SURUNKALI PIELONEFRIT
Surunkali pielonefrit - uzoq (6 oydan yuqori) kechadigan yallig'lanish
jarayoni bo’lib, ko’p qo’llarda siydik traktini anatomik nuqsonlari yoki
obstruksiyasi, kosacha - jomcha tizimining fibrozi va deformasiyasi fonida
rivojlanadi. Surunkali pielonefrit yaxshi davolanmagan o’tkir pielonefrit yoki
birlamchi surunkali pielonefrit oqibatida kelib chiqadi, kasallikning boshlanishidan
o’tkir belgilarsiz kechishi mumkin. Ko’p bemorlarda surunkali pielonefrit bolalik
davrida yuzaga chiqadi, asosan qiz bolalarda. Odatdagi tekshiruvda 1/3
bemorlarda pielonefrit tashqisini qoyish qiyin. Ko’pincha sababsiz bezgak
253
kasallikning xuruji haqida guvohlik beradi. Oxirgi yillarda surunkali
glomerulonefrit va pielonefritning birga kelishi ko’p uchramoqda.
Klinik ko’rinishi. Bir tomonlama surunkali pielonefrit zararlangan buyrak
tomonda bel sohasida doimiy kuchsiz og’riq bilan xarakterlanadi. Dizurik ko’p
kasallarda bo’lmaydi. Kasallikning xuruj davrida 20% bemorlarda tana harorati
ko’tariladi. Siydik chokmasida leykositlar soni boshqa elementlardan ko’p bo’ladi.
Lekin zararlangan buyrakning bujmayishi natijasida siydik sindromi kamayadi.
Siydikning nisbiy zichligi normada saqlanadi. Tashqis uchun siydikda faol
leykositlarning aniqlanishi muhim ahamiyatga ega. Pielonefritning latent
kechishida pirogenal yoki prednizolon testini o’tkazish maqsadga muvofiqdir (10
ml natriy xlorid izo’tonik eritmasida eritilgan 30 mg prednizolon, vena ichiga 5
min davomida yuboriladi; 1; 2; 3 soatdan keyin va 1 sutkadan keyin siydik
tekshirilali). Prednizolon yuborilgandan keyin 1 soat davomida ko’p qismi faol
bo’lgan 400 000 leykositlar aniqlansa, prednizolon testi musbat deyiladi. Siydikda
Shterngeymer - Malbin hujayralari topilsa, siydik traktida yalliglanish jarayonidan
dalolat beradi, lekin hali pielonefrit rivojlanganligini aniq belgisi hisoblanmaydi.
Ko’pgina bemorlarda kasallik simptomlaridan biri bakteruriya hisoblanadi. 1
ml siydikda bakteriyalar soni 100 000dan oshsa, bunda antibio’tiklarga va
ximiopreparatlarga sezuvchanlikni aniqlash zarur. Arterial gipertenziya-surunkali
pielonefrit, asosan ikki tomonlama pielonefritning eng ko’p uchraydigan simptomi.
Buyrakni funksional holati xromosistoskopiya, ekskretor urografiya, klirens-
usul bilan tekshiriladi (masalan, endogen kreatinin tozalash koeffisientini aniqlash,
har bir buyrakda alohida aniqlanadi), radionuklid usuli (renografiya gippuran bilan
o’tkaziladi, buyrakni skanirlash). Surunkali pielonefritda buyrakning
konsentrasion funksiyasi erta buziladi, azo’t ajratish funksiyasi ko’p yillar
davomida saqlanadi.
Kanalchalar funksiyasi buzilishi natijasida asidoz rivojlanadi, buyrak orqali kalsiy
va fosfatlar ajralishi buziladi, ba'zida bu ikkilamchi paratireoidizm, buyrak
osteodistrofiyasiga olib keladi.
Infuzion urografiyada oldin buyrak konsentrasion funksiyasining pasayishi,
rentgenokontrast moddasining sekin ajralishi, lokal spazmlar, kosacha-jomcha
deformasiyasi aniqlanadi. Keyinchalik spastik bosqichi atoniya bilan almashadi,
kosacha va jomcha kengayadi. Kosacha qirralari zamburug’ shaklini egallaydi,
kosachalar yaqinlashadi. Infuzionnaya urografiya bivaet informativnoy tolko u
bo’lnix s soderjaniem mochevini v krovi nije 1 g/l. Agar qonda mochevina
miqdori 1 g/ldan kam bo’lsa infuzion urografiya usuli informativ hisoblanadi.
