II. Arxaik sifətlər. “Divan”da sifət cisimlərin əlamət və keyfiyyətini bildirir,
quruluş etibarilə sadə, düzəltmə və mürəkkəb formadadır.
1. Sadə arxaik sifətlər.
a) Bu sifətlərin bir qismi fonetik baxımdan müəyyən dəyişikliyə uğramışdır:
gögçək çağdaş dövrdə göyçək şəklində, əgri-əyri, yuca-uca, bütün-bütöv və s.
Kəlamülləhə, ey dilbər ki,boyun gərçə dal oldu, Hər əgri baxanın eyni bu dalin
qədrini bilməz! (N.I63); Yuca yerdən dəm uran şeyxi fəqihə gəldi kim, Müddəinin
hörməti həqdən həqarətdir bu gün (N.I178).
“Divan”da işlənmiş fonetik baxımdan bu gün ədəbi dildə sabitləşmiş əyri, bü-
töv, uca, göyçək sifətləri ümumxalq Azərbaycan dilində, habelə Azərbaycan dilinin
dialekt və şivələrində məhz Nəsimi dilində təzahür edən fonetik variantda, yəni
əgri, bütün, gögçək şəklində işlənməkdədir. Uca sifətinin yuca variantda işənməsi
isə qədim türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində mövcud olmuşdur və söz əv-
vəlində prototik y samitinin işlənməsi qədim dövr yazılı abidələr üçün səciyyəvi fo-
netik səs artımıdır (М.А.Щербак. Сравнительная фонетика тюрских языков.
Л.1970, s. 179)
b)
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində passiv şəkildə işlənən, eləcə də dialekt
və şivələrdə işləkliyini saxlamış sadə sifətlər: ulu, arı, yengi, yavuz, çin, eyü//eyi,
gerçək və s. Bir eyü ad edün fani cahandə, Ululardan cahandə qaldı bir ad!
(N.I106); Hüsni cəmalə baxmağa ari səfa nəzər gərək, Düşməsin arisiz nəzər ayinə-
nin səfasinə! (N.II165); Münkirin əgri gözləri yüzinə baxmasın anın, Kəmnəzərin
yavuz gözi hüsni-cəmalə düşməsün! (N.I173); Əski dünya yengi xələt geydi bu möv-
sümdə uş! Çöhrəsi dövri bu gün nəqşü nigar oldu yenə! (N.I54); Dəhanindən xəbər
verdi rəvanpərvər sözün, əmma Bilinməz nəsnədən kimsə inanmaz kim, xəbər çindir
(N.I288)Dövləti-didarə bidar urar ol gerçək mühibb Gözləri açıq gərəkdir aşiqin
leylü nəhar! (N.I333)
Həmin sifətlər bu gün xalq dilində, bədii əsərlərin dilində ifadə daxilində,
müdrik cümlələrdə müşahidə olunur: arı sifəti – Aydan arı sudan duru atalar sözün-
də, habelə düyünü aritlamaq ifadəsində, arat kənd təsərrüfatı terminində təmiz mə-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
12
nasını saxlamaqdadir. Yengi sözü bu gün cənub bölgələrində yengi il (yeni il), yen-
gidə (gələn il) söz və ifadələrində məhz təzə, təzə il mənasında işlənməkdədir. Eləcə
də çin sifəti Yuxum çin cıxdı cumləsində saxlanmaqdadır.
“Divan”da rast gəlinən, lakin müasir Azərbaycan dilində işləkliyini itirmiş
sözlərdən əsrük(sərxoş, kefli) bəzi dialekt və şivələrdə mühafizə olunur. Sayru sözü
isə Azərbaycan yazılı abidələrində arxaik söz kimi qeydə alınmış və çağdaş dilimiz-
də ifadə tərkibində qalmaqdadır: Sağlığın necədirsə, sayrılığın da elədir.
