fact və s. sözlərlə ifadə olunur. Bu zaman budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcılarla
bağlanır və heç zaman cümlədən atıla bilməz.
(Hichens).
O, ispan arabaçılarının Əlcəzairdə oxuduğu kimi ucadan mahnı oxuyurdu.
b) A week later Dorian Gray was at his house in the country, where he had
invited Lord Henry and several other friends.
Bir həftə sonra Dorian Qrey Lord Henrini və bir neçə dostunu dəvət etdiyi
kənd evində idi.
That was the time when thousands of workers in the area were streaming out
of the plants.
(Carter).
Bu, həmin diyarda minlərlə işçinin zavodlardan axışdığı bir vaxt idi.
I don't like the method how he explainedthe matter. But he could see now no
reason why he should not smoke.
(J. London).
Mən onun məsələni izah etdiyi metodunu xoşlamıram. Ancaq o nəyə göra
siqaret çəkməyəcəyinin səbəbini bilmirdi.
Məsələn: The fact that he has not said anything surprises everybody. –
Onun heç nə deməməsi faktı hər kəsi təəcübləndirir. Beləliklə, tamamilə aydındır
ki, nisbi əvəzliklər təyin budaq cümlələrini baş cümləyə bağlamaq üçün işlənir və
bağlayıcılardan olunan təyin budaq cümləsində fərqlənir ki, onlar həm də bir cümlə
üzvü kimi çıxış edə bilirlər.
Əvəzliklərin işlənməsində aşağıdakı qaydalara nəzər salaq.
1) Who (whom), whose, which sual əvəzlikləri orta əsrlər ingilis dilində nisbi
əvəzliklər kimi işlədilmişdir. Erkən orta əsrlər ingilis dilində that geniş işlənmişdir,
lakin indi wh əvəzliklərinin, xüsusilə, canlılara aid olan who əvəzliklərinin
işlədilməsinə geniş meyl var.
2) Heyvan, bəzən kişi və ya qadın cinsinə aid olduqda who əvəzliyi işlənir.
Lakin bu qayda bzən pozulur və biz tez-tez which əvəzliyinin kişi və ya qadın cinsi
ilə, who əvəzliyinin isə orta cinslə əlaqələndiyinin şahidi oluruq.
3) Ölkə adları coğrafi nöqteyi-nəzərdən götürüldükdə which əvəzliyi, siyasi
anlayış kimi götürüldükdə isə who əvəzliyi işlənir. Lakin bununla belə həmin
məsələdə həddindən artıq tərəddüdlər var.
4) Əgər kollektiv isim bütöv bir toplumu bildirirsə which əvəzliyinin (fel
təkdə); ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutursa who əvəzliyini işlədirik (fel cəmdə).
5) Poeziyada əşyaları təcəssüm etdirmək üçün who əvəzliyindən istifadə
edilir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
137
6) Əgər təyin olunan söz peşə, şəxsiyyət ifadə edən ismi xəbərdirsə, onda
which və ya that işlənir. Təyin etdiyi söz kimi which əvəzliyinin də sifəti –
predifikatı və ya bütöv bir cümləsi ola bilər. Belə olan halda baş cümləyə which-lə
bağlanan budaq cümlələr həmişə təsviredici olur.
7) Orta əsrlər ingilis dilində və erkən müasir ingilis dilində that həmişə nisbi
əvəzlik kimi işlənmişdir. İndi that təsviredici təyin budaq cümlələrində nadir
hallarda işlənir və hətta məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələrində belə, who
əvəzliyinin işlədilməsinə güclü, that əvəzliyinin yalnız əşyalara uyğun olaraq
işlədilməsinə isə nisbətən az meyl var. Lakin that əvəzliyinin insanlara və əşyalara
aid olaraq sərbəst işləndiyi bəzi nümunələr var.
Təyin budaq cümləsində that tez-tez işlənir:
a) aşağıdakı əvəzliklərlə: all, everything, nothing, something, anything,
much, little, few.
b) Üstünlük dərəcəsi və the first-lə.
Təyin budaq cümlələri nisbi zərflərdən sonra işlənilir. Nisbi əvəzliklərdən
başqa nisbi zərflər də təyin budaq cümləsini baş cümləyə bağlaya bilər. Nisbi
zərflər zaman, səbəb, yer və tərzi hərəkət mənaları olan isimlərdən sonra işlənilir.
When, where, how, why nisbi zərfləri təyin budaq cümlələrində işlənməsə də
nəzərdə tutula bilər.
Təsviredici təyin budaq cümlələrində bu zərflərin işlənməsi vacibdir, çünki
belə təyin budaq cümlələri bağlayıcısız birləşə bilməz.
Əlavə kimi işlənən Appositive Attributive Clauses də həmçinin when,
where, how, why sözləri ilə baş cümləyə bağlanır.
Təyin budaq cümlələri tabelilik bildirən that, if, whether, as if, as though
bağlayıcıları ilə də baş cümləyə bağlana bilər. Bu bağlayıcılar Appositive
Attributive Clause – larda daha çox işlənir. That bağlayıcısı təyin budaq cümləsini
təqdim edəndə təyin olunan söz mücərrəd isimlərlə istifadə olunur: məsələn – idea,
though, fuling, impression, doubt, belief, wish, və s.