Tashqis qoyish qiyin bo’lgan qo’llarda buyrak biopsiyasi o’tkaziladi. Buyrak
yetishmovchiligi rivojlanishi bilan teri rangi quruq va oharadi, ko’ngil aynashi va
qusish, burundan qon ketishi kuzatiladi. Bemorlar ozib ketadi, kamqonlik
rivojlanadi. Siydikdagi patologik elementlar yo’qoladi. Pielonefritning asoratlari:
nefrolitiaz, pionefroz, buyrak sorgichlari nekrozi.
Tashqisi. Kattaqiyinchilik tug’diradi. Surunkali glomerulonefrit bilan
differensial tashqisida siydik sindromi, (leykosituriyaning gematuriyadan ustunlik
qilishi, faol leykositlar va Shterngeymer-Malbin hujayralari, yaqqol bakteriuriya
pielonefritga
xarakterli),
ekskretor
urografiya,
radionuklid
renografiya
254
ma'lumo’tlari
muhim
ahamiyatga
ega.
Nefrotik
sindrom
mavjudligi
glomerulonefritdan dalolat beradi. Arterial gipertenziyada differensial tashqis
pionefrit, gipertonik kasalligi va vazorenal gipertenziya bilan o’tkazish zarur.
Pielonefritga xarakterli anamnez, siydik sindromi, rentgenologik va radionuklid
tekshirish natijalari, xromosistosko’piyadagi boyog ekskresiyasi asimmetriyasi,
ko’p qo’llarda bu kasallikdan dalolat beradi. Vazorenal gipergenziya borligi yoki
yogligi, vena ichi urografiyasi, radionuklid renografiya va aortoarteriografiya
yo’rdamida aniqlanadi.
Tashqis ko’p ho’llarda katta qiyin. Surunkali glomerulonefrit bilan
solishtirma
tashqis
o’tkazilganda
siydik
sindromi
(leykosituriyadan
gematuriyaning ustunlik qilishi, aktiv leykositlar va Shterngeymer-Malbin
hujayralarining borlig’i, pielonefritda bakteriuriya bo’lishiga), ekskretor
urografiya, radionuklid renografiya ahamiyatga ega. Nefrotik sindrom
glomerulonefrit to’g’risida ma'lumo’t beradi. Arterial gipertenziya aniqlanganda
pielonefrit, gpertoniya kasalligi va vazoneral gipertenziya orasida qiyosiy tashqis
o’tkazish lozim.
Tashqis qo’yishda pielonefritga xos anamnez, laborator tekshiruv natijalari
yo’rdam beradi. Vazorenal gipertenziya mavjudligini tomir ichi urografiyasi,
radionuklid renografiya va aortoarteriografiya usullari bilan aniqlanadi.
Davosi. Surunkali pielonefritda davo uzoq muddat (yillar) davomida
o’tkaziladi. Davoning boshida nitrofuranlar (furadonin, furadantin va boshqalar)
buyurtiriladi, nalidikson kislo’talari (nefam, nevifamon), 5-NOK, sulfanilamidlar
(urosulfan, atazol va boshqalar.), navbatma-navbat almashtirib turiladi. Bu
preparatlar samara bermasa, kasallikning xuruj davrida keng spektrli antibio’tiklar
qollaniladi. Antibiotiklarni tavsiya etishdan oldin mikrofloraga bo’lgan
sezuvchanlikni aniqlash lozim. Ko’p bemorlar uchun har oyda 10 kunlik davo
kursi yetarlidir. Lekin ba'zi bemorlarda bunday davo taktikasida siydikdan virulent
mikrofloralar ajralishi davom etadi. Bunday holatlarda antibiotik bilan uzoq
muddatli toxtovsiz davolash, dorilarni har 5-7 kunda almashtirish tavsiya etiladi.
Buyrak yetishmovchiligi rivojlanganda antibakterial davo samarasi kamayadi
(siydikda antibakterial dorilar konsentrasiyasi pasayadi). Qon zardobida qoldiq
azo’t 0,7 g/l dan yuqori bo’lganda, antibakterial dorilarning siydikda terapevtik
konsentrasiyasini hosil qilish deyarli mumkin emas.
O’TKIR BUYRAK YeTIShMOVChILIGI
Buyrak yetishmovchiligi - buyraklar tomonidan organizm ichki muhitining
doimiyligini saqlash xususiyatini to’liq yoki qisman yo’qo’tishi bilan kechadigan
patologik holat. Natijada organizmda suv va tuz miqdori, hamda ularning
taqsimlanishi buziladi, kislotalar va modda almashinuvining azo’tli mahsulo’tlari
organizmda ushlanib qoladi. Arterial gipertenziya, kamqonlik, qon ketishlar,
vitamin D yetishmovchiligi uchun sharoit yaratiladi, gormonal regulyasiya
o’zgaradi (bolalarda boy osishi, jinsiy rivojlanish sekinlashadi). Buyrak
funksiyasining 70% va undan ko’proq turg’un buzilishi uremiyaga, ya'ni modda
almashinuvining ikkilamchi buzilishi va progressirlanuvchi umumiy distrofiya
bilan kechuvchi organizmning o'z-o'zini zaharlashiga olib keladi.