2. Düzəltmə sifətlər: “Divan”da düzəltmə sifətlər adlardan və fellərdən
düzəlir:
a) Adlardan düzəlmiş sifətlər aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə yaranır: -lı
4
(tatlu-dadlı, uyxulu-yuxulu, yürəkli-ürəkli, tolu-dolu və s. Zahid aydır, sevmə xubi,
baxma anın yüzinə, Şol həcər yürəkli ahən, yoxsa mərmərdənmidür? (N.I312); Hər
qanda kim, şərh eyləsəm şirin dodagin qəndini, Ərvəh üşər sinək kibi ol tatlu şəkər
xəndini (N.II157); Bəzmində əzəl saqisi ləlin mana sundu, Ol badeyi kim, ruhi-
zəmindür tolu cami (N.II214); Ey nəğdini tərrarə verən uyxulu qafil, Şol yüzi
qəmər türreyi-tərrarimi buldum! (N.I505).
Məlumdur ki, müasir Azərbaycan dilində -lı
4
şəkilçisi əksər hallarda isimlərə
artırılaraq düzəltmə sifətlər əmələ gətirir. “Divan”da isə -lı
4
şəkilçisinin sifətlərə
artırılaraq düzəltmə sifətlər yaratdığını da görürük. Bu mənada “Divan”da təsadüf
etdiyimiz ağuli, xumarli, yazuqlu sifətləri maraq doğurur: Həva camindən əsrüksən,
həvəs ardinə düşmüşsən, Bu ağuli şərabi qo kim, oldur şərbəti qatil (N.I464);
Yaralu eylədi məni cürəsi ağulu ğəmin Yaralu yarini qoyma, dərdinə gör nə
çarədür (N.I294); Ey xumarli gözlərindən fitnəyi uyar sənəm, Gözləri şol fitnədir
kim, fitnəsi xabindədir (N.I285); Hüsnün quludur cümlə əgər mahisə, gər xur, Ey
ləlinə can bəndə və yazuqlu qulami (N.I216).
Beytlərdə işlənmiş ağulu, mətndən də görundüyü kimi , sadəcə acı sifətinin
məna qarşılığı olmayıb, poetik mənada çox acı, həddindən artıq acı mənasını ifadə
edir. Eləcə də, xumarlu-cox xumar (göz), məstanə göz, yazuqlu-çox yazıq deməkdir.
Deməli bu gün fəaliyyətdə olmayan sifət köklü düzəltmə sifətlər nə vaxtsa
ədəbi dildə işlək olmuşdur. Bunu həm Azərbaycan dilli yazılı abidələr (dəmirlü-
“Vərqa və Gülşa” XIV əsr. 10, s. 13; təmizlü- “Şeyx Səfi” XV əsr. 23, s. 10; ağulu-
Füzuli: Çox həvəs eyləmə ol şərbətə kim ağuludur-XVI əsr. 25, s. 142;
“Şühədənamə” 2, s. 10), həm müxtəlif türk dilləri materialları: alaluy-ala, ala-bula
qirğız dilində (20, s. 61), həm də azərbaycan dilində mövcud nadir faktlar təsdiq
edir. Bu gün Azərbaycan xalq dilində soyuqlu hava ifadəsi mövcuddur. Əlbəttə ki,
soyuqlu hava sadəcə soyuq hava deyil, çox soyuq hava, olduqca soyuq hava demək-
dir. Şübhə yoxdur ki, Nəsimi xumarlu (göz), ağulu (şərab), yazuqlu (qulam) deyər-
kən bu sözlərin xalq dilində gizlənən ən qədim, ən incə mənalarına əsaslanmış, xalq
dilinin qrammatik quruluşunun zənginliklərini ədəbi-bədii dilə gətirməklə, XIV əsr
və ümumən ədəbi dilin poetik imkanlarını genişləndirmişdir. Şair yazuqlu qulam
deyərkən tarixən bütün türk xalqlarının dilində işlənmiş yazıq, günahkar, kasıb qul
(MK III, 1941, 17) mənasını nəzərdə tutmuşdur. Digər tərəfdən, -lı
4
şəkilçisinin mə-
na tutumu – çoxluq, bolluq semantikası da həmin sifətlərdəki qüvvətli semantik mə-
nanı təsdiq edir.