Məsələn: He calm heart couldn’t bear the thought that Ann was lying there
so cold – Onun sakit ürəyi Annanın buz kimi orada uzanmasına dözmədi.
Baş cümlədə təyin olunan söz əlavə kimi işlənən təyin budaq cümlələri as if,
as thought ilə də bağlana bilər və cümlədən atıla bilməz. Belə cümlələr
bağlayıcılarla yanaşı, bağlayıcı sözlərlə də bağlana bilər. Belə cümlələr vergüllə
ayrılmır və bağlayıcı element olmadan işlənmir. Qeyd etdiyimiz kimi, təyin budaq
cümlələri bağlayıcısız əlaqədə olanda iki mübtəda yanaşı gələ bilər. Ondan sonra isə
iki müxtəlif cümlələrin xəbərləri yanaşı gəlir.
W h , W h i c , T h a t əvəzliklərinin təyin budaq cümlələrində işlənməsi.
Əvəzliklərin işlənməsində aşağıdakı qaydalara nəzər salaq:
1) Who (whom), whose, which sual əvəzlikləri orta əsrlər ingilis dilində nisbi
əvəzliklər kimi işlədilmişdir. Erkən orta əsrlər ingilis dilində that geniş işlənmişdir,
lakin indi wh - əvəzliklərinin, xüsusilə canlılara aid olan who əvəzliyinin
işlədilməsinə geniş meyl var.
Məsələn: Miss Naylor, who had gone into the house, came back ...
(J. Galsworthy).
Evə daxil olmuş xanım Naylor çölə çıxdı.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
138
About this time Mrs. Decie, his wife's sister, whose husband died in the East,
returned to England.
(J. Galsworthy).
Elə bu zaman arvadının bacısı, əri Şərqdə ölmüş xanım Desi İngiltərəyə
qayıtdı.
This room, which served for studio, bedroom and sitting room, was bare and
dusty.
(J. Galsworthy).
Studiya, yataq otağı və qonaq otağı kimi istifadə edilən bu otaq bəzəksiz və
tozlu idi.
. . . the breeze that blew up the narrow street was fresh with the smell of the
harbour.
(Cusack).
Darısqal küçədən əsən xəfıf külək təravətli dəniz ətri saçırdı.
2) Heyvan kişi və ya qadın cinsinə aid olduqda who əvəzliyi, orta cinsə aid
olduqda isə which əvəzliyi işlənir. Lakin bu qayda bəzən pozulur və biz tez-tez
which əvəzliyinin kişi və ya qadın cinsi ilə, who əvəzliyinin isə orta cinslə əlaqələn-
diyinin şahidi oluruq.
Məsələn: All at once I remembered that It might be Pilot: who, when the kitc-
hen - door chancedto be left open, not unfrequently found his way up to the thres-
hold of Mr.Rochester's chamber.
(Ch. Bront).
Dərhal xatırladım ki, bu, mətbəx qapısı təsadüfən açıq qalanda tez-tez yolunu
cənab Roçesterin otağının astanasından salan Paylot ola bilərdi.
James. . . shifted his feet uneasily, and put one on the cat, which had unwisely
taken refuge from old Jolyon beside him.
(J. Galsworthy).
Ceyms narahatlıqla ayaqlarının yerini dəyişdirdi və ayağının birini
böyründəki qoca Colyondan qaçıb canını qurtaran axmaq pişiyin üstünə qoydu.
3) Ölkə adları coğrafı nöqtevi-nəzərdən götürüldükdə which əvəzliyi, siyasi
anlayış kimi götürüldükdə isə who əvəzliyi işlənir. Bununla belə həddindən artıq
tərəddüd var.
Məsələn: For travelling I prefer Norway, which is more mountainous than
Sweden.
Səyahət üçün İsveçdən daha dağlıq əraziyə malik olan Norveçi üstün tuturam.
4) Əgər kollektiv isim bütöv bir toplumu bildirirsə which əvəzliyini (fel
təkdə); ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutursa who əvəzliyini işlədirik (fel cəmdə).
Məsələn: The commission, which consisted of ten members, was unanimous
in its decision.
On üzvdən ibarət olan komissiya öz qərarında yekdil idi.
The crew, who were all asleep, forgot to hoist a lantern.
Yatmış dəstə üzvləri fənər yandırmağı unutmuşdular.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
139
5) Poeziyada əşyaları təcəssüm etdirmək üçün who əvəzliyindən istifadə
edilir. Məsələn:
And narcissi, the fairest among them all,
Who gaze on their eyes in the stream's recess,
Till they die of their own dear loveliness.
(P M. Shelley).
6) Təyin olunan söz peşə, şəxsiyyət ifadə
edən ismi xəbərdirsə, onda which və
ya that işlənir.
Məsələn: He is not the man which you think him to be.
O sizin düşündüyünüz kimi deyil.
He is not the man whom you think him to be.
O zənn etdiyiniz adam deyil.
Təyin etdiyi söz kimi, which əvəzliyinin də sifəti - predikativi və ya bütöv bir
cümləsi ola bilər. Belə olan halda baş cümləyə which-lə bağlanan budaq cümlələr
həmişə təsviredici olur.
Məsələn: It was evident, indeed, that she wished me to drop the subject;
which I did accordingly.
(Ch. Bront).
Doğrudan da aydın idi ki, o, söhbəti
dayandırmağımı istəyir, buna görə də
mən söhbəti dayandırdım.
Beləliklə, təyin budaq cümləsi baş cümlədə isimlə yaxud əvəzliklə ifadə edil-
miş hər hansı bir üzvə aid olur, təyin edir. Təyin budaq cümlələri baş cümləyə nisbi
əvəzliklərlə və nisbi zərflərlə bağlanır. Təyin budaq cümlələri iki cür olur: məhdud-
laşdırıcı təyin budaq cümlələri və təsviedici təyin budaq cümlələri.
Məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələri təyin olunan sözü mənaca məhdudlaş-
dırır, dəqiqləşdirir və müəyyənləşir.
Təsviredici təyin budaq cümlələri təyin olunan söz haqqında əlavə məlumat
verir.
Ədəbiyyat
1. Barabash T.A. – A Guide to Better Grammar – M; Visshaya Shkola. 1975.
2. Ganshina M., Vasilevskaya N; English Grammar. – M: 1964.
3. İvan Michael. Practical English Usage. – M: Visshaya Shkola. 1984.
4. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1986.
5. Əliyeva Ə. Tabeli mürəkkəb cümlələr və onların xüsusiyyətləri. Bakı: Maarif,
1992.
S.Rzayeva
The grammatical features of attributive subordinate clauses in the English language
Summary
In the English language the attributive subordinate clauses are connected by
means of particles or without them. In the majority of cases the attributive
subordinate clause comes after the word which it defines. In translations of English
sentences with attributive subordinate clauses we must observe the syntactical
norms of this language.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
140
C.Рзаева
Грамматические особенности атрибутивного подчиненного
положения в английском языке
Резюме
В английском языке части сложных предложений с определительными
придаточными соединяются с помощью союзов или без них.
В большинстве случаев придаточные определительные следуют за
словами, которые они определяют.
В переводе английских предложений придаточными определительными
следует соблюдать синтаксические нормы английского языка.
Rəyçi: Nərminə Əliyeva
filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №3, 2014
141
SEVİNC HACIMƏMMƏDOVA
Qafqaz Universiteti
shacimemmedova@std.qu.edu.az
AŞIQ ƏLƏSGƏRİN “GETMƏ, AMANDI” QOŞMASININ
LINQVOPETİK TƏHLİLİ
Açar sözlər: qoşma, poetika, leksika, təzad
Ключевые слова: гошма, поэтика, лексикон, контраст
Key words: goshma, poetics, lexicon, contrast
Yazıçının hər bir əsəri onun şəxsi imzasıdır. Fikrimizcə bədii söz sahibi yarat-
dığı əsərləri ilə özünün bədii təfəkkürünü, poetik duyğularını, şəxsi qənaətlərini,
düşüncə tərzini təqdim edir. Eyni zamanda təfəkkürün ifadə vasitəsi olan dil (nitq
nəzərdə tutulur-S.H) yazıçının poetikliyə nə dərəcədə nail olduğunu göstərən bariz
nümunədir. Həmçinin bu yolda o, dilə xələl gətirməməli, oxucunu yormamalıdır.
Əsərin linqvopoetik təhlilə cəlb olunması ilə eyni zamanda yazıçının mətn
texnologiyasını anlamaq mümkündür. Məlumdur ki, “Linqvopoetik təhlil sırf dilçi-
liklə bağlı məsələləri deyil, həm də ədəbiyyatşünaslığın elmi səlahiyyətinə daxil
olan problemləri, o cümlədən məzmunu da əhatə edir”(1,s. 5). Belə ki, yazıçının
məzmuna və məzmundan irəli gələn məqsədə çatmaq yolu bizim üçün maraqlıdır.
Bu təhlildə omonim, sinonimlərin sayı deyil, onların işlədilmə mahiyyəti önəmlidir.
Linqvopoetik
təhlil əsərin texnikasını - hansı məzmunun hansı kodları tələb
etdiyini, poetik xüsusiyyətlərin ifadə vasitələrinin nə və hansı janr tələb etdiyini,
məzmunla formanın nə dərəcədə səsləşdiyini öyrənməyə kömək edir. Məsələn bir
mətndə işlənən bədii sual konkret bir intonem funksiyasında çıxış edir: o ya
təsdiqedici, ya ifşaedici, ya təhdidedici və s. xarakter daşıya bilər.
Əsərin texniki və poetik xüsusiyyətləri bir mərkəzdə birləşərək linqvopoetik
təhlili yaradır. Bununla belə bəzən müəyyən fikrin ifadəsində poetiklik texniki
tərəflərə təsir edir və ya əksinə, texniki göstərici poetikliyə uyğunlaşdırılır.
Mahnının mətni musiqinin ritminə uyğun gəlməyəndə heca artımı hadisəsinə müra-
ciət edilir: “O, bu qəlbimi duymur”-yazılmalı olduğu halda, “duymayır” - yazılır.
Nəticədə əsərin poetik özülü yoxa çıxır. Linqvopoetik təhlil bu kimi qüsurları əyani
şəkildə göstərərək bədii dildən uzaqlaşdırır, əsər təhlilində ən kamil prinsip kimi dil
və poetikliyin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir.
Söylənilənləri daha yaxşı anlamaq üçün ustad aşığımız Dədə Ələsgərin
yaradıcılığına müraciət edək. Əyanilik üçün aşığın “Getmə, amandı” qoşmasını
linqvopoetik təhlil edək.
Gözəllər sultanı, mələklər şahı,
Alagöz cananım, gеtmə, amandı!
Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı,
Həkimim, loğmanım, gеtmə, amandı!
Camalın göyçəkdi bayram ayından,
Görən doymaz qamətindən, boyundan.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
142
Layiq dеyil qurban kəsim qoyundan,
Sana qurban canım, gеtmə, amandı!
Əsərin üçüncü bəndi müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkildədir. Belə ki əsər
üzərində işləyərkən üç varianta rast gəldim. Bu onun ağız ədəbiyyatı nümunəsi ol-
ması ilə bağlıdır. Variantlılıq özünü sonuncu bənddə göstərir. Bunlara nəzər salaq:
Qoşmanın ilk variantını görkəmli folklorşünas, alim Hümmət Əlizadə üzə
çıxarıb. Folklor toplayıcısı və naşiri olan H.Əlizadə Ələsgər irsini diqqət mərkəzin-
də saxlamış, illər uzunu rayonları, kəndləri gəzərək topladığı şeirləri 1934, 1935,
1937 – ci illərdə üç dəfə kitab çəklində çap etdirmişdir. Bu qoşmalar arasında “Get-
mə, amandı” qoşmasının son bəndi 1935 və 1937 – ci illər nəşrində bu cür verilir.
Sən mələkzadəsən, ay mina gərdən?!
Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən.
Günahkar qulunam, salma nəzərdən,
Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!(2,s. 310)
Bakıda 1973 –cü ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən Ələsgər irsi yenidən nəşr
olunur. Aşığın nəvəsi İslam Ələsgərovun topladığı materiallar əsasında Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu AŞIQ ƏLƏSGƏR
(birinci kitab) çapa verilir. “Gеtmə, amandı”qoşması bu nəşrdə də diqqəti cəlb edir.
Bu qoşmanın son bəndi həmin kitabda bu cür verilmişdi:
Sən mələkzadəsən, ay mina gərdən?!
Görənin ağlını alırsan sərdən.
Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən,
Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!(2,s. 107)
Üçüncü bəndə görə rast gəldiyimiz digər bir variant isə internetdə(3.) bu
şəkildə öz əksini tapıb:
Mən sana nə dеyim, ay mina gərdən?!
Kəsmə məhəbbətin, gəl, Ələsgərdən.
Günahkar qulunam, salma nəzərdən,
Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!
Qoşmanın yaranma səbəbi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlardan
birində deyilir ki, Ələsgər bu qoşmanı küsüb Yanşaq kəndinə-atası evinə getmək
istəyən arvadı Anaxanıma, onun könlünü almaq məqsədilə demişdir (2,s. 310).
Şeir doğma vəzninmiz olan heca vəznində, qoşma janrında yazılıb. Hər bəndi
4 misradan , hər misrası 11 hecadan ibarətdir. Qoşmanın sintaqmatik üzvlənməsi
təqdiyə görə bölünməklə üst – üstə düşür : 6-5. Qoşmanın qafiyə yeri sabitdir:
birinci bəndin birinci, üçüncü misraları sərbəst, ikinci, dördüncü misraları
həmqafiyədir, qalan bəndlərdə üç əvvəlinci misralar bir- birilə, dördüncü misra isə
birinci bəndin son misrası ilə qafiyələnir. Son bəndin misralarının birində sənətkar
Filologiya məsələləri – №3, 2014
143
öz təxəllüsünü deyib ki, bu da möhürbənd adlanır. Bəndlərinin sayını tək olması
qoşmanın xarakterik xüsusiyyətidir.
Göründüyü kimi , “Getmə , amandı” rədifli qoşmasında 1-ci bənddə şahı, ahı
, 2-ci bənddə ayından, boyundan, qoyundan, 3-cü bənddə gərdən, Ələsgərdən,
nəzərdən (gərdən, sərdən, Ələsgərdən və loğmanım, canım, sultanım) sözləri bir –
birilə qafiyələnir.
Ələsgər qoşma yaradarkən texniki və poetik xüsusiyyətlərə diqqətlə əməl
edən qüdrətli sənətkardır. Eyni zamanda o, poetikliyi texniki göstəricilərə qurban
verən aşıqlardan deyil. O, “misranı doldurmaq”, qafiyə yaratmaq xətrinə sözləri
yerli-yersiz işlətməzdi. Elə isə bu üç texniki variant arasında həqiqətən Ələsgər
qələmindən çıxan düzgün variantı özümüz aydın etməyə çalışaq.
İnternetdəki variantla digər nüsxələri qarşılaşdırarkən möhürbənddə rast
gəldiyimiz “Gəl” və “qul” sözlərinə diqqət yetirək.
Bildiyimiz kimi “gəl” sözü adi bir modal sözdür, bədii mühitdə olan bir söz
kimi yalnız bədiiliyə xidmət edir, digər heç bir əhəmiyyətli funksiya daşımır. Ələs-
gər isə bu cür xüsusi məna yükü daşımayan adi sözü öz qoşmasına gətirməzdi. Bu
misra yalnız ağız ədəbiyyatının bir variantıdır. İlkin variant ola bilməz.
“Qul” sözünə semantik yükünə diqqət yetirək. Bu söz izahlı lüğətdə bu şəkil-
də göstərilib(4,s. 203):
1. Qədim dövrlərdə: müharibədə əsir tutulub satılan adam; 2. Xidmət üçün sa-
tın alınmış adam; hər cür istehsal vasitəsi və hüquqdan məhrum olan və tamamilə
öz sahibinin ixtiyarında olub, bir mal kimi alınıb satılan adam; kölə; 3. məc. Öz ira-
dəsini, hərəkətlərini tamamilə bir şeyə, ya başqasına tabe etmiş adam. Öz adət-
lərinin qulu. Qul etmək məcazi mənada isə –əsir etmək, valeh etmək, tamamilə
ixtiyarını əlindən almaq, mənasında işlənir.
Dilimizdə məcazaşma prosesi çox qədim hadisədir və Ələsgər də bu sözün
çoxmənalılığından doğan məcazi mənasına əhəmiyyət vermiş, sevgi yolunda qula
çevrildiyini, ixtiyarının o gözəlin əlində olduğunu, gözəlin əsirinə çevrilmiş bu
yazıq qulun onun iltifatına möhtac olduğunu söyləyir. Təbii ki Ələsgər tərəfindən
yaradılan ilkin variant məhz bu söz ola bilər.
Digər bir fərq özünü 1935-1937 ci il nəşrində nəzərə çarpır. Diqqət etsək
görərik ki, epifora səciyyəsi daşıyan “qul” sözünün təkrarı mövcuddur. Ardıcıl
misralarda bu söz eyni mənada işlədilir:
Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən.
Günahkar qulunam, salma nəzərdən,
Ustad Ələsgər eyni sözü əgər təkrar şəkildə işlədərsə, yalnız yeni məna çaları
ilə işlədər. Bu halda isə yalnız diqqəti yorucu təkrar cəlb etdiyindənr
Qoşmada rast gəldiyimiz bir fərqlilik özünü “qul” sözündən əvvəl gələn
“məhəbbət” və “iltifat” sözlərində göstərir. Linqvopoetikanın bizə verdiyi imkanlar
daxilində bu ziddiyyət içərisindən doğru variantı axtarmağa çalışaq:
“Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən”
“Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən”
Filologiya məsələləri – №3, 2014
144
Ən əvvəl “iltifat” və “məhəbbət” sözlərinin izahlı lügətdəki mənalarına diqqət
yetirək:
Dilimizin lüğət tərkibinə fars ədəbi dilindən daxil olmuş “iltifat” sözü 1)
lütfkarlıq, lütf, mərhəmət, etina, mehribanlıq; 2) qayğı, diqqət. İltifat etmək
(eləmək, göstərmək və s.) – 1) mərhəmət etmək, xeyirxahlıq göstərmək, yaxşılıq
etmək,mərhəmət edib vermək mənalarını özündə birləşdirir (6,s. 61).
Dilimizin lüğət tərkibinə ərəb dilindən keçmiş “məhəbbət” sözü 1) Eşq, sevgi,
sevmə, sevişmə. Aralarında məhəbbət var. Məhəbbət bağlamaq (salmaq) – sevmək,
vurulmaq, eşq yetirmək. 2) Ürəkdən, fədakarcasına bağlılıq; sevgi, dostluq, sədaqət;
mehribanlıq. 3) Bir şeyə sonsuz maraq; meyil, həvəs, istək(5,s. 105).
Bu iki ifadədələrin araşdırılması göstərir ki, “kəsmə iltifatın” ifadəsində olan
ağırlıq, sanballıq “kəsmə məhəbbətin” ifadəsində yoxdur: Aşıq deyir ki, lütfünü,
mərhəmətini məndən kəsmə.
Mətnin linqvopoetik təhlilinin verdiyi imkanlar nəticəsində bu qənaətə gəldik
ki, ən kamil texniki variant İslam Ələsgərovun təqdim etdiyi variantdır.
Əsərin ideya və məzmununa nəzər salaq. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Ələsgər
meyarına görə gözəlliyin mühüm şərtlərindən biri olan zahiri gözəllik bu
gözəlləməsində də öz əksini tapıb. Aşığa görə gözəllik onun qiblə bilib, səcdə etdiyi
qaşların, şölə verən ala gözlərin yerində olmasıdır. Həmçinin bu əlamətlər ilə yanaşı
gözəldə daxili gözəllik də olmalıdır. Daxili gözəllik isə ağıl, kamal, insani
hisslərdən qaynaqlanır.
Birinci bənddə şair iki tərəfi qarşılaşdırır. Sevdiyi gözəllə özünün halını
müqayisə edərək ah çəkir, yanır, alışır, dərddən xəstə düşür. Eşq xəstəsinin dərmanı
isə ala gözlü canandır, mələklər şahı, gözəllər sultanıdır. Növbəti bənddə gözəlin
gözəlliyi vurğulanır. Gözəlliyinin məhz boynu, qaməti, camalında əks olunduğu
aydınlaşır. Bu xüsusən “ə” intonemi vasitəsilə əks olunur.
Son bənddə şair o gözəldə yeni bir əlaməti qabardır. Gözəlliyi ilə ağlını alan
mələkzadədə insaf, mərhəmət kimi hisslərin olduğunu bizə göstərir. İlk əvvəl zahiri
gözəlliyi ilə fəxr etdiyi gözələ sonda “kərəmli” deyə müraciət edir. Onun kərəminə
inanır, getməməsi üçün ondan mərhəmət diləyir. Bu mərhəmət misradakı 19 “ə”
intonemi ilə əks olunur. Görünüyü kimi eyni intonem fərqli məna yükü daşıyır.
Ələsgərin real və həqiqi gözəllərin vəsfinə xidmət edən gözəlləmələrinin
cəlbediciliyinin əsas şərtlərindən biri şeir və musiqinin yanaşı qoyulmasıdır. Bizcə
səslər düzümündə yaratdığı səliqəsi bu iki keyfiyyətin vəhdəti ilə bağlıdır.
Hecalarda samitdən samitə, yaxud samitdən saitə keçir və ya tələffüzcə bir-birinə
yaxın olan səslərdən ibarət sözlərin düzümünə xüsusi diqqət yetirir və nəticədə ən
doğru variantı göstərir. Hər misranın özündə səslər düzümünün yaratdığı daxili
ahəngdarlıq tələbi musiqi ilə müşayət edilir ki, bu da saz ilə ifa olunan aşıq şeiri
üçün xüsusi əhəmiyyətlidir. Bunu hiss etmək, duymaq, buna riayət etmək, bu çətin
məqsədə nail olmaq ancaq Ələsgərə kimi ustada nəsib olmuşdur.
Diqqət edilsə, bütün qoşma sonorlar və z, s səsləri ilə hecalar, sözlər düzü-
münə qoşulmuşdur. Elə bil ki, bu düşünülmüş sistemdir. Hətta bəndlərin, ayrı-ayrı
misra və ya beytlərin hər birində bu səslərin bir və ya ikisinin daha çox işlənməsinə
xüsusi fikir verilib. Burada “r”-ritmiklik yaradır, adətən qəm-kədər intonemi kimi
çıxış edən “z” səsi və ən gözəl sevgi sözlərini öz maddi qabığında əks etdirən “s”
səsi bu qoşmada tərənnüm intonemi kimi işlənir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
145
“Gеtmə, amandı” qoşmasında sözün tikinti materialı olan səslər məzmunla
səsləşir. Bu səsləşmə sonor samitlər və saitlər hesabına yaradılıb. Bildiyimiz kimi
səs vahidlərinə bu cür yanaşma şüurlu şəkildə deyil, qeyri – ixtiyari xarakter daşıyır.
Saitlərdə hecayaratma, ağız boşluğunda maneəsiz keçmə, musiqililik xüsusiyyəti
vardır ki, bu məzmunla formanın əsrarəngiz vəhdətini təmin edir. Qoşmada “ə”səsi–
42, “a”səsi isə – 38dəfə təkrarlanıb, ən çox təkrarlanan “ə” intonemi tərənnüm
vasitəsinə çevrilib.
Fonetik ahəngin tələbi ilə qalın saitlər bu sözü sənə deyil, sana formasında tə-
ləb edir. Burada işlənən “ö”, “ü” səsləri poetiklik yaradır. Bu səslər çox az hallarda
işlənərək gözəl səslənişə xidmət edir( gözəllər, alagöz, ölürəm, görən, görənin).
Mətnin ritmik-melodik üzvlənməsinin özəyində monotonluğu öz üzərinə gö-
türən sonor samitlərdə saitlərə yaxın musiqililik mövcuddur. Heca yarada bilməmə-
si ilə bu cingiltili sonorlar sait səslərdən fərqlənir. Dilimizdə bu səslərin əhəmiyyəti-
ni düzgün qiymətləndirən şair tərənnümlərini daha çox rədif və şəkilçilər vasitəsilə
artan sonorlarla ifadə edib.
Qoşmanın leksikası alınma sözlərlə zəngindir. Hər dörd sözdən üçünün alın-
ma mənşəli söz olduğunu desək, yanılmarıq. Alınma sözlərdə üstünlüyü dövrün
tələbi ilə ərəb- fars mənşəli sözlər təşkil edir. Xüsusən, bu alınma sözləri leksik
dubletlər
daxilində işlətməklə həm həmcins üzvlər hesabına qoşmanın dilini zə-
nginləşdirir, həm də söz oyunun ən gözəl variantını yaradır. Həkim(ərəb)-loğman
(fars), qamət(ərəb)-boy cütlərində hər ikisi alınma və ya biri alınma,biri öz sözümüz
olmaq etibarilə yaradılan dubletlər ustad Ələsgər yaradıcılığı üçün xarakterik
priomlardandır. Bu söz oyunu fikrin ekspressivliyini artırmaqda önəmli yer tutur.
Onu da qeyd edim ki, boyun sözü qoşmada üç yerdə göstərilmişdir. Qamət, boyun,
gərdən şəklində təqdim olunan hər üç söz gözəlin vəsfinə yönəlmiş, əsərin təsir gü-
cünü artıran vasitə kimi çıxış etməklə aşığı yersiz təkrardan uzaqlaşdırmışdır.
Aşıq səs ardıcıllığına riayət vacibliyi ilə əlaqədar öz qoşmalarında ərəb-fars
sözləri işlədir. Ümumiyyətlə, “Gеtmə, amandı” qoşması əsasən bir-birinə yaxın səs-
lənən s, c, z səslərindən ibarət sözlərin düzümünə, bu düzümün ahəngdarlığına söy-
kənmişdir. Əvvəlki “– san” hecası ilə alınma söz olan “sər” sözünün yanaşı gəlməsi
məqamında və düzgün işlənir. Bu sözün əvəzində onun milli qarşılığı olan “baş” sö-
zü olsaydı, bu halda ahəngdarlıq pozulardı.
“S” səsinin alliterasiyası hadisəsi üçüncü misrada “sən” və “mələkzadəsən”
sözlərində də qorunur. “S” səsi sevgi intonemi yaradan vasitə kimi sevginin aşiqdə
yaratdığı halları ifadə etməyə xidmət edir.
İlk bənddə aşıq sevdiyinə “sultan” və “şah” deyə müraciət edir. Bu sözlərin
mənasına baxaq.
Ərəb sözü olan “sultan” sözü hakimiyyəti izah edir. Əvvəllər dini hakimiyyətə
aid olsa da, hal–hazırda dünyəviliyə işarədir. Səcdə olunanı bildirir. Hesab edilir ki,
ilk dəfə bu söz Tabari tərəfindən xəlif əl-Mütamidin qardaşı Müvəffəq üçün işlə-
dilib(5,s. 159)
Fars sözü olan “şah” sözü keçmişdə İran və Əfqanıstanda padşahın titulu,
həmçinin bu titulu daşıyan şəxs mənasında işlədilirdi(4,s. 182).
Göründüyü kimi müxtəlif dillərdə harada isə eyni mənada işlənən bu sözlər-
sinonim cütü aşiqin cananının əzəmətinə işarədir. Bir ölkədə sultan, şah kimdirsə,
Filologiya məsələləri – №3, 2014
146
aşiq üçün də sevdiyi gözəl odur. Aşığın nəzərində o, gözəllikdə yer üzünün sultanı,
mələklər içində şahdır.
Aşıq yaradıcılığında, xüsusən Ələsgər irsində ən çox işlənən sözlər kimi
“qurban”, “mina gərdən”, “alagöz”, “sultan” sözlərini göstərə bilərik. Qeyd edək ki,
bu sözlər içində yalnız “alagöz” sözü milli sözdür.
Ələsgər bədii təzadın imkanlarından məharətlə istifadə edir, “xəstə”-“loğman”
antonimləri qarşılaşdırır. Xəstə sözünün çoxmənalılıq funksiyasına nəzər yetirərək
“eşq xəstəsi” mənasında işlədən aşıq eşqdən yorğan-döşəyə düşdüyünü, həkimə
ehtiyac duyduğunu, o loğmanında məhz o olduğunu söyləyir.
“Can” və “qoyun” sözlərini təzadlı şəkildə göstərir. Adi halda təzad bildirmə-
yən bu sözlər şeir daxilində iki qurbanlıq kimi qarşılaşdırılır.
Layiq dеyil qurban kəsim qoyundan,
Sana qurban canım, gеtmə, amandı!
Allahın Qurban bayramında, hətta peyğəmbərlər üçün nəzərdə tutduğu ən
məqbul heyvanı-qoyunu aşıq sevdiyi üçün layiq bilmir, ona öz canını qurban kimi
təklif edir.
Leksikamızın imkanlarından hərtərəfli istifadə edən aşıq Ələsgər evfemizmlə-
rə də müraciət edir. Aşiq olduğunu, eşq əzabı çəkdiyini daha əyani, inandırıcı gös-
tərmək üçün evfemizm xarakteri daşıyan bu frazeoloji birləşmələri işlədir:
Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı, sevdiyinin gözəlliyini vəsf etmək üçün
“Görən doymaz qamətindən, boyundan”, “Sana qurban canım, gеtmə, amandı!”,
“Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən”.
Cəsarətlə demək olar ki, Ələsgərdə bədii icad olmayan şeir yoxdur. Bu onda
çoxlarına müəssər olmayan bir qabiliyyət, bir qüdrətdir. Elə bədii lövhələr cızır ki,
insan heyran qalır. Ələsgər, doğrudan da, sözün geniş mənasında bənzətmələr
ustasıdır. Onda bənzətmənin rəngarəng növlərinə, hətta poetika kitablarına
düşməmiş çeşidlərinə rast gəlinir.
“Camalın göyçəkdi bayram ayından”
Aşıq camalın gözəlliyini bayram ayının gözəlliyi ilə müqayisə edir və maraqlı
təşbeh nümunəsi yaradır.
“Gеtmə, amandı” qoşmasında bədii ifadə vasitələrindən bədii təyin, epitet,
metafora, metonimiya nümunələrinə rast gəlinir.
Bildiyimiz kimi bədii təyin heç bir məcazlığa xidmət etmir, bədii mühitdə
iştirakına görə bu cür adlanır. Istənilən qrammatik təyin bədii mühitə düşdükdə
bədii təyinə çevrilir. Alagöz cananım birləşməsində qrammatik təyin olan “alagöz”
sözünə fikir verdikdə görürük ki, göz ala rəngdə ola bilər və burda qeyri-adi bir
bədii icad yoxdur.
Bədii təyindən fərqli olaraq, epitet məcazlıq xüsusiyyətə malikdir və obrazlı-
lıq funksiyası daşıyır. Qul Ələsgər, mina gərdən birləşmələrində Ələsgər özünü
çarəsiz qula, gözəlin boynunu mərmərə bənzədilməsi obrazlılığa ən gözəl nümu-
nədir.
Metafora səciyyəsi daşıyan “ah çəkmək” ifadəsi bədii təsvir vasitələrindəndir.
“Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı”
Sintaktik səviyyədə isə onu deyə bilərik ki, birinci misrada sintaktik
paralelizmə xitablar fonunda rast gəlinir. Ardıcıl işlənmiş xitabların hər ikisi üçüncü
növ təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunub. Daxili quruluşuna görə də eynidir. İki
Filologiya məsələləri – №3, 2014
147
sözlə ifadə olunmuş sadə söz birləşmələrinin hər ikisində birinci tərəf cəm şəkilçisi
qəbul etmişdir.
Məhəbbətə həsr olunan bütün şeirlər kimi, bu qoşma da gözələ müraciətlə-
xitabla başlayır. Qoşma xitablarla zəngindir. Burada alagöz cananım, həkimim, loğ-
manım, kərəmli sultanım, ay mina gərdən, gözəllər sultanı, mələklər şahı kimi
xitablara rast gəlirik.
Əsərdə sintaktik təkrirlərə də rast gəlirik. Qədim üslubi fiqurlardan olan
təkrirlər hər hansı fikrin, mənanın qüvvətləndirilməsi, ekspressivliyin artırılması ilə
yanası, diqqəti daha çox mətnin əsas ideya və məzmununa yönəltmək üçün işlədilir.
Təkrir funksiyasında çıxış edən “sultan” xitabı qoşmada ilk bəndin əvvəlində və son
bəndin son misrasında təkrarlanır. Adi halda eyni sözün eyni funksiyada işlənməsini
Ələsgər yaradıcılığı üçün qəbuledilməz fakt hesab edirik. Bu halda bu sözə diqqət
yetirək: Son bənddə işlənən “sultanım” sözü özündən əvvəl işlənən sözlə birləşmə
yaradaraq yeni məna çaları əmələ gətirir. Birinci ifadədə qızın gözəlliyi
vurğulanırsa, ikinci ifadədə mərhəmət, lütf sahibi olduğu əks olunur. Göründüyü
kimi Ələsgər ifadəni eyni ilə təkrar etmir, çoxmənalılıq funksiyasını önə çəkir.
Ədəbiyyat
1. T.İ.Hacıyeva. Azərbaycan klassik aşıq poeziyasının üslubi-poetik sintaksisi.
Namizədlik dissertasiyası avtoreferatı Bakı, 2000
2. Aşıq Ələsgər Birinci kitab. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəsimi adına
Ədəbiyyat İnstitutu. “Elm”nəşriyyatı. Bakı, 1973
3. http://xebersayti.com/kitabxana/2013/05/13/getm%C9%99-amandi-asiq-
%C9%99l%C9%99sg%C9%99r/#
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 4cilddə.3-cü
cild. Şərq-qərb, Bakı 2006
5. Azərbaycan dilində işlənən ərəb-fars sözlərinin qısa lüğəti.1-ci nəşr. “Kitab
klubu” nəşriyyatı. Bakı, 2007
6. Farsca-Azərbaycanca lüğət. “Şərq-Qərb”, Bakı 2007
7. A.M.Qurbanov. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Maarif nəşriyyatı. Bakı 2005
S.Hacımammadova
Lingopoetic analysis of goshma “Getme, amandi” by Ashug Alaskar
Summary
Dostları ilə paylaş: |