Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Filologiya məsələləri – №3, 2014
1 АЗЯРБАЙЪАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ М. ФЦЗУЛИ адына ЯЛЙАЗМАЛАР ИНСТИТУТУ ÔÈËÎËÎÜÈÉÀ ÌßÑßËßËßÐÈ
няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2014 Filologiya məsələləri – №3, 2014
2
Ъурналын тясисчиляри: Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы Ялйазмалар Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Аьамуса Ахундов, академик Васим Мяммядялийев, академик Иса Щябиббяйли, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д., проф. Тофиг Щаъыйев, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д., проф. Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхбир цзвц, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.е.д., проф. Теймур Кяримли, ф.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.е.д., prof. Мящяббят Мирзялийева, ф.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.е.д., проф. Надир Мяммядли, фil.ü.e.d. Paşa Kərimov, ф.е.д., prof. Камиля Вялийева, ф.е.д. prof. Азадя Мусайева, ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу, фil.ü.f.d. Нязакят Мяммядли. Бурахылыша мясул: filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli Ряйчи: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2014, № 3 ISSN 2224-9257
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2014
www.filologiyameseleleri.com Filologiya məsələləri – №3, 2014
3
ÄÈË×ÈËÈÊ NAĞDƏLİ ZAMANOV Tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent nagdali@mail.ru
Dildə sinonimlərin əhəmiyyəti böyükdür. Məlumdur ki, anlayışlar müxtəlif məna çalarlarına malik ola bilir. Belə məna çalarlarını sinonimlərlə daha dəqiq ifadə etmək həm fikrin reallaşması, həm də mənanın başqasına çatdırılması cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir (1). Natiq hər hansı bir mətləbi aşkarlayarkən daha münasib sözlərdən-sino- nimlərdən, antonimlərdən, frazeoloji birləşmələr və işarələrdən, digər məcazlardan və sairədən istifadə etməyi bacarmalıdır (2) Sinonimlər Azərbaycan dilinin özünün təbiətində, varlığında mövcud olan çox zəngin və çox da geniş üslubi imkanları olan leksik-semantik söz qruplarından biridir. Heydər Əliyevin nitqində dilimizin bu zənginliyindən ustalıqla istifadə olunur (3). Siyasi natiqliyimizin banisi Heydər Əliyevin nitqlərində sinonimlərin öy- rənilməsi tək-tək elmi məqalələrdə işıqlandırılsa da kompleks şəkildə öyrənilmə- mişdir. Heydər Əliyevin çıxışlarında özünəməxsus sinonimlər üzə çıxır, böyük natiq Azərbaycan dilində sinonimlər yaratmaq şansının bir daha böyüklüyünü göstərir: “Fitri, parlaq istedadı, çox nadir xüsusiyyətə malik olan istedadı, eyni zamanda ən gənc yaşlarından yazıb-yaratmaq əzmi Səməd Vurğunu qısa bir zamanda xalqımızın sevimli şairinə çevirmiş və o, həm Azərbaycanda, həm də bir çox xarici ölkələrdə tanınmış, sayılan bir insan olmuşdur” Heydər Əliyev nitqində səslənən sinonimlərin bir məziyyəti, bir özünəməx- susluğu ondan ibarətdir ki, sinonimin ikinci və üçüncü tərəfləri izah xarakterində olur. Məsələn böyük natiq “vətəndaş müharibəsi” deyirsə sonrakı sinonim “qardaş qanının axıdılması” frazeoloji ifadəsi ilə əvəzlənir: “Bir dəfə 1993-cü ildə çevriliş etdilər. Xalq Cəbhəsini hakimiyyətdən yıxdılar. O vaxt məni dəvət etdilər və mən gəlib vətəndaş müharibəsinin, qardaş qanı axıdılmasınının qarşısını aldım”. Heydər Əliyev nitqində elə məqamlar olur ki, sinonim cərgələrlə bəzənmiş cümlələr ardıcıl olaraq düzülür: “Ölkədə elə tikintilər, qurğular, obyektlər olur ki, onlarmüəyyən bir sahəyə xidmət edirlər. Dünya ümumiyyətlə, quruculuqla, tikib yaratmaqla, yaşayıb, inkişaf edibdir. Yer üzərindəki təbii sərvətlər təbiət, ilahi tərə- Filologiya məsələləri – №3, 2014