255
O’tkir va surunkali buyrak yetishmovchiligi farqlanadi. O’tkir buyrak
yetishmovchiligi (OBE) shiddatli boshlanishi, nisbatan qisqa davriy kechishi va,
aksar to’liq orqaga qaytishi bilan kechadi. Og’ir buyrak yetishmovchiligi qaytmas
bo’lishiga mumkin va bunda u surunkali shakliga o’tadi. Surunkali buyrak
etishmovchiligi (SBE), odatda sekin-asta boshlanadi va progressirlanuvchi
xususiyatga ega; SBE ning oxirgi bosqichlarida bemor hayo’tini saqlash uchun
qonni tozalash uslublari qo'llaniladi yoki buyrak transplantasiyasi amalga
oshiriladi. O’tkir buyrak yetishmovchiligining eng ko’p sababalaridan biri shok,
qonning tomir ichi ivishining patologik tezlashuvi (masalan, homila atrofi
suvlarining qonga tushishi, mushaklar shikastlanishlarida mushaklar parchalanishi
mahsulotlarining qonga tushishi va boshq) hisoblanadi. Buyrak funksiyasi
buzilishiga organizmning og’ir suvsizlanishi va tuzlarni yo’qotishi, simob yo’ki
tort xlorli uglerod bilan zaharlanishi, oksidlangan tetrasiklin qabul qilish,
gentamisin yo’ki indometasin dozasining oshib ketishi olib kelishi mumkin. Ba'zi
qo’llarda o’tkir buyrak yetishmovchiligi o’tkir immun (glomerulonefrit) yoki
infeksion (pielonefrit) tabiatli yalliglanish, buyrak arteriyasi tiqilishi yoki siydik
yo’llari o’tkazuvchanligi buzilishi bilan bog’liq bo’ladi. O’tkir buyrak
yetishmovchiligi buyrakning qon bilan ta'minlanishi buzilganida, nefro’toksik
zaharlar ta'sirida buyrak hujayralari shikastlanishi yo’ki siydik o’tishiga tosqinlik
mavjud bo’lgan yuzaga chiqadi. O’tkir buyrak yetishmovchiligining shok holatida
rivojlanishi buyrak qon aylanishining pasayishi, qonning reologik hossalari
o’zgarishi bilan bog’liq, bu kuchli shishga va buyrakning naychalari va mayda qon
tomirlari siqilishi bilan kechuvchi shikastlanishiga olib keladi. Bunda buyrak
kalavalarining bir qismi qaytmas ravishda oladi. Siydik hosil bo’lishiga buziladi,
nisbiy poluriya boshlanadi, og’ir qo’llarda esa - oliguriya va anuriya. Nefrotoksik
zaharlar ta'siri ostida hujayralar nobud bo’lishiga va naychalar funksiyasi buzilishi
bilan tugaydigan buyrak hujayralari membranalari shikastlanishi sodir bo’ladi.
Amalda barcha qo’llarda buyrak funksiyasining o’tkir buzilishi uremiya
rivojlanishi bilan kechadi. Bir necha kun ichida hayot uchun xavfli modda
almashinuvi buzilishi, birinchi navbatda osmo’tik erkin suv (suvli zaharlanish),
kaliy, uchuvchan bo’lmagan kislo’talar (asidoz) bilan to’yinish paydo bo’ladi.
Azo’temiya, odatda ancha kech yuzaga chiqadi va koma sababi bo’lishiga
mumkin.
Funksional va organik o’tkir buyrak yetishmovchiligi farqlanadi. Funksional
o’tkir buyrak yetishmovchiligi og’ir isitmada, insultda, neyroxirurgik
operasiyalardan keyin normal ishlayotgan buyraklar tomonidan organizmni
tozalash imqoniyatidan ustun keluvchi shlaklar hosil bo’lishiga va almashinuvining
haddan tashhari tezlashishi oqibatida rivojlanadi. Yetarlicha miqdordagi siydik
ajratiladi, u yuqori zichlikka ega, ammo qonda mochevina konsentrasiyasi oshadi.