“Divan”da işlənmiş düzəltmə sifətlərin bir qismi də bu gün passiv fonda keç-
miş arxaik sifətlərdir: qutlu (xoşbəxt), görklü (gözəl, göyçək), dürlü (müxtəlif),
Filologiya məsələləri – №3, 2014
13
yeləkli (nazlı-nəzakətli). Başuma qutlu ayağun gəldi basdı ol nigar, Kölgəsi düşdü o
an mana sərvi xuramanın yenə (N.II172) ; Eylədi eşqin məni qalxan məlamət turinə
Ey gözi, qaşi yeləkli şəhriyarım, qandasan? (N.II36) ; Ey sahibi-təxtü tac, canlar
canına möhtac! Ey gorklü yüzün merac, didarinə müştaqəm! (N.I532) ; Eşqin odi
pişirmişdi dürlü aşlarım, Sevda könlümün dəxi xam olmadin hənuz! (N.I390).
Türkologiyada -lı
4
şəkilçisinin -lıq
4
şəkilçisindən törəməsi fikri mövcuddur
(20, s. 72, 46; 20, s. 53). Qədim türkdilli abidələrdə “Divan”da müşahidə olunan
görklü, qutlu sifətləri görklük, qutluq variantındadır (DTS, 473,MK I 82, 318).
Yeləkli sifətinin kökü olan yilək qədim türk abidələrində gülüş, kiməsə gülmək,
təhqir, təhqir etmək, gecə şənlikləri mənalarını ifadə etmisdir. (20, s. 265). Bəzi tür-
koloji lüğətlərdə yelək//yelik monqol mənşəli hesab edilir (20, s. 265). Bizə elə gəlir
ki, “Divan”da işlənmiş yeləkli sözü məhz monqol mənşəli yelik sözü ilə əlaqədar
olub, şıltaq, öz gözəlliyi ilə fəxr edən, havalı, məhəbbətli, gözəl mənalarına uyğun
semantikada işlənmişdir.
Görklü sözünün bu gün müasir Azərbaycan dilində görkəmli variantını qəbul
edirik. Qeyd edək ki, görklü düzəltmə sifəti qədim türk lüğətlərində (MK I,
1939,362) gözəl, gözəllik, gözəl sima mənalarında işlənmişdir. “Türk dillərinin eti-
moloji lüğəti”ndə yazılır: görg, görklü və onun fonetik variantlarının etimologiyası
ilə məşğul olan türkoloqlar- A. Zayançakovski, K. Brokelman, M. Rəsənen, K.
Menqes bu sözü görmək felindən -ıq, -ik şəkilçisi vasitəsilə fel köklü hesab edirlər.
Həmin sifətdən -li şəkilçisi ilə düzəlmiş keyfiyyət mənalı görklü (gözəl), həm də -
sız şəkilçisi ilə inkar mənalı körksüz (çirkin) sifətləri düzəlmişdir. Həmin kökdən -a,
-ay, -la şəkilşisinin iştirakı ilə görka, görkəl, və nəhayət görkəm ismi yaranmışdır.
(ЭСТ.Я, 1980, 82).
“Divan”da məhsuldar sifət düzəldən şəkilçilərdən biri də -çin elementidir.
Sözlərə artırılaraq keyfiyyəyin çoxluğunu yaradır və -lı
4
şəkilçisinin məna yaxınlığı
kimi çıxış edir: Ruxun üzrə bənin şahanə hindudur əcəb, yarəb, Yalınçaq oğrumu,
yaxud İrəm bağində gülçindir? (N.I289); Mahi-tabanə, ya mehrə səni bənzətməzəm,
neyçün, Ki, hüsnün xirmənində ay ilə gün sünbüləçindir (N.I289).
-çin elementi sözlərə əlavə edilərkən həmin kök sözün mənasını çoxaldır.
Ümumiyyətlə, çin bir söz kimi qədim türk dillərində həqiqət, doğru, düzgün, əsl,
bənzər, oxşar kimi mənaları ifadə etmişdir (DTS. 148,1969). Bizə elə gəlir ki, çin
sözünün şəkilçi variantı -çin bu mənaların əsasında yaranmışdır. Nəsiminin dilində -
çin bir çəkilçi kimi sözlərə məhz, əsl mənasını verir: gülçin, yəni əsl gül, çiçək kimi,
sünbüləçin-əsl sünbülə bənzər, əsl sünbül kimi, moğolçin-moğol gözləri kimi moğol
saçları kimi. Müasir Azərbaycan dilində - çin çəkilçisi ilə antroponimlər düzəlir:
Gülçin, Elçin, Yalçın və s.
“Divan”da sifət düzəldən ən aktiv çəkilçilərdən biri də -sız
4
gostəricisidir.
Müasir dövrdə olduğu kimi, sözlərdə müəyyən keyfiyyətin olmadığını bildirən hə-
min şəkilçi həm türk mənşəli, həm də alınma ərəb və fars dili sözlərində həmin se-
mantikanı yaradır: arisiz-çirkli, düzəltmə sifəti bu gün istifadədən qalsa da, tarixən
türkdilli abidələrdə işlənmişdir. Hüsni-cəmalə baxmağa arisəfanəzər gərək,
Düşməsin arisiz nəzər ayinənin səfasinə! (N.II165); Nə günəşdir yüzün bəği ki,
çiçəgi anin, Cəhani rəngi buyindən dikənsiz gülüstan etdi (N.II281).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
14
“Divan”da -sız
4
səkilçisinin sinonimi kimi -çaq şəkilçisi işlənir: Rüxün üzrə
bənin şahanə hindudur, Yarəbb! Yalıncaq oğrumi, yaxud İrəm bağində gülçindir
(N.I289).
Müasir Azərbaycan dilində -caq şəkilçisi tam passivləşərək yalnız relikviya
halında iki sözdə müşahidə olunur: köynəkcək və tumancaq.
“Divan”da yalıncaq sözü ayağıyalın mənasında özunu göstərir ki, bu məna
qədim türk lüğətlərində qeydə alinmışdır: (MK, 1941,III,82, DTS,1969,229)
Maraqlıdır ki, yalınçaq sözünün I hissəsi bu gün Azərbaycan dilində
mürəkkəb söz törkibində özünü göstərir: ayağıyalın və yaxud, yalın.
-caq şəkilçisi haqqında türkoloji ədəbiyyatlarda yazılır: ilkin olaraq əzizləmə
semantikası üzrə səciyyələnən -caq şəkilçisi düzəltmə isimlərin və sifətlərin
yaranmasında Azərbaycan dilinin ən qədim morfoloji əlamətlərindən sayılmışdır:
dilcək, oduncaq, köynəkçək isimləri, eləcə də, qısacaq, artıcaq kimi sifətlər
Azərbaycan dilinin ən qədim layına daxildir (20, s. 435).
Bəzi arxaik sifətlər fel köklərinə -ux, -uq, -q, -k, -x elementləri artirmaqla
yaranmışdır: ayrıx, ayrux, ayruq, artuq və s. sözlər bu gün dialekt və şivələrdə də
işlənmir. Qaşınla kirpigin çün seyd eylədi cəhani, Səyyad olana ayrıx tirü kəmən
gərəkməz! (N.I393); Gəl niqabın tərfini gülgün yanağından götür, Ta gülüstan gül-
məsün ayrux güli-xəndaninə! (N.II152); Düşdi gözüm ala gözün ağinə və qarasinə,
Ayruq anınla kimsənin aği nədür, qarasi nə? (N.II164);
a) “Divan”da fel köklərindən sifət düzəldən ən fəal şəkilçilərdən biri -ıcı
4
göstəricisidir: ağlici, tapici, yaxıci, yapıci, varici və s. Şövqün qışında ağlici göz tö-
kər yaşin, Vəslün gününə döndərü güldür bəharimi! (N.II212); Ey latə tapici, səni
eyb etməzəm nədən, Kim, görməmişəm ol sənəmi-gülüzarimi! (N.II213); Xəlqin
əməli əzdi könül yaxıci ogüş Bir xəstə könül yapıci memar bulunmaz (N.I376).
Tarixən Azərbaycan dilində fəal feli sifət şəkilçisi olan -ici
4
Nəsiminin qəzəl-
lərində də göründüyü kimi, ən aktiv morfoloji göstərici olmuşdur. Zaman keçdikcə
həmin şəkilçi ilə formalaşan şəkilcilər -an
2
feli sifət şəkilçisi ilə əvəz olunmuşdur.
Lakin bir şəkilçi kimi -ıcı
4
göstəricisi tam şəkildə dilimizdən çıxmamışdır. Müasir
Azərbaycan dilində -ıcı
4
şəkilçisi vasitəsilə fel kökündən düzəltmə sözlər yaranır və
bu zaman həmin şəkilçi -çı
4
şəkilçisinin məna qarşılığı kimi çıxış edir. -ıcı şəkilçi-
sindəki -ı birləşdirici sait olmayıb, hərəkətin adını bildirən göstəricidir. Türk dilində
-(y)ıcı
4
şəkilçisi bəzən gələcək zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi kimi
səciyyələndirilir. Bu Mahmud Kaşğarinin lüğətində də belədir (21, s. 92-93)
Azərbaycan klassik ədəbiyyatında -ıcı
4
şəkilçisinə təsadüf olunur: Eşidici
deyicidən söz çəkər (ŞŞ. XVI əsr); Nə suya giricisən, nə oda (ŞİX.II220); Sən
qəddinə yaşıl şallar geyici, Vaqif dəxi sənə qəzəl deyici, Şükr Allaha deyil
adamyeyici, Nolur gəlsən bizə, qurban olduğum! (Vaqif, XVIII, s. 59).
Maraqlıdır ki, həmin forma bu gün müdrik xalq ifadələrində, atalar sözü və
məsəllərdə yaşamaqdadır: Yaman yeyicin olsun , yaman deyicin olmasın.
“Divan”da var sözü şəkilçi funksiyasında əsasən şəxs adlarına əlavə edilərək
kimi qoşmasının məna qarşılığı səviyyəsində çıxış edir: Mənsurvar, Fərhadvar,
Ərəsvar və s. Gəl asıl bərdar çün Mənsursan Mənsurvar, Aqibət mənsurini Mənsur
asar darinə! (N.II154); Leyli cəmalindən cuda Məcnun kimi sərgəştəyəm, Fərhad-
var istər könül Şirin dodağindən şəfa! (N.III5); Sənin gülgün yanağin həsrətindən,
Axar çeşmim yaşı həm çün Ərəsvar! (N.I98).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
15
Müasir Azərbaycan dilində -var elementi ümidvar, ümidvar olmaq sözünün
tərkibində özünü göstərir. Eləcə də, -vari şəklində sözdüzəldici vasitə kimi vintvari,
yüngülvari sifətlərinin tərkibində müşahidə olunur..
b) Mürəkkəb sifətlər. “Divan”da mürəkkəb arxaik sifətlərin düzəlməsində
ən geniş yayılmış vasitə eyni söz köklərinin təkrarı (reduplikasiya) ilə yaranma yo-
ludur:
1. Türkmənşəli sadə söz köklərinin təkrarından yaranan mürəkkəb arxaik
sifətlər: tolu-tolu, dürlü-dürlü və s. Gəzdim vicudim şəhrini səndən tolu-tolu gör-
düm anı, Hər yerdə çün sənsən əyan, adin nədən bica imiş? (N.I412); Xəstə olali
könül eşqindən, ey can pərəsi, İçərəm ğəm mətbəğindən dürlü-dürlü aşlar!
(N.I342).
2.
Türk mənşəli sadə isimlə sadə sifətin birləşməsindən yaranmış mürəkkəb
arxaik sifət: əgridil: Dil bazarçisi yalandır, varmazam bazarinə, Gerçək olmaz
əgridil, inanmazam iqrarinə! (N.II150).
III Arxaik əvəzliklər. Nəsiminin “Divan”ında öz forma və məzmununu
saxlamış əvəzliklərlə yanaşı, bəzi fonetik dəyişikliyə uğramış və ya tam
arxaikləşmiş əvəzliklər də fəaldır. Bunlar əvəzliyin müəyyən məna qruplarında
müşahidə edilir: 1) şəxs əvzlikləri; 2) işarə əvəzlikləri; 3)sual əvəzlikləri; 4) qayıdış
əvəzlikləri; 5) qeyri-müəyyən əvəzliyi.
1)
Arxaik şəxs əvəzlikləri: “Divan”da rast gəldiyimiz bən, ol,
olar//alar//anlar arxaik şəxs əvəzlikləridir: Ey bəsirətsiz, bəni gör kim nə zati-adə-
məm! Söyləyən həqdir bənim dilmdə hər dəm, yoxsa bən...(N.I82); Mənsur ilə bən
dardan gəlirəm... Xəlifə ilə bən nardan gəlirəm! (N.I83).
Böyük türkoloq Mahmud Kaşğari göstərmişdir ki, şəxs əvəzlikləri bən oğuz
qrupu türk dilləri üçün, mən qıpçaq qrupu türk dilləri üçün səciyyəvidir.
Azərbaycandilli yazılı abidələrdə XIX əsrə qədər fəaliyyət göstərmiş bən əvəzliyi
sonralar fəaliyyətdən qalmış, mən norma səviyyəsini qazanmışdır. Bütün türk dilləri
üçün ümumi olan şəxs əvəzlikləri (22, s. 124) bu gün də həmin intensivliyini sax-
layır.
Türkologiyada bən və mən əvəzliklərində birinci samit səslərin ilkinliyi ilə
əlaqədar olaraq fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Bəzi türk dillərində I şəxs əvəzliyinin
pən variantı da olduğu qeyd edilir (22, s. 138).
Alimlərin böyük bir qrupu bən fonetik variantını daha qədim hesab edirlər (8,
s. 8; 7, s. 70; 6, s.132). Vaxtilə böyük türkoloq M. Kaşğari bən və mən
variantlarının paralelliyini qəbul edərək göstərmişdir ki, oğuzlar bən deyirlər,
qıpçaqlar mən deyirlər. Əvəzliklərin Azərbaycan dili dialekt və şivələrində işlənmə-
sini tədqiq etmiş M. İslamov da həmin fikri dəstəkləyərək göstərir ki, həmin əvəz-
liklərin paralelliyi bu gün də davam edir (12, s. 17). Tədqiqatçı C. Qəhrəmanov
vaxtilə göstərirdi ki, Nəsimi “Divan”ında paralel fonetik variantlar çox səciyyəvidir
(9, s. 10).
Bən//mən şəxs əvəzliklərində son n səsinə gəlincə çuvaş dilindəki эве (mən)
şəxs əvəzliyi göstərir ki, ilkin olaraq bu əvəzliklərdə son n olmamışdır (20, s. 138).
Bu əvəzliklərin hansının ilkinliyinə gəlincə, bunların hər ikisinin qədim olması
fikrini biz də qəbul edirik, çünki hər iki qrup türk dili həm oğuz dilləri, həm də
qıpçaq dilləri kifayət qədər qədim tarixə malikdir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
16
Türkologiyada ol şəxs əvəzliyini quruluşca o əvəzlik, l qüvvətləndirici
vasitə hissələrinə ayırırlar(13, s. 136). Qeyd edək ki, III şəxs tək əvəzliyindəki l
elementinin qüvvətləndirici funksiyaya malik olması fikrinə biz də haqq veririk.
Azərbaycandilli nəzm materiallarında bu fikir özünü tamamilə doğruldur: Ol
səbəbdən farsi ləfzi ilə çoxdur nəzm kim, Nəzmi nazik turki ləfzi ilə ikən düşvar olur
(MF). Burada ol əvəzliyinin son l samiti işarə etməklə yanaşı, həm də ifadənin
fikrin emosionallığını artırır.
Şəxs əvəzliklərinin yiyəlik və yönlük hallarında işlənməsi I şəxs təkdə
mən//bən yiyəlik halda bənim//bənüm, mənim variantlarda işlənir: Söyləyən həqdir
bənim dilimdə hər dəm... Nalə qılması bənim ruhum, ya ölsünmü sevən? (N.I82);
Ey mənim xurşidü mahim, ey çırağım, fanusum! Ey mənim nüqlüm, yenə həbbü
nəbatü şəkkərim!.. (N.I150).
II şəxs təkdə sənin və sənün variantlarda sonda sağır nun η fonemi ilə
formalaşır: Vücudiη lövhinə yazdum səηiη eşqin hürufindən, Zəhi, ey münşiyi-inşa,
bu nə sünü, nə inşadır? (Lek.90); Şəminə çün yanmadi pərvanətək zahid səηüη,
Qoy, aniη bağri qatidür çünki səηgi-xarədən! (N.II46); I şəxs təkdə mən//bən, sən
əvəzlikləri yönlük halda sağır nunla-η formalaşır: maηa, baηa, səηa fonetik
variantları yaranır: Qaşıηla kirpigiη vəhyi maηa gəldi və bildirdi, Ki, sənsən ərş ilə
kürsi yüzüη yazusi Qurandur! (N.I306); Saηa huri əgər bir gəz qalursa hüsnüni
ərzə, Rüxüη qədrin əyan eylə, yüzüηdən ani utandur (N.I307).
III şəxs təkdə ol əvəzliyinin tərkibində köklü dəyişmələr əmələ gəlir: o→a,
l→n keçir, və nəticədə an əvəzliyi alınır ki, o da yönluk halda sağır nunla η ifadə
olunur: aηa (fonetik formada) Ey Nəsimi, dəmi-İsa degilsə nəfəsiη, Nəfəsi toğrular
aηa nə üçün can dedilər?(N.I223).
I və II şəxsin təkində əvəzliklərin yönlük halda sağır nunla η-la ifadə
edilməsi, yəni maηa, baηa, saηa şəklində formalaşması və çuvaş dilində man, san
əvəzliklərinin mövcud olması belə bir güman yaradır ki, nə vaxtsa türk dillərində I
və II şəxs təkdə man, san əvəzlikləri mövcud olmuşdur (13, s. 214). Q. X.
İsxakovun bu gümanını Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində əvəzlik
kateqoriyasını izləmiş M. İ. İslamov da müdafiə edərək göstərir ki, Azərbaycan,
türkmən, özbək dillərinin dialekt faktları Q. X. İsxakovun ideyasını təsdiqləyir (13,
s. 188). Türkoloq A. M. Şerbak mana, sana əvəzliklərində n samitini ilkin hesab
edir, əksinə, çuvaş dilindəki эbe (mən), эze (sən) əvəzliklərini təzə sondan n
samitinin düşmüş variantı olduğunu qeyd edir (26, s. 123).
Nəsiminin dilində maηa, saηa, oηa şəklində işlənən əvəzliklərin mövcud
olmasını M. İ. İslamovun dialekt materiallarında manqa, sanqa, onqa variantlarının
olması da təsdiq edir. Müəllif bu əvəzliklərdəki -qa şəkilçisinin qar və qaru sözləri
ilə əlaqəli olduğunu qeyd edir. Alimin fikrincə maqa, saqa man əvəzliyi+qa yönlük
hal şəkilçisidir(12, s. 23). Nəticədə müəllif göstərir ki, man, san əvəzlikləri çox
qədim dövrlərdə türk dillərində mövcud olmuşdur(12, s. 24). Qədim türk dillərində,
eləcə də Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində özünü göstərən maηa, saηa şəxs
əvəzliklərinin kökü V. A. Boqoroditskinin göstərdiyi kimi, man, san əvəzlikləridir.
Maηa, saηa əvəzliklərinə istiqamət şəkilçisi -qa artırılarkən əvəzlikdəki son n
samiti ilə şəkilçidəki ilk q samiti uyuşmuş və nəticədə maa, saa əvəzlikləri
yaranmışdır, yəni man+qa=maηa, san+qa=saηa (8, s. 25).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
17
III şəxsin cəmində olar, anlar əvəzliyindən istifadə edilmişdir: Zey-Zahid,
gördülər həqqi olar kim, gördilər, Görmiyənlər gözləri kor oldi şöylə kim əma!
(N.I33); Şək degil kim, yüzüni görməmiş anlar ki səni, Huriyə bəηzədübən Yusifi-
Kənan dedilər! (N.I262)
Maraqlıdır ki, “Divan”ın “L” əzyazma nüsxəsində III səxsin cəmində alar
variantından da istifadə olunmuşdur: Şək degil kim, yüzüni görməmiş alar ki səni,
Huriyə bənzədübən Yusifi-Kənan dedilər (223,I).
Qədim uyğur abidələrində III şəxs cəmdə olar və anlar əvəzlikləri paralel iş-
lədilmişdir. (29, s. 137). A. M. Şerbak X-XIII əsr Şərqi Türküstan materialları əsa-
sında III şəxs həm təki, həm cəmində an əvəzliyinin tam paradiqmasını müəyyən
edərək göstərir ki, -lar sonralar an əvəzliyinə əlavə edilməzdən əvvəl bu əvəzlik,
yəni an III şəxsin həm təki, həm cəmi üçün işlədilmişdir(26, s. 125). Ən qədim
forma olan alar bu gün qırğız, şor, tatar, başqırd dillərində islədilir (27, s. 124; 22,
s. 137).
Dostları ilə paylaş: |