4 findən yaradılıbdır. Ancaq torpağın , yerin, kürreyi-ərzin üzərində yüz illərlə, min illərlə qurulanlar insanların zəhməti, iradəsi, zəkası, onların əlləri ilə yaradılıbdır” Heydər Əliyev dilində bütün nitqlərinə hakim olan izahedicilk sinonimlərin işlənməsində də özünü göstərir. İnkişafın gedişində sıçrayış kimi qəbul olunan inqilabda radikallıq elementlərini nəzəzrə çarpdırmaq məqsədilə bazar iqtisadiyyatı- na keçidin özündə də radikallığı nəzərə çarpdırır: “Hesab edirəm ki, bu, inqilabi,
Nitqin gedişində böyük natiq gah ümumişlək, loru gah da yüksək kitab leksi- kasında olan sözləri sinonimləşdirir. Dinləyicilər üçün əlavə izaha, şərhə ehtiyac qalmır: “Ancaq biz nə edək ki, Qərbi Almaniya kimi iqtisadi cəhətdən güclü, döv- lətli Qərbi Azərbaycanımız olmayıb ki, bizi- Azərbaycanı öz yedəyinə, himayəsinə alsın, öz təcrübəsini bilavasitə versin ki, necə edək”. Burada “yedək” loru, “himayə” isə kitab leksikasıdır ki, auditoriya belə sino- nimləri maraqla qarşılayır. Bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid bütün sahələrdə olduğu kimi dilçilik sahəsində də özünü göstərir. Belə ki, keçid dövründə həyatımızın bütün sa- hələrində olduğu kimi iqtisadiyyat sahəsində də yeni terminlər , yeni sinonim cərgə- lər işə düşür: “Azərbaycanda sərbəst iqtisadiyyat, bazar iqtisadiyyatı, sahibkarlıq prinsipləri yaranacaq, bərqərar olacaq və inkişaf edəcəkdir”. Böyük natiqin dilində sinonimlər təkrarlarla çulğalaşa, yüksək nitq effekti yarada bilir: “Strateji nöqteyi-nəzətdən isə Ermənistan təcavüzünün qarşısının alınması üçün Ağdam şübhəsiz ki, çox əhəmiyyətli bir nöqtə idi. Ağdam qorunmalı idi,Ağdam saxlanılmalı idi, Ağdam müdafiə olunmalı idi. Ağdamın işğalı yolveril- məz idi”. Sinonim cərgələr özlüyündə nitqin təsir gücünü artırır. Bu cərgələr təkrarlan- dıqca təsir gücü daha da yüksəlir: “Türkiyə Azərbaycanın haqq, ədalət işini dəs- təkləyib, müdafiə edibdir. Türkiyə Minsk qrupunun, ATƏT-in üzvü olaraq bütün beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycanın ədalətli işini daim dəstəkləyib, müdafiə edibdir”. Böyük natiqin dilində sinonimlər antonimlərlə də çulğalaşır. Məhz antonimlər sinonimləri möhkəmləndirmək yolunda mühüm leksikoloji vahidlərə çevrilir: “Onlar bu işi mütəşəkkil apara bilsələr, hərbi hissələrdə lazımi iş görərək tərbiyə, əxlaq, mənəviyyat məsələlərini döyüşçülərə aşılaya bilsələr, onların mənəviyyatını, iradəsini möhkəmləndirə bilsələr bu bizim həm siyasi, həm də ideoloji işimiz olacaqdır. Lakin bu iş pərakəndə şəkildə deyil, mütəşəkkil aparılmalıdır”. “Pərakəndə” və “mütəşəkkil” ifadələri antonim yaradaraq mütəşəkkiliyin əsa- sında “tərbiyə, əxlaq, mənəviyyat” sinonim cərgəsinin durduğunu auditoriyalara izah edir. Başqa bir məqamda “dərhal, təcili” sinonimləri harmoniya yaradaraq nit- qin təsir gücünü artırır: “Bundan sonra səfir və səfirlik bu məsələlərlə məşğul ola- caqdır. Belə halları dərhal, təcili aradan götürmək mümkün deyildir. Bunlar tədricən ola bilər. Güman edirəm ki, bunları tədricən aradan götürmək mümkün ola- caqdır”. Bir sıra hallarda sinonim cərgənin əmələ gəlməsində böyük natiqin özünə- məxsus ifadələrinə təsadüf edilir və bu zaman Azərbaycan dilinin zənginliyindən istifadə olunur ki, bu istifadə qarşılıqlı bir şəkildə baş verir. Belə ki, Azərbaycan dili də böyük natiqin nitqində zənginləşir: “Bu, ancaq öz şəxsi mənafeləri, yəni qa- Filologiya məsələləri – №3, 2014
5 nunsuz olaraq sərvətlənmək, zənginləşmək, qanunsuz pul, imkan ələ keçirmək məqsədi daşıyırdı”. Sinonim cərgələr mürəkkəb hallarda inkarlıq bildirən ifadələrlə düzəlir: “Bu gün fevralın 12-dir, düz doqquz aydır ki, müharibə
Heydər Əliyevin nitqlərini tədqiq edərkən gözə çarpan mühüm bir xüsusiyyət nitq elementlərinin, nitq hissələrinin, leksikoloji vahidlərin həmişə harmoniya təşkil etməsindədir: “Müstəqillik, milli azadlıq yolu asan, hamar olmayıb, çox əzab-əziy-
əldə etdiyimiz