Bemorlarda yomon ishtaha, og’izdagi quruqlilik, ko’ngil aynishi, uyquchanlik
qayd qilinadi. Funksional o’tkir buyrak etishmovchiligi hayo’t uchun xavfli emas
va buzilgan modda almashinuvini davolashni taqoza etadi (glyukozaning 40%
eritmasini kuniga 600-800 ml yuborish,). Organik o’tkir buyrak yetishmovchiligi
buyrak parenximasi zarralanishi bilan bog’liq. U yengil shaklda kechishi mumkin,
lekin yetarlicha katta diurez bilan, ammo qonning buyraklar tomonidan yaxshi
256
tozalanmasligi uremiya uchun tipik shikoyatlar: ko’ngil aynishi, hansirash paydo
bo’lishigaa olib keladi. Suv toplanishida va tana vazning ortishida o’pkalarda nam
xirillashlar, arterial gipertenziya, yurak urishi aniqlanadi. Og’ir holatlarda
intoksikasiya belgilari erta boshlanadi - chanqash, og’izdagi quruqlilik va
achishish, turg’un hansirash, hushini yogo’tish, harakatli no’tinchsizlilik, xushini
yogo’tish bilan mushaklarning xurujli tortishishi. qon tekshirilganda ifodalangan
uremiya belgilari aniqlanadi: mochevina
konsentrasiyasi 100-150 mmol/l gacha ko’tarilgan, kreatinniki 1800-2000 mkmol/l
gacha. Ko’pincha xavfli giperlikemiya - 7,5-9 mekv/l - aniqlanadi.
Anuriyadan keyin diurezning tiklanish davri boshlanadi: bir necha kun
ichida ajralib chiharilayo’tgan siydik miqdori 4-10 l va undan ko’proq bo’ladi.
Bunda ko’pincha organizm suvsizlanishi belgilari paydo bo’ladi: arterail bosim
pasayadi, tana harorati ko’tariladi. qonda azotli shlaklar miqdori sekin-asta
me'yorlashadi, lekin to’liq sohayish faqat 3-6 oydan keyin sodir bo’ladi. Keng
buyrak infarktlari hosil bo’lishiga bilan birga kechgan og’ir o’tkir buyrak
yetishmovchiligidan so’ng dagal chandiqli va sklero’tik o’zgarishlar qoladi.
Agar og’ir asosiy kasallik mavjud bemorda har kuni diurezni nazorat qilish
va azo’temiya darajasini aniqlash amalga oshirilsa o’tkir buyrak etishmovchiligini
tashxislash
kamdan-kam
qo’llarda
qiyinchilik
tug’diradi.
Buyrak
yetishmovchiligining sababini aniqlash esa mushkulroq. O’tkir buyrak
etishmovchiligini o’tkir siydik tutilishi va siydik pufagining qorinparda ichida
yorilishi bilan differensial tashxis qilish ahamiyatga ega.
Davolash stasionarda olib boriladi. Bjshlang’ich stadiyalarda davolash
buyrak yetshmovchiligini keltirib chihargan sabablarni davolashga haratilgan.
Gemosirkulyasiya buzilishida, shokda shokga harshi terapiya o’tkaziladi, o’tkir
zaharlanishlarda - zaharni organizmdan chiharib tashlashga haratilgan tadbirlar
(oshqozonni yuvish, gemodializ, gemofiltrasiya, gemosorbsiya, plazmaferez)
bajariladi. Oliguriyaning bjshlang’ich davrida diurez stimulyasiyasi amalga
oshriladi. Agar uremiya kuchaysa bemor gemodializ bo’limiga yuborilishi kerak, u
yerda sun'iy buyrak qo’llanilishi mumkin.
Bashorati o’tkir buyrak yetishmovchiligi sababi va buyrak strukturalaridagi
o’zgarishlarga bog’liq. Ko’pchilik qo’llarda o’tkazilgan o’tkir buyrak
etishmovchiligidan keyin sog’ayish boshlanadi.
SURUNKALI BUYRAK YeTIShMOVChILIGI
Surunkali buyrak yetishmovchiligi ko’pincha surunkali glomerulonefrit va
pielonefrit, modda almashinuvi kasalliklari, shu jumladan qandli diabet, amiloidoz,
shuningdek podagra va boshq. bilan bog’liq. Surunkali buyrak yetishmovchiligi
ko’pincha tizimli qizil boricha, revmatoid artrit, trombositopenik purpura, qonning
boshqa kasalliklarida, asosan mielom kasalligida rivojlanadi. Ba'zi holatlarda
surunkali buyrak etishmovchiligi tugma kasalliklar (buyrak polikistozi va
gipoplaziyasi) bilan, irsiy nefrit, ionlantiruvchi nurlanish ta'siri, qo’rqoshin bilan
zaharlanish, alkogol surrogatlari, analgetiklar, oltin va platina dorilari,
antibio’tiklarni qo’llash bilan bog’liq. Surunkali buyrak etishmovchiligi
rivojlanishini funsiyasi yo’qotilmagan nefronlar sonining progressiv kamayishi,
257
saqlangan nefronlarning oshib boruvchi yuklamasi va keiynchalik atrofiyasi bilan
bog’lashadi. Bunda suv-tuz almashinuvi va kislota-ishqor barharorligi izdan
chiqishi ortib boradi, azo’tli shlaklar to’planishi ancha ortadi, bu uremiya
simptomlari namoyon bo’lishigaa sharoit yaratadi. Asosiy kasallikga bog’liq
ravishda surunkali buyrak etishmovchiligida suv va tuz ushlanib qolishiga
moyillik, aretrial gipertenziya, yo’ki, aksincha, suv va tuz yogo’tilishiga moyillik
va arterial bosim pasayishi ustun kelishi mumkin. Buyrak funksiyasining 10-15%
saqlanganda uremiya rivojlanishini maxsus parhez yo’rdamida saqlab turish
mumkin. Funksiyaning 10% dan kami saqlanganda, hatto parhezning eng qat'iy
tartibi belgilangan bo’lsa ham uremiya simptomlari progresslanishi mumkin, qonni
ekstrakorporal tozalashga zaruriyat tog’iladi.
Morfologik o’zgarishlar surunkali buyrak yetishmovchiligining barcha
turlarida nefroskleroz bilan xususiyatlanadi, u asosiy kasallikga nisbatan qator
spesifik belgilariga ega. Masalan, glomerulonefritning oxirgi bosqichlarida
kalavalarning chandiqli o’zgarishi kuzatiladi, bu buyraklar vazni va olchamlari
o’zgarishiga olib keladi. Pielonefritda buyrak parenximasida o’choqli
zichlashishlar, chandiqli kapsula bilan oralgan yiringli bo’shliqlar, ko’sacha va
jom shilliq qavatida chandiq va yaralar, buyrak sorgichlarining nekrozi
kuzatiladi.
Buyrak yetishmovchiligi bilan bog’langan birinchi sezgi kech paydo
bo’lishiga mumkin, ya'ni ifodalangan uremik o’zgarishlar sodir bo’lganda. Erta
shikoyatlar umumiy xususiyatga ega (masalan, holsizik, tez charchashlik,
og’izdagi quruqlik, pasayishi, ishtaha kamayishi, chanqash ba'zida, tez-tez siyish).
Bemor ko’zdan kechirilganda yuz shishinharog’i, teri rangparligi, nafas
chiharishda havoning mochevina hidiga o’xshashi diqqatni tortadi. Ko’pincha
bo’ldir mushaklarida tortishishlar, suyaklardagi og’riqlar, uyqu buzilishi qayd
qilinadi. Azo’temiyaning bora-bora ortishi natijasida go’shtli ovqatlarga
ijirg’anish, ko’ngil aynishi va och qoringa chusish, bosh og’rishi, tinch holatda
hansirash, yuqori arterial bosim paydo bo’ladi. Ayo’llarda hayz sikli buzilishlari
erta paydo bo’ladi, bachadon qon ketishlari mumkin, erkaklarda impo’tensiya
rivojlanadi. Surunkali buyrak yetishmovchiligining terminal bosqichiga kelib
diurez ko’pchilik holatlarda kamayadi, ovqatlanishning turg’un jodan chiqishi
yuzaga keladi - bemorlar katastrofik ravishda o’zishadi, bunda ko’pincha katta
shishlar shakllanadi. Surunkali buyrak yetishmovchiligining terminal bosqichiga
o’tganida perikardit vujudga keladi. Bunda tosh ortida va epigastral sohada og’irlik
hissi, og’riq seziladi, bemorlar tushakda majburiy holatni egallashadi, o’tirgan
yo’ki biroz engashgan holatda yoki chap yonboshida yuzi bilan pastga yo’tgan
holda. Ahvoli yomonlashgan sari qushini yogo’tish bilan birga tirishish xurujlari,
kuchayib boruvchi uyquchanlik, harakat bezovtalanishi, alahlash, koma kuzatiladi.
Surunkali buyrak yetishmovchiligini davolashning asosiy tamoyili qonni
buyrak tomonidan tozalanishi kamayganligi holatiga bemor hayo’t tarzini va
ovqatlanish tartibini moslashtirishdan iborat. Buning uchun qabul qilinayo’tgan
oqsil miqdori asta-sekin kamaytiriladi, kislo’talar, kaliy, va korsatmalar bo’yicha
natriy qabul qilish pasaytiriladi. Oqsil parchalanishi sekinlashtiruvchi dori
vositalari qo’llaniladi, masalan anabolik steroidlar. Ovqatning umumiy kaloriyaligi
258
ko’paytiraladi. Suv va tuzni yo’qotishga moyillik bo’lganda ularni ko’p miqdorda
qabul qilish tavsiya qilinadi. Terminal bosqichda qonni tozalash uslublari
(gemodializ, gemofiltrasiya, peritoneal dializ) va buyraklar transplantasiyasi
qo’llaniladi. Surunkali buyrak yetishmovchiligi terminal bosqichida davolash
tadbirlari olib borilmasa tezda olim bilan tugashi sodir bo’ladi.
Buyrak yetishmovchiligining bolalardagi xususiyatlari
Bolalardagi buyrak yetishmovchiligining asosiy sabablari operasiyadan
keyingi shok (asosan chaqaloqlarda), qusish bilan kechuvchi kasallik, ich ketishi,
suvsizlanish, o’tkir infeksiyalar, sepsis, o’tkir gemoliz, anafilaktik reaksiyalar,
nefro’toksik zaharlar bilan zaharlanish, buyraklarning tug’ma zararlanishi, buyrak
venalari trombozi, og’ir kasalliklarda suyuqlik va elektrolitlarning haddan tashhari
ko’p kiritilishi hisoblanadi. To’g’ilganidan keyin o’tkir buyrak yetishmovchiligi
rivojlanishi buyraklarning postloq nekrozi bilan bog’liq bo’lishiga mumkin.
Konservativ davolash bola yoshi va uning tana vaznini hisobga olgan holda
olib boriladi, infuzion terapiya dori vositalarini kiritishning qat'iy ketma-ketligi
saqlangan holda (avval geparin, keyin eufillin, glyukokortikoidlar, glyukoza
insulin bilan, xlorid natriyning izo’tonik eritmasi, kokarboksilaza, yurak vositalari)
amalga oshiriladi. Giperkaliemiyada - kalsiy glyuqonati, anabo’lik gormonlar
(glomerulonefrit yogligida); asidozda - natriy gidrokarbonati; alkalozda -
glyukokortikoidlar, geparin, veroshpiron (giperkaliemiya bo’lmaganida).
O’tkir buyrak yetishmovchiligida bolalarda, asosan hayo’tining birinchi ikki
kunligida bashorat juda ham jiddiy. Profilaktikasi tug'ma va irsiy buyrak
kasalliklarni erta tashxislashdan iborat. Bunday bemorlarni turli stress holatlaridan
asrash kerak, ularga emlashlar mumkin emas; zarurat bo’lganda infeksion
kasalliklarni faol davolash zarur.
Surunkali buyrak yetishmovchiligi erta bolalik yoshida juda ham kam
ho’llarda tipik kechadi. Surunkali buyrak yetishmovchiligi uzoq vaqt
kompenasasiyalangan bo’ladi. Ammo tana vazni ortishi bilan dekompensasiya
darajasi ham ortadi. Interkurrent kasalliklar, asosan infeksion, terminal
bosqichning erta kelishiga imkon yaratadi. Maxsus ko’rsatmalar asosida buyrak
ko’chirishi amalga oshiriladi.
TEMIR YeTIShMOVChILIK KAMQONLIGI
Temir yetishmovchilik kamqonligi (TEK) - temir tanqislikligining ko'rinishi
bo’lib, birlik qon hajmida va eritrositlarda gemoglobin konsentrasiyasining
kamayishi, mikrositoz, anizositoz, poykilositoz, rang ko’rsatgichining pasayishi,
qon zardobida temir va ferritin miqdorining kamayishi, transferrinning temir bilan
past darajada to’yinishi, temir boqlovchi xususiyati va eritrositar pro’toporfirinning
oshishi bilan xarakterlanadi.
TEK bolalik davrida kamqonlikning eng ko’p korinishidan biri hisoblanadi.
Bola hayo’tining ikkinchi yilida va o’smirlik davrida, erta yoshdagi bolalarda juda
ko’p kuzatiladi. Yashirin temir tanqisliklik davri temir yetishmovchilik
kamqonligidan 1,5-2 marta ko’p uchraydi.
Temir yetishmovchilik kamqonligi sabablari:
259
1.
Tug’ilganda temir miqdorining kamligi. Xavf guruhi: chala tug’ilganlar;
homiladorlik vaqtida kamqonlikka uchragan onalar, shuningdek "tashlandiq
bolalar"; homila ichi rivojlanishidan orqada qolgan bolalar; perinatal davrda ko’p
qon yo'qotgan bolalar.
2.
Alimentar omillar - temir yetishmovchiligi kamqonligining yetakchi sababi.
Xavf guruhi: moslashtirilmagan aralashmalar bilan sun'iy ovqatlantiriladigan
bolalar; qo’shimcha ovqatni kech berish; har qaysi yoshda faqat osimlik,
sabzavo’tlar bilan ovqatlantirish; rasionda sutni ko’p ishlatish (sutkada 0,5 l dan
yuqori).
3.
Temirni ko’p miqdorda yogo’tish yo’ki unga bo’lgan yuqori talab. Xavf
guruhi: o’tkir va surunkali yuqumli kasalliklar, asosan oshqozon-ichak trakti;
oshqozon-ichak traktining surunkali noinfeksion, yalliglanish kasalliklari
(malabsorbsiya sindromida temirni ko’p yogo’tish yo’ki yetarli darajada
organizmga tushmasligi); yaqqol (melena, burundan qon ketish, gematuriya va
boshqalar) va yashirin qon ketishi; yuvenil gormonal o’zgarishlar; toksik omillar;
essensial.
Temir tanqislikligida birinchi o’zgarish to’qimalarda sodir bo’ladi-
to’qimada temir zahirasi kamayadi, zardobda ferritinning kamayishiga olib keladi,
keyin transferrinning temir bilan to’yinishi pasayadi, zardobning umumiy temir
bog’lovchi xususiyati ortadi va erkin eritrositar pro’toporfinlar miqdori - gem
manbalari ko’tariladi. Yuqorida korsatilgan o’zgarishlar bola qon zardobida temir
miqdori va
gemoglobin konsentrasiyasi, eritrositlar hajmining pasayishigacha, ya'ni kamqonlik
rivojlanishidan ollin kuzatiladi.
Gemoglobinning
pasayish
darajasiga
harab,
anemiyaning
yengil
(gemoglobin 90-110g/l), orta-og’ir (60-80 g/l) va og’ir (gemoglobin 60 g/l dan
kam) turlari ajratiladi.
Klinik ko’rinishida quyidagi sindromlar kuzatiladi:
Astenonevro’tik sindrom: tez charchash, qo’zg’aluvchanlik, asabiylashish,
emosional no’turg’unlik, ko’p terlash, jismoniy va psixomo’tor rivojlanishdan
orqada qolish; lanjlik, asteniya, apatiya, ishtaha pastligi, diqqat e'tiborni pasayishi,
hushdan ketish, katta yoshdagi bolalarda bosh og’rishi, bosh aylanishi, quloqlarda
shovqin, ko’z oldida bijirlash, yurak sohasida ogriq, shuningdek, ishtaha va hid
bilishning o’zgarishi, dizurik buzilishlar.
"Epitelial"sindrom. Terining oqimtirligi (asosan kaftda, tirnoqlarda, shilliq
qavatlarda va quloq supralarida; terining quruqligi va kepaklanishi; teri, tirnoq,
soch, og’iz shilliq qavati, tilning distrofik o’zgarishi (og’iz burchagida bicqilish,
angulyar stomatit, til sorgichlarining yassiligi, laklangan til, tilning qizarishi,
atrofik glossit), qattiq ovqatlarni yutishning buzilishi; gastrit; duodenit,
malabsorbsiya va maldigestiya bilan kechuvchi enteropatiya, no’turg’un najas;
ko’ngil aynashi; ba'zida terining alebastr-yashil rangda bo’lishiga (xloroz)
kuzatiladi.
Yurak qon-tomir sindromi: taxikardiya, arterial gipo’toniyaga moyillik,
yurak tonlarining susayishi va yurak nisbiy chegarasining kengayishi, yurak
cho’qqisida funksional sistolik shovqin, ba'zida yirik tomirlar ustida shovqin
eshitilishi.
260
Mushak sindromi: gipo’toniya, tez charchash, peshobni ushlab turaolmaslik,
qabziyat. Ikkilamchi immunitet tanqisligi sindromi: temir yetishmasligini yanadi
og’irlashishiga olib keluvchi tez-tez ORVI, pnevmoniya, ichak infeksiyalari bilan
kasallanish.
Temir
yetishmasligi
kamqonligining
tashqiso’ti
gematologik
ko’rsatgichlarning siljishini aniqlashga asoslangan - gemoglobinning pasayishi (5
yoshgacha 110g/ldan kam va katta yoshdagilarda 120 g/ldan kam), rang
ko’rsatgichi 0,8dan past, bitta eritrositda gemoglobinning o’rtacha miqdori 927
pg/eritrositdan past, eritrositlar o’rtacha hajmining pasayishi, temir almashinuvi
ko’rsatgichi - qon zardobida ferritinning pasayishi (30 ng/mldan past),
transferrinning temir bilan toyinganligi (25%dan past), temir (11,6 mkmol/l dan
past; qon zardobida umumiy temir bog’lovchi funksiyasining yuqoriligi (50
mkmol/ldan yuqori. Laborator belgilariga shuningdek, mikrositoz, anizo va
poykilositoz kiradi. Rang korsatgichining pasayishi temir etishmovchiligining erta
bosqichlarida rivojlanmaydi, shuning uchun normoxrom rang ko’rsatkichi temir
yetishmovchilik kamqonligini inkor hilmaydi. Eritrositlar sonining pasayishi
faqatgina og’ir kamqonliklarga xarakterlidir. Suyak ko’migida eritropoezning
yosharish belgilari xarakterlidir, bu qonda retikulositoz bilan tasdiqlanadi.
Differensial
tashqis
juda kam
uchraydigan
mikrositar
gipoxrom
kamqonliklar bilan o’tkaziladi: talassemiya, kumush simob bilan zaxarlanish;
sideroblast kamqonlik.
Davosi. Kamqonlikning og’ir shakllarida stasionar davo ko’rsatiladi.
Bolalarning kun tartibi faol bo’lishiga kerak, ko’proq toza havoda bo’lishiga zarur.
Parhez bilan temir tanqislikligini bartaraf etish mumkin emas- temir dorilari
tavsiya qilish kerak. Pediatriyada temir dorilarini tavsiya qilishning umumiy
usullari quyidagilar:
Dorilarni asosan ichishga tavsiya qilish, parenteral yuborishni cheklash,
chunki, dorilarning nojo’ya ta'siri yuqori bo’ladi (allergik reaksiya, in'eksiyadan
keyingi abssess va flebitlar, gipo’tenziya, bakterial infeksiyalarga xafv yuqori,
gemosideroz va boshqalar);
Dorining sutkalik dozasi elementar temir bo’yicha 5-6 mg/kg; yuqori doza
davo samaradorligini oshirmaydi, ammo katta nojoya ta'sir ko’rsatadi, dorining
sutkalik dozasi uch qabulga bo’linadi;
Davoning birinchi bir necha kunida bemor dorini qabul qilishini aniqlash
uchun dozasi ikki barobarga kamaytiriladi;
Temir dorilarni qabul qilishning muddati 3 oydan kam bo’lmasligi kerak,
birinchi bosqichda bu gemoglobin miqdorini va temirni periferik za?irasini
toldiruvchi terapiya hisoblanadi, ikkinchi bosqichda temirning to’qimadagi
zahiralarini tiklash zarur va uchinchi bosqichda qaytalanishga harshi tadbirlarni
qo’llash lozim;
Temir dorilarini ovqatlanish oraliqida berish va ularni sabzavo’t yo’ki meva
sharbatlari bilan ichish kerak, temir dorilarini sut bilan ichish man qilinadi.;
Temir preparatlari bilan birga askorbin kislo’ta va Vit Ye birga tavsiya
qilish davo samarasini oshiradi;
261
Maxsus korsatma bo’lmaganda temir dorilari bilan birga vit V6 va vit V12,
folat kislo’ta tavsiya qilishni xojati yo’q;
Temir dorilarni parenteral tavsiya qilishga korsatmalar: ichakda sorilishning
buzilishi, temir dorilarini ichganda qabul qilaolmaslik. Preparatlar vena ichiga 25
mg dozada tomchilab yuboriladi, keyin 3 kunda 50 mg yuboriladi. Kurs
tamomlangandan keyin temir dorilari ichishga buyuriladi.
Temir dorilarini qo’llashda kutilayo’tgan natijalar: 72-96 soatdan keyin
retikulositozning ko’tarilishi va 7-10 kundan keyin gemoglobin miqdorining
ko’tarilishi (yaxshi natija haftada 5 g/l ) hisoblanadi. Gemoglobin miqdori
normallashtirilgandan keyin temir dorilari bilan davolash temirning to’qimadagi
deposini tiklash uchun 4-6 haftagacha davom ettiriladi.Temir dorilari bilan
davolash vaqtida qon zardobida uning miqdorini aniqlash ma'lumo’tli
hisoblanmaydi.
Eritrositar massa quyish hayot ko'rsatmasiga asosan, gemoglobin miqdori 70
g/ldan kam bo’lsa buyurtiriladi. Toza qon quyishga shoshilmaslik zarur.
Profilaktikasi. Ayollarda temir tanqisligini oldini olishdan boshlanadi. Chala
tug’ilgan bolalarda 1-oyligidan boshlab profilaktik doza sutka davomida 2 mg/kg
beriladi. Bolalar ovqatlanishida tarkibiga temir dorilari qo’shilgan bo’tqalarni
berish tavsiya qilinadi.
Dostları ilə paylaş: |