tahlil qilishga, korik ma'lumotlari va qoshimchp
tekshiruv natijalariga asoslangan. Ushbu patologiyada ultratovush tekshiruvi
(UTT) muhim ahamiyatli tashxisiy uslub hisoblanadi. UTT ot qopi harakat
buzilishi xususiyatini aniqlashga, o’t chiharuv yo’llarining anomaliyalarini
tashxislashga (qayrilishi, oralishini) imqon beradi. O’t yo’llari va o’t pufagi
tuzilishining aynan mana shunday o’ziga xosligi diskineziyaning bevosita sababi
hisoblanadi. Bolada fraksion duodenal zondlashni amalga oshirish maqsadga
muvofiq. Safroning turli porsiyalarida ko’rsatkichlarning o’zgarishi diskineziya
tipiga bog’liq. Ko’pchilik qo’llarda safroning mikrsko’piyasida kolloid muvozanat
buzilishi (kalsiy bilirubinat, xolesterin kristallari miqdori oshishi) buzilishlari
aniqlanadi. Ko’pincha bolalar safrosida parazitlar - lyambliyalarning vegetativ
shakllari, opistarxis tuxumlari, Stroingyloides stercoralis qurtlari va boshq.
topiladi. O’t chiharuv tizimini rentgenqontrast tekshirish bolalarda kam qollaniladi
va faqat jiddiy korsatmalarga asoslanigina.
Davolash. OChYD mavjud bolalarni davolash asosida kompleks yondoshish
yotadi. Bu bir nechta yonalish bo’yicha: surunkali infeksiya ochoqlarini sanasiya
qilish; parazitlarga harshi terapiya; me'yoriy ovqatlanish tartibini tiklash orqali
organizmning himoya tizimini me'yorlashtirish; allergizasiyani pasaytirish;
gipovitaminoz va disbakteriozini yo’qo’tish tadbirlari amalga oshiriladi degani.
Davo ovqatlanishi. Ovqatlanish mexaniq, kimyoviy va termik avaylovchi
bo’lishiga kerak (5-dieta). Safroning ritmik ajralishini ta'minlash uchun ovqatni
kuniga 5-6 marta qabul qilish zarur. Bunda maxsus ivigan qatiq, qatiq, yogurt va
boshqa nordon-sutli mahsulotlarni ertalabki va kechki qabul qilish inobatga
olinadi. Ovqat mahsulotlarini kun mobaynida bir tekis ta?simlanishiga intilish
kerak. Kechki ovqatni bolalarga uyqudan 2-3 soat oldin berish zarur. OChYD da
haddan tashhari ko’p ovqat iste'mol qilish mumkin emas! Kasallik qo’zigan paytda
ekstrafaol moddalar: xantal ziravori, garmdori, yerqalampir, piyoz, sarimsoq,
shovul, redis, turp, dudlangan go´sht va baliq, zamburug’lar, tuzlangan
mahsulotlar, go´shtli, baliqli, zamburug’li qaynatma shorvalar, o’tkir souslar ovqat
rasioniga kiritilmaydi. qiyin eriydigan yoglar: qo’y, cho’chqa, mol yo’ki g’oz
moylarni iste'mol qilish mumkin emas.
229
OChYD da safroning ichakka bir maromda tushmasligi va oshqozon osti
bezi fermenti - lipazaning faolligi pasayishi sababli yo’qlarni hazm qilish
qiyinlashgan bo’ladi. O’simlik moylari (kungabohar, zaytun) afzalroq, sababi
ularni qayta ishlash uchun ko’p miqdordagi safro va fermentlar talab qilinmaydi.
Ovqatlanishdan kremli qonditer mahsulotlari, yog va shirinlik qo’shilgan xamir,
shokolad, kakao va tabiiy qahva, yo’g’li baliq, kolbasa mahsulotlari olib
tashlanadi. Gipertonik yo’ki giperkinetik tipidagi diskineziyali bolalarga ichakda
ko’p miqdorda gaz toplanishiga olib keluvchi mahsulotlar (javdari non, loviya,
nuxat) bo’lmagan avaylovchi dieta tayinlanadi. Juda ham sovuq ovqatlar va
ichimliklar sfinkter spazmini kuchaytirishi va og’riqlarni qo’zg’atishi mumkin. O’t
chiharuv yo’llari diskineziyasining gipotonik yoki gipokinetik shakllarida safro
qaydovchi ta'sirga ega ovqat mahsulotlari korsatilgan: osimlik va qaymoq moylari,
qaymoq, smetana, tuxumlar. Ko’p miqdorda mevalar, sabzavotlar, qora non qabul
qilish tavsiya etiladi. Bunday ovqatlanish bolalarga 1 yildan kam bo’lmagan
muddatga tayinlanadi. Og’riq xurujlarining surunkali va qattiq qaytalanishida dieta
ko’proq vaqt saqlanishi kerak.
Medikamentoz terapiya. Davolashning eng birinchi kunlaridan vegetativ
nerv tizimi holatini korreksiyalash amalga oshiriladi. OChYD ning gipertonik va
giperkinetik tipida sedativ dori vositalari: bromidlar, valeriana, arslonquyru?
damlamasi tayinlanadi.
OChYD ning gipotonik va gipokinetik tipida tetiklashtiruvchi dori vositalari:
eleuterekok, levzey ekstrakti, odamgiyog, araliya, shizandra damlamasi
ko’rsatilgan. Ushbu patologiyada antibakterial terapiya qollanilmaydi. Boshqa
yo’ndosh kasallik tufayli kimyoterapiya tayinlanganda ushbu medikamentlarning
o’t chiharuv tizimiga salbiy ta'sirini inobatga olish kerak. Lyamblioz va boshqa
gijja invaziyasi aniqlanganda gijjaga harshi terapiya zarurdir. O’t haydovchi dori
vositalariga alohida rol beriladi. Ta'sir mexanizmlariga kora ularni xoleretiklar
(safro paydo bo’lishigani kuchaytiradi) va xolekinetiklar (o’t pufagidan safroning
ichakka chiqishini ta'minlaydi) guruhiga ajratishadi. Xoleretiklarga alloxol,
xolenzim, xolesin, liobil va o’t kislotalari mavjud boshqa dori vositalari; nikodin,
oksafenamid, sikvalon (sintetik dorilar); boznochi, joxori popugi, dastarbosh,
na'matak, xolagol, olimetin (osimlik dorilari); valeriana dorilari, mineral suv (safro
sekresiyasining suv komponenti hisobiga kuchayishi) kiritiladi. Xolekinetiklarga
magniy sulfati, sorbit, ksilit, berberin bisulfat (o’t pufagi tonusini kuchaytiradi va
o’t chiharuv yollari tonusini pasaytiradi), spazmolitiklar, eufillin (biliar tizim
sfinkterlarini boshashtiradi) kiradi. Safro hosil bo’lishiga va safro chiqish
funksiyalarini tiklash uchun dori vositalarini tanlash diskineziya tipiga bog’liq.
OChYD
ning
gipertonik
tipida
oksafenamid,nikodin,
kuchsiz
mineralizasiyalangan mineral suvlar (Slavyanovskaya, Smirnovskaya, Yessentuki
4, 20, Narzan isitilgan holda kuniga 5-6 marta) qollaniladi. Fito’terapiya uchun
moychechak, qalampir yalpiz, qizilmiya ildizi, valeriana ildizi, arslonquyruq
giyo’hi, shivit mevalari ishlatiladi.
OChYD ning gipotonik tipida flamin, xolesistokinin, magniy sulfati,
pankreomizin; yuqori mineralizasiyaga ega mineral suvlar (Essentuki 17, Arzni va
boshq. xona temperaturasida yoki biroz isitilgan holda ovqatdan 30-60 daqiqa
230
oldin oshqozon sekresiyasiga bog’liq holda) tayinlanadi. Fito’terapiya: joxori
popugi, boznochi, moychechak gullari, gazanda barglari, na'matak mevalari,
dalachoy, tog’rayxon.
OChYD ning giperkinetik tipida spazmolitiklar qisqa kurs bilan, kaliy va
magniy dori vositalari, kuchsiz mineralizasiyalangan mineral suvlar isitilgan
holatda kuniga 5-6 marta qollaniladi. Fito’terapiya: moychechak gullari, qalampir
yalpizi, qizilmiya ildizi, valeriana ildizi, arslonquyruq giyohi.
OChYD ning gipokinetik tipida sorbit, ksilit, xolesistokinin, pankreamizin,
magniy sulfati, yuqori mineralizasiyalangan mineral suvlar xona temperaturasida
yoki biroz siitilgan holda ovqatdan 3-60 daqiqa oldin tavsiya etiladi. Fito’terapiya
huddi gipotonik tipidagi kabi. Jigar ichi xolestazida tyubajlar (zondsiz o’t chiharuv
tizimi drenaji, yoki "kor-korona" zondlash) haftasiga 1-2 marta amalga oshiriladi.
Tetiklantiruvchi, xoleretik va xolekinetik dori vositalari tayinlanadi. Jigar
fermentining yuqori faolligida AlT xoleretiklar tayinlanmaydi. OChYD mavjud
bolalarni davolash safro dimlanishi va o’t chiharish buzilishi to’liq bartaraf
qilinguncha olib boriladi. Juda ifodalangan ogriqlarda bolani 10-14 kun mobaynida
stasionar sharoitda davolash maqsadga muvofiq, keyin - mahalliy sanatoriy
sharoitida. O’t chiharuv yollarining funksiyasi buzilishini oz vaqtida tashxislash va
bolalarni aniqlangan buzilishlarning turiga bog’liq ravishda to’g’ri davolash
keyinchalik o’t pufagi, jigar, oshqozon osti bezi yalliglanish kasalliklarini oldini
olish imqonini beradi va o’t pufagida hamda buyraklarda tosh erta tosh hosil
bo’lishiga to’sqinlik qiladi.
SURUNKALI VIRUSLI GEPATITLAR
Bu kasallik, klinik turg’un gepatosplenomegaliya, giperfermentemiya va
disproteinemiya, ko’pincha progredient, progressirlanuvchi kechishga ega, ba'zida
sirroz shakllanishigacha olib keladigan jigardagi uzoq davom etuvchi (6 oydan
ko’proq) distrofik, proliferativ, yalliglanishli jarayo’n.
Surunkali virusli gepatitlar - pediatriyaning eng dolzarb ijtimoiy-tibbiy
muammosi. Bu erta bolalik yoshida ular shakllanishining ancha oshishi, samarali
terapiya yo’qligi va bashoratining oldindan aniqlanmasligi bilan bog’liq. Yer
sharida virusli gepatitga chalingan 300 mln. bemor bor.
Jigar surunkali kasalliklari osish sababi va etiologik strukturasi dunyoning
turli regionlarida har xildir. Ular xilma-xil ekologik vaziyat, ovqatlanish xakrateri,
gastrointestinal infeksion va boshqa kasalliklarning yuqori tarqalganligi, lekin
birinchi navbatda virusli gepatit bilan bog’langan.
O’zbekistonda surunkali virusli gepatit tarqalishi haqida aniq ma'lumo’tlar
hozirgi vaqtgacha yo’q..
Erta bolalik yoshida surunkali gepatit ko’pgina qo’llarda NVU va Virusli
gepatit S bilan etiologik bog’liq. Hozirgi vaqtga 7 ta virusli gepatitni: A, V, S,
delta, Ye, O, F identifikasiyalovchi sezgir serologik testlar ishlab chihilgan.
Ularning yuhish yollari korsatilgan: A va Ye viruslari mavjud bemorlarda oral-
fekal va V, delta, S, Q, R lar uchun parenteral. Jigardagi jarayo’n surunkali
bo’lishiga patogenezining xilma-xilligi aniqlangan. Surunkali virusli gepatit
231
shakllanishi asosan organizmga V gepatiti virusi tushishida sodir bo’lishiga
korsatilgan. V gepatit virusi sito’toksik emasligi aniqlangan.
Patogenezi. Surunkali virusli gepatit V da jigarning asosiy shikastlanishi
elementi bo’lib gepatositlarning virusning immunokompo’tent tizimlari bilan ozaro
aloqasi hisoblanadi. V gepatiti virusi persistensiyasi xojayin organizmi adekvat
immun javobi yo’qligi, interferogenezning keskin pasayishi bilan bog’liq. Virusli
gepatit V ning "nuqsonli" viruslari - DNK nukleo’tid ketma-ketiligi bilan
farqlanuvchi mutantlar ma'lum bo’ldi, ular odam organizmiga oso’ngina kirib oladi
va immun eliminasiyaga kuchsiz uchraydi. Mutantlar interferon bilan davolanishga
yomon ta'sirchan. V gepatiti virusidan oqsil determinantlari bilan farq hiluvchi
delta virus defektli hisoblanadi, sababi uning replikasiyasi uchun V gepatit virusi
bo’lishiga zaruriydir. Delta virus V gepatit virusi bilan umumiy yuza antigeniga
ega RNK-genomidan tashkil topgan. V gepatit virusi va delta virus
assosiasiyalanishi ularning patogenetik po’tensiallanishiga olib keladi. Jarayonning
surunkaliga o’tish xavfi kuchayadi. V- va delta infeksiyaning organizmga bir
vaqtda yo’ki ketma-ket tushishiga bog’liq ravishda jigar surunkali kasalliklari
kechishining turli varintlari: koinfeksiya va superinfeksiya aniqlanadi. Delta
superinfeksisida V gepatit replikasiyasi bosilishi ahamiyatga ega, sababi uning
antigeni defektli delta virus tomonidan o’zining replikasiyasi uchun ishlatiladi.
Delta superinfeksiyada patogenetik mexanizmlarning kombinasiyasi aniqlanadi:
autoimmun reaksiyalar va togri sitopatogen ta'sirlar orin oladi. Klinik delta-
superinfeksiya ko’pincha ikki bosqichli gepatit bilan namoyon bo’ladi, bunda
kasallikning birinchi avjga chiqqan payti gepatit V ga togri keladi, ikkinchisi esa -
delta infeksiya qo’sqilishiga, shu bilan birga koinfeksiyada, ya'ni gepatit V va delta
viruslarining organizmga bir vaqtda tushishida sitopatogen samara ustun keladi,
autoimmun komponent esa ifodalanmagan.
Gepatit S ning klinik va morfologik xususiyatlari batafsil o’rganilgan. S
virusining qondagi konsentrasiyasi past. O’tkir gepatit S, odatda latent kechishi
aniqlangan, 5-10 yildan keyin esa surunkali gepatit aniqlanadi. Shunga bog’liq
holda gepatit S "yo’qimli qo’til" deb nomlangan. Ko’pgina tadqiqo’tchilar,
bemorlarning ko’pchiligida (60-75%) o’tkir gepatit S surunkali gepatit shakllanishi
bilan tugashini tasdiqlashadi, 29% da esa - jigar sirrozi. V+D, V+S, V+D+S
gepatitlarining koinfeksiyasi kasallik kechishini og’irlashtiradi. Demak, virusli
etiologiyali surunkali jigar kasalliklari shakllari rivojlanishi V virusli gepatitning
delta infeksiya yuilan birga kelishida yo’ki virusli gepatit S aniqlanganda sodir
bo’ladi.
Tasnifi. 1994 y. bir guruh amaerika tadqiqotchilari gepatit S ning yangi
virusini ajratishdi, u A ham, V ham, S ham emas o’tkir va surunkali gepatitda,
ko’pincha V va S virusli gepatitlar birga kelishida, shuningdek xavf guruhi
shaxslarida (narkomanlar va ko’p gemo’transfuziya oluvchi shaxslarda) aniqlanadi.
Shunday qilib, fandagi taraqqiyo’t ancha darajadagi etiologik yangi tasnif
shakllanishiga imqon berdi. Surunkali gepatitning quyidagi shakllari farqlanadi.
1.
Uni chaqirgan virus (V, delta, S, O, R) ko’rsatilgan yoki virus identifikasiya
qilinmagan deb atalgan surunkali gepatit.
232
2.
Autoimmun
gepatit.
Bu
shakl
immunitetning
gumoral
zanjiri
giperproduksiyasi: gipergammaglobulinemiya, giperimmunoglobulinemiya, silliq
mushaklarga autoantitanachalar, antiyadroli tanachalar paydo bo’lishiga bilan
assosiirlanadi. Autoimmun gepatitda gepatitlar virusi serologik markerlari
bo’lmaydi. Bu shakllar asosan ayollarda, bolalik yoshida esa pubertant yoshidagi
qizlarda uchraydi. "Surunkali autoimmun gepatit" termini tavsiya qilinmagan.
1.
Dori bilan indusirlangan surunkali gepatit.
Faolligi bo’yicha faolmas gepatit va 3 darajadagi:
a)minimal;
b) o’rtamiyona;
v) ifodalangan faollik farqlanadi.
Faollik darajasini baholash asosida morfologik o’zgarishlar ifodalanganligini
aniqlash yotadi;
a) ko’priksimon nekrozlar mavjud periportal nekroz;
b)bo’lakchalar ichi degenerasiyasi;
b) portal traktdagi yallig’lanish.
Minimal darajada periportal zinasimon nekrozlar periportal zonalar bilan
cheklangan, faqat portal traktlarning qisman shikastlanishi kuzatiladi, ifodalangan
faollikda nekrozlar bolakchalar ichiga kiradi, qosqilib ketgan ko’priksimon
nekrozlar paydo bo’ladi.
AlAT me'yoriy sathining 3 gacha oshishi jarayon faolligini minimal, 10
gacha bo’lsa – o’rtamiyona, 10 dan ko’p bo’lsa - ifodalangan faollik deb harashga
imqon beradi.
Tasnifda fibrozlanish jarayonlarining ifodlanganligi va tarqalganligi: kuchsiz
ifodalangan, ortamiyona va ifodalangan fibroz, bolakcha strukturasi buzilishi va
jigar sirrozi shakllanishi bo’yicha kasallik bosqichini baholash kozda tutilgan.
Shunday qilib, yangi tasnifda "surunkali faol gepatit" va "surunkali
persistirlovchi gepatit"
tashxislari
yo’q.
Zamonaviy
tasnifda surunkali
persistirlovchi gepatit termini "minimal yo’ki o’rtamiyona darajada ifodalangan
surunkali virusli gepatit" bilan, surunkali faol gepatit esa autoimmun gepatit yo’ki
keskin ifodalangan yo’ki o’rtamiyona darajadagi surunkali virusli gepatit bilan
almashtiriladi.
Klinik manzarasi. Klinik ko’rinishlari va kechish xususiyati surunkali
gepatit turiga bog’liq. Surunkali gepatitning surunkali persistirlovchi gepatit va
surunkali faol gepatitga bo’linishi morfologik meznolarga asoslangan bo’lsa ham,
ushbu gepatitlarning klinik korinishi shunchalik turli-ki, bu ularni alohida korib
chiqishga imqon beradi.
Surunkali persistirlovchi gepatit kuchsiz ifodalangan klinik ko’rinishlar
bilan xususiyatlanadi. Bolalar odatda shikoyatlar qilishmaydi, ularda ishtaha
saqlangan, sariqlik yo’q, tomirli o’zgarishlar doimiy emas. Kasallikning yetakchi,
ba'zida yagona belgisi jigarning, kamroq taloqning kattalashishi va zichlashishi
hisoblanadi. qon zardobida katta doimiylikda jigar-hujayralari fermentlari (asosan
AlAT, AsAT) ning kuchli faolligi, ba'zida ortamiyona dispro’teinemiya, ba'zida
timol sinamasi korsatkichlari oshganligi aniqlanadi. Doimiy ravishda HbsAg
aniqlanadi. Reogepatogramma va exogepatogrammadagi o’zgarishlar yetarlicha
233
ifodalangan va surunkali persistirlovchi gepatit tashxislanishida muhim
ahamiyatga ega. Surunkali persistirlanuvchi gepatit kechishi doimo yaxshi sifatli.
Surunkali faol gepatitga o’tishi kuzatilmaydi. Jigar sirrozi shakllanmaydi.
Bunday gepatitning eng ko’p oqibati – sog’ayish, qoldiq fibroz yoki jigar
funksional sinamalarining me'yorligidagi klinik ko’rinishlarisiz uzoq davom
etuvchi (umrbod) persistirlanuvchi N-antigenemiya. Surunkali faol gepatit
ifodalangan klinik simptomatika va jigar funksional sinamalarining ancha siljishi
bilan xususiyatlanadi. Bolalar umumiy holsizlikka, tezda charchashga, ishtaha
pasayishiga, qorindagi og’riqlarga, meteorizm, kamroq turgunsiz ich kelishiga
shikoyat qilishadi. Ko’pincha teri va skleralarning sariqligi aniqlanadi. Teri
qoplamlari quruq, rangpar. Yuzda, ko’krakda, qo’l panjasida tomirli yulduzchalar -
teleangiektaziyalarni aniqlash mumkin, ko’pincha palmar eritema, subfebrilitet
aniqlanadi, burundan qon ketishi, petexial yalliglanishlar yagona ekximozlar
bo’lishiga mumkin. Jigar va taloqning ancha kattalashishi xususiyatli. Jigar
paypaslashda zich, ba'zida og’riqli, yuzasi silliq, cheti o’tkir, ba'zida no’tekis. Qon
zardobida
jigar
hujayralari
fermentlari
yuqori
faolligi,
ifodalangan
dispro’teinemiya doimo aniqlanadi, timol sinamasi korsatkichlari va beta
lipopro’teidlar miqdori oshgan, pro’trombin indeksi va sulema titri pasaygan. HBs
va NbeAg viruslari antigenlari persistensiyalashi xos, ko’pincha Anti-NVs, ba'zida
faqat anti-NVs ning yuqori konsentrasiyasi bilan birga. Exogepatogrammadaportal
gipertenziya boshlanish belgilari bilan boshlanuvchi ko’p sonli zichlashish
o’choqlari aniqlanadi. Surunkali faol gepatit kechishi ko’pincha yomon. Jigar
sirrozi shakllanishi mumkin. Surunkali delta-infeksiya, odatda intoksikasiya,
sariqlik o’shib borishi, jigar va taloqning kattalashishi, jigar-hujayrali
yetishmovchiligining chuqur biokimyo’viy korinishlari bilan sodir bo’ladigan
aoritez-tez ifodalangan qo’zishlar bilan kechadi.
Delta infeksiya uchun klassik surunkali gepatit V ga haraganda kasallikning
og’ir kechishi xos.Surunkali persistirlanuvchi gepatit kuchsiz ifodalangan klinik
ko’rinishlari bilan xususiyatlanadi. Bolalar odatda shikoyat qilishmaydi, ularning
ishtahasi yaxshi, sariqlik yo’q, tomirlar o’zgarishi doimiy emas. Kasallikning
yetakchi, ko’pincha yagona simptomi jigarning, kamroq qo’llarda taloqning
kattalashishi va zichlashishidir. qon zardobida katta doimiylikda jigar-hujayra
fermentlarining (asosan AlAT, AsAT) oshgan faolligi aniqlanadi, ko’pincha
ortamiyona dispro’teinemiya, ba'zida timol sinamasi ko’rsatkichlari oshishi.
HbsAg doimiy ravishda aniqlanadi. Reogepatogramma va exogepatogrammadagi
o’zgarishlar yetarlicha ifodalangan va surunkali perisitirlanuvchi gepatit tashxisi
uchun muhim ahamiyatga ega.
Surunkali persistirlanuvchi gepatit kechishi doim yaxshi sifatli. Surunkali
faol gepatitga o’tishi kuzatilmaydi. Jigar sirrozi shakllanmaydi. Bunday
gepatitning eng tez oqibati sohayish, qoldiq fibroz yoki klinik korinishlarsiz va
normal jigar funksionalsinamalari bilan uzoq vaqtli (umrbod) persistirlanuvchi
HBs antigenemiya.
Surunkali faol gepatit ifodalangan klinik simptomatika va jigar funksional
sinamalarining kuchli siljishlari bilan kechuvchi kasallik. Bolalar umumiy
holsizlikka, tez charchashga, ishtaha pasayishiga, qorindagi og’riqlarga,
234
meteorizm, kamroq turg’unsiz ich kelishiga shikoyat qilishadi. Ko’pincha teri va
sklera sariqligi aniqlanadi. Teri qoplamlari quruq, rangpar. Yuzda, ko’krakda, qo’l
panjasida tomirli yulduzchalar - teleangioektaziyalar, ko’pincha palmar eritema,
subfebrilitet aniqlanadi, burundan qon ketishlari, petexial yalliglanish, bitta-
yarimta ekximozlar bo’lishiga mumkin. Jigar va taloqning kattalashishi xususiyatli.
Paypaslashda jigar zich, ba'zida og’riqli, uning yuzasi tekis, cheti o’tkir, ba'zida
no’tekis. qon zardobida doimiy ravishda jigar-hujayrali fermentlarning kuchli
faolligi, ifodalangan dispro’teinemiya topiladi, timol sinamasi va beta
lipopro’teidlar miqdori oshgan, pro’trombin indeksi va sulemali titr pasaygan. HBs
va KbsAg viruslari antigenlari persistensiyasi xos, ko’pincha anti-HBs bilan birga,
ba'zida faqat yuqori konsentrasiyadagi NVs bilan. Exogepatogrammada ko’p sonli
zichlashish o’choqlari aniqlanadi, ko’pincha boshlanayo’tgan portal gipertenziya
belgilari bilan. Surunkali faol gepatit kechishi yomon. Jigar sirrozi shakllanishi
mumkin.
Tashxis. Surunkali gepatit V ni NV-virus bilan bog’langan jigarda (6 oydan
oshiq)
kechayo’tgan
distrofik-proliferativ
yalliglanishli
jarayon
asosida
tashxislanadi, bunda yetakchi klassik simptomlar qatoriga astenik va dispeptik
belgilar va shuningdek tomirli o’zgarishlar bilan keluvchi turli darajadagi gepato-
yo’ki gepatosplenomegaliya kiradi. Remissiya davrida surunkali gepatit klinik
belgilari juda oz, shuning uchun diagnostika maqsadida qo’shimcha paraklinik
tekshiruv uslublari muhim ahamiyat kasb etadi. Ular orasida turli subhujayra
lokalizasiyasidagi fermentlarni aniqlash eng qimmatli bahoga ega. Surunkali
gepatitda eng ko’p doimiylikda AlAT va AsAT faolligining oshishi aniqlanadi, shu
bilan birga AsAT faolligi AlAT ga haraganda ko’proq oshadi, natijada
AsAT/AlAT nisbatini aks ettiruvchi Ritns koeffisienti birdan ko’p bo’ladi. Katta
doimiylikda hatto remissiya davrida ham LDG ning 5-fraksiyasi va MDG ning 3-
fraksiyasi oshishi aniqlanadi, shuning uchun surunkali gepatit tashxiso’ti uchun
LDG va MDG ning izoenzim spektrini aniqlash maqsadga muvofiqdir. F-1-FA, F-
1-6-FA faolligini, sorbit degidrogenazani va boshq. Aniqlash kamroq tashxisiy
ahamiyatga
ega. Surunkali
gepatit
uchun globulinli
fraksiya,
odatda
gammaglobulinlar miqdori oshishi hisobiga turg’un dispro’teinemiya va
albuminlar miqdori pasayishi xos. Ko’pgina bemorlarda timol sinamasi, beta-
lipopro’teidlar ko’rsatkichlarining turg’un oshishi, sulema titri pasayishi
aniqlanadi.
Surunkali gepatit V ni tashxislash uchun bilirubin miqdorini qon zardobida
aniqlash unchalik ahamiyatli emas, sababi uning miqdorining ortishi faqat qo’zish
davrida bo’ladi. Surunkali gepatit V da joimo qon zardobida umumiy xolesterin
miqdori oshadi va ishqoriy fosfataza faolligi ortadi, ko’pincha pro’trombin va
fibrinogen pasayishi qayd qilinadi.
Tashxislashning spesifik uslublaridan NV-virusi markeralrini aniqlash hal
hiluvchi ahamiyatga ega. Surunkali gepatit uchun kelgusida HbeAG ning anti Ne
ga seroqonversiyasi sodir bo’ladigan uzoq davomli HBs- va NVE-antigenemiya
xos. Bir vaziyatlarda seroqonversiya kasallik o’tkir bosqichining bosilishi haqida
guvoqlik bersa, boshqa qo’llarda autoimmun mexanizmlar ustunligi mavjud
kasallikning ancha faol shakliga o’tishi haqida dalolat beradi.
235
Surunkali gepatit shaklini aniqlash uchun immunitetning hujayra va gumoral
omillari korsatkichlari katta ahamiyatga ega. Immunoglobulinlarning, asosan M
sinfining qon zardobida turg’un oshishi, antyaderoli va antimitoxondrial
antitanchalarning yuqori titri, T-supressorlar pasayishi hisobiga T-limfositlarning
past miqdori, oyna testida makrofaglarning kuchsiz ifodalangan migrasiyasi
surunkali faol gepatitga ishonarli ko’rsatma bo’ladi.
Anti-HBs, IgM, HbeAg serologik markerlari yo’rdamida viruslar
replikasiyasi bosqichini baholash imqoniyati va zanjirli polimeraza reaksiyasin
aniqlash imqoniyati paydo bo’ldi.
Oxirgisi virusning yadro komponentlarini - nuklein kislo’talarni: Gepatit V
virusi DNK si, virusli gepatit A, S, delta, R Y RNK sini aniqlash imqonini beradi.
Virusli gepatit S ga antitanachalari mavjud 70% bemorlarda qon zardobida zanjirli
polimeraz reaksiyasi yo’rdamida virus RNK si aniqlanadi, bu ushbu
antitanchalarning virus replikasiyasi bilan korrelyasiyasini ko’rsatadi.
Tekshirishning instrumental uslublariga: exografiya, gepatoreografiya,
kompyuter tomografiya, radionukleidli tekshirishlar issledovaniya; rentgenologik:
splenoportografiya, gepatovenografiya, to’g’ri portografiya, xolesistografiya;
endosko’piya, jigar biopsiyasi kiradi. Surunkali gepatitni tashxislash uchun
qo’shimcha uslublar ichidan jigar to’qimasini ultratovush orqali tekshirish borgan
sari katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. Ushub uslub yordamida jigar
parenximasining zichlanish darajasi va sklerozlanishini aniq aniqlash mumkin.
Surunkali gpateitdagi jigar ichi qon aylanishi holati haqida muhim qo’shimcha
ma'lumo’tni reogepatografiya uslubini qollaganda olish mumkin. qo’shimcha
tekshiruv uslublarining shunchalik keng toplamiga ega bo’lib, ko’pchilik qo’llarda
nafaqat surunkali gepatitni oz vaqtida tashxislash mumkin, balki faollik bosqichini
va hatto a'zodagi morfologik o’zgarishlar xususiyatini aniqlash mumkin. Ushbu
masalalar hal etilishi imqoniyati bo’lmagan ho’llarda jigarning punksion biopsiyasi
korsatilgan, uning yo’rdamida jigardagi patologik jarayonning xususiyatini
(persistirlovchi yo’ki faol) aniqlash mumkin. Biopsiya materiali natijalarini klinik
simptomlar yihilmasi va laborator tekshiruvlar ma'lumo’tlari bilan birga baholash
kerak.
Differensial tashxislash. Surunkali gepatit V ni ko’pincha o’tkir gepatit
qoldiq hodisalaridan, pigment gepatozlar, modda almashinuvi kasalliklaridagi jigar
shikastlanishlaridan differensiasiya qilish kerak. O’tkir gepatit qoldiq hodisalari
kasallik boshlanishidan birinchi 3-6-oylarda bartaraf qilinadi, surunkali
gepatitlarda esa klinik simptomlar va jigar funksional buzilishlari 3 oydan ko’proq
vaqtda
ham
kuzatiladi.
2-3
oydan
ko’p vaqtda giperfermentemiya,
gipergammaglobulinemiya, giperbilirubin yemiya saqlangan qo’llarda surunkali
gepatitni yuqori ishonchlililk bilan taxmin qilish mumkin. Surunkali gepatit uchun
qon zardobida HBs - Ag ning turg’un oshishi, Ybe - antigenemiya xos. Shu bilan
birga o’tkir virusli nepatit V qoldiq hodisalari mavdjud bolalarda immunitetning
hujayra va gumoral ko’rsatkichlari kam o’zgargan, HBV antigenlari aniqlanmaydi.
Teleangiektaziyalar, "palmar eritema" kabi tomir o’zgarishlari qoldiq hodisalar
uchun umuman xos emas.
236
Irsiy pigment gepatozlar (Jilber, Dabin-Djonson, Ro’tor sindromlari) sariqlik
mavjudligi bilan namoyon bo’ladi. Bolalarning umumiy holati buzilmaydi, jigar va
taloq olchamlari me'yorda, qon zardobida qon'yugirlanmagan bilirubin
miqdorining oshganligi (Dabin-Djonson va Ro’tor sindromlari) aniqlanadi,
jigarning boshqa funksional sinamalari o’zgarmagan. Reoexogepatogramma ham
o’zgarishsiz. HBV antigenlari aniqlanmaydi.
Irsiy bog’langan modda almashinuvi kasalliklarida (gepatolentikulyar
degenrasiya, glikogenoz, tirozinoz, amiloidoz va boshq.) jigar shikastlanishi
spesifik qiyofaga ega emas. Tashxis ushbu kasalliklarga xos simptomlarga
asoslangan holda qo’yiladi. Masalan, gepatolentikulyar degenerasiya uchun
markaziy nerv tizimi shikastlanishi, shox pardaning periferiyasi boylab va uning
ichki yuzasida yashil-qo’ng’ir rangli pigment chokishi xosdir. Tirozinoz uchun
umumiy distrofiya, jigar sirrozi, suyaklarning raxitsimon o’zgarishalri va buyrak
kanalchalari shikastlanishi xususiyatli. Glikogenli kasallikda (IV tip) asosiy
simptomlar bo’lib gepatomegaliya, osishning orqada qolishi, giperlipidemiya va
gipoglikemiya hisoblanadi. Yakuniy tashxis maxsus tekshiruv uslublari
yo’rdamida qo’yiladi.
Surunkali gepatit V dan farqli o’laroq jigar sirrozi bolaning fizik
rivojlanishda
orqada
qolishining
keskin
ko’rinishdaligi,
ko’p
sonli
teleangiektaziyalar, palmar eritema, qorindagi tomir to’rining kuchayishi, jigarning
keskin zichlashishi yo’ki g’adir-budirligi, gipersplenizm qodisalari bilan
splenomegaliya, gemorragik diatez korinishlari (burundan qon ketishi, teridagi
gemorragiyalar, ichak qon ketishlari), assit bilan xarkterlanadi. Jigar sirrozi uchun
laborator tekshiruvlarnatijalaridan sulema titrining (1 ml gacha) va albuminlarning
keskin pasayishi, jigar-hujayrali fermentlarining nisbiy faollgida gamma-
globulinlarning ancha oshishi xos. Reogepatogrammada qon toplanishining
jadalligi va tezligining kesikn kamayishi, qon oqib ketish qiyinlashishi va
dimlanish qodisalari, shuningdek jigar ichi tomirlari tonusining ortishi qayd
qilinadi. Ultratovush tekshiruvida ko’p sonli regenratlar tugunlari topiladi.
Fibroxolangioksitoz, yoki jigarning tug’ma fibrozi klinik jihatdan
gepatosplenomegaliya, oshqozon-qizilo’ngach qon ketishlari bilan portal
gipertenziya, kamroq residivlanuvchi o’t yo’llari infeksiyalari ko’rinishidagi
xolangitlar bilannamoyon bo’ladi. Jigarning funksional sinamalari bu kasallikda
kam o’zgargan. Exogepatogramma kistalar ko’pligi va zichlanishlarning chiziqli
bo’lishiga oqibatida katakchali korinishni beradi.
Davolash. Parhez, harakat tartibi va dori vositalarini tayinlash jarayon
faolligi, gepatit shakli, intoksikasiya darajasi va jigarning funksional
etishmovchiligi bilan aniqlanadi.
Terapiyaning asosiy tamoyillari quyidagilardir:
1.
Surunkali virusli gepatitda virus replikasiyasini bosish;
2.
Bola organizmi immun reaksiya qilinishini hisobat qilish, ushbu jarayonni
immun korreksiyalash;
3.
Jigar hujayrasining buzilgan metabo’lizmini tiklash.
Surunkali virusli gepatitda virusga arshi dorilarni qollash kutilgan samarani
bermadi, ularning barchasi ifodalangan darajadagi gepato’toksik bo’lib chi?di. Bu
237
borada bola organizmining virusga harshi eng asosiy omili hisoblangan va bir
vaqtning o’zida immunomodulirlovchi ta'sirga ega interferon shubhasiz muhim
ahamiyatga ega. Interferon o’zining ta'sirini virusning hujayra ichi reproduksiyasi
bos?ichida namoyon qiladi, bunda u virus RNK sining translyasiyasini buzadi.
Surunkali virusli gepatitda va virusli etiologiyali jigar sirro’zida jarayo’nning
surunkali shakliga o’tishida muhim omillarning biri hisoblangan interferogenzning
keskin pasayishi aniqlanadi. Demak, ushbu kasalliklarni interferon bilan davolash
patogentik asoslangan bo’ladi.
Interferonlarning 3 ta turi farqlanadi:
a - interferon - leykositar, leykositlar tomonidan ishlab chihariladi;
b - interferon, epiteloid hujayralar tomonidan ishlab chihariluvchi;
v - interferon - immun, limfositlar tomonidan ishlab chihariladi.
Eng keng qo’llaniladiganlari:
1) mamlakatimizda ichlab chihariladigan - reaferon (02 - interferon)
2) roferon A - A-a2 interferon;
3) nitron A - 1x2-interferon
Davolashning birinchi haftasida sitolitik kriz - transaminazalar faolligining
keskin oshishi kuzatilishi mumkin. Eng tez nojo’ya ta'siri grippsimon holat
hisoblanadi: febril tana harorati, artralgiyalar, infeksiyadan keyin 2-5 soat ichida
paydo bo’luvchi. Ushbu hodisalarning oldini olish maqsadida parasetamolni qabul
qilish va dori vositasini uyqudan oldin yuborish tavsiya qilinadi. 2-interferonning
ancha yuqori dozalari qo’llaniladi. Kattalardagi surunkali virusli gepatitda
10.000.000 ME dozalarini haftasiga 3 marta 6 oy mobaynida m/o, delta gepatitda
va gepatit S da 12-24 oy mobaynida qollaganda remissiyaga erishish imqoni
bo’ldi. qayta kurslar tayinlash taqozo etiladi. Bolalar yoshidagi gepatologiyada №1
dori vositasi bo’lib oshib boruvchi dozalardagi viferon-gen-injenerli, rekombinant
a2-interferon (unga antioksidantlar - vitamin Ye va S lar qo’shilgan) hisoblanadi.
Viferon shamchalar ko’rinishida rektal kiritiladi. Kichik maktab yoshidagi
bolalarda 500000ME dozasi kuniga ikki mahal qo’llaniladi va 4 yoshgacha bo’lgan
bolalarda kuniga 2 mahal 250000 ME dozadan. Davolash kursi davomiyligi 5-10
kun har kuni va keyingi tutib turuvchi terapiya 3-6 oy mobaynida haftasiga 3
marta. Surunkali virusli gepatit V va jigar sirro’zida interferogenez
ko’rsatkichlarining keskin tushib ketishi kuzatiladi. Viferon terapyaisi garoitida bu
ko’rsatkichlar 2-4 karra ko’tariladi, lekin bu yetarli emas. Shuning uchun 3 oydan
keyin interferonning qayta kurslari tavisya qilinadi. Gepatit V da Viferon bilan
tutib turuvchi terapiyaning chozilgan kursi sxemasi - haftasiga 3 mahal 12 oy
mobaynida, va delta infeksiya va gepatit S da ancha uzoq terapiyasi - ishlab
chiharilyapti.
Immunokorrektorlardan levamizol, BSJ vaksinasi, T-aktivin, timalin
qo’llaniladi. Timalin kuniga bir marta 1 kg tana vazniga 0,11 mg hisobidan 5 kun
mobaynida qo'llaniladi. qayta kurs 3 oydan keyin tavsiya qilinadi. Minimal faollik
mavjud bolalarda klinik-biokimyoviy yaxshilanish, hujayraviy immunitet
korreksiyasi kuzatiladi, lekin ifodalangan faollikda jarayonning faollashuvi
kuzatilishi mumkin.
238
Dektoksikasiya maqsadida surunkali virusli gepatitda va jigar sirro’zida
ekstrakorporal uslublar qo’llaniladi: plazmoferez va gemosorbasiya. Ushbu
uslublar bir vaqtning o’zida immunitetning gumoral zanjiri giperproduksiyasini
pasaytiradi, autoimmun komponentni kamaytiradi. Eng optimal sxema - 5 kun
intervalli 3 ta seans. Umumiy oqsil, albuminlar miqdori kamayishi plazmoferez
uchun harshi korsatma hisoblanadi. 1 seans ichida sirkulyasiyalovchi zardobning
60-70% chihariladi. Plazmo o’rnini bosish kristalloid va dekstranli eritmalar bilan
3:1 nisbatda amalga oshiriladi.Autoimmun gepatit va faol jigar sirro’zida
davolashning asosiy turi kortikosteroid terapiya hisoblanadi, u jarayonning to’liq
stabilizasiyasigacha davom ettiriladi. Avval davolash kursi, keyin tutib turuvchi
kurs tayinlanadi. Odatda autoimmun shakllarida uchraydigan jigardagi
jarayonning kuchli va keskin ifodalanganligida prednizolon kuniga 1,0-1,5 mg/kg
dozada beriladi, bu maktabgacha yoshdagi bolalar uchun kuniga 15-25 mg ni,
maktab yoshidagi bolalar uchun - kuniga 30-50 mg ni tashkil etadi. Ushbu dozani
bola 2-3 oy mobaynida klinik-yuiologik remissiya paydo bo’lgunicha oladi.
Sekin-asta bola prednizolonning tutib turuvchi terapiyasiga 2 yil mobaynida
o’tkaziladi.Minimal faollikdagi surunkali gepatit V kortikosteroidlar bilan
davolashga muhtoj emas.
Autoimmun gepatitga qaraganda ifodalangan faollikda immunopatologik
jarayonni bosish uchun prednizolon qisqa kurslar bilan tayinlanadi. Reaferon dori
vositalari prednizolon dozasi 19 mg va undan kamga tushirilganda tayinlanadi.
Jigar surunkali kasalliklarini davolashda yangi alterantiv yondoshish sifatida
odam fetal to’qimalarini transplantasiya (implantasiya) qilish hisoblanadi, u fetal
to’qimalardagi biologik faol moddalar bilan organizmni ta'minlashga asoslangan.
Gepatit V ga qarshi emlash. Passiv immunizasiya uchun HBsAg ga yuqori
titrdagi antitanchalarni tutuvchi spesifik Ig ishlatiladi. Vaksinasiyani virusli gepatit
V bilan zararlanish xavfi yuqori bo’lgan kishilarda amalga oshiriladi. Faol
emlashga infeksiya rivojlanish xavfi yuqori bo’lgan shaxslar kiritiladi:
-
virusli gepatit bilan kasallangan onalardan tug’ilgan bolalar yoki HbsAg
tashuvchilar, sababi bunda 30-40% bolalarning infisirlanishi kuzatiladi;
-
gemodializ va gepatologik bo’limlarning tibbiy xodimlari, shuningdek
bemor qoni bilan bevosita qontaktda bo’lgan shaxslar, tibbiy institutlar va orta
tibbiy muassasalari talabalari ishlab chiharish amaliyotlari oldidan;
-
surunkali virusli gepatit bemorlar oilasi;
-
epidemiologik noqulay regionlarga ketayotgan sayoglar;
-
aholi orasida HBsAg tashuvchilarning yuqori darajasi (8-15% va ko’prOq)
mavjud tumanlardagi shaxslar;
-
chaqaloqlalarni reja asosida immunizasiyasi, populyasiyada tashuvchilar
soni 2% dan ko’p bo’lsa va 8-15% ga yetsa.
Gepatit V ga harshi birinchi emlash sog’lom o’ta-onalardan tug’ilgan sog’lom
chaqaloqlarga BSJ emlashidan oldin AKDS ning 2-emlashidan keyin bolaning 5-6-
oylarida amalga oshiriladi. Xavf guruhidan to’hilgan chaqaloqlarga emlash 4
marta: hayo’tining 1-kunida, 1, 2 va 12 oydan keyin amalga oshiriladi. Gepatit S
ga harshi vaksina hali ishlab chiharilmagan.
239
Vaksinalarning quyidagi turlari ishlatiladi: gepatit V ga harshi rekombinant
vaksina "Kombio’tex LTD" firmasiniki, HBV ax Ye, Endjeriks - V, Pec-HnsAg.
Birinchi uchta vaksina qollanilganda 10 yoshdan katta bolalar va kattalar uchun 20
mkg/1ml doza kiritiladi, HBVax vaksinasi qo’llanilganda 11-19 yoshdagi
bolalarga 5 mkg/0,5 ml dozasi, 20 yoshli va katta shaxslarga 10 mkg/1 ml dozasi
kiritiladi.
Dostları ilə paylaş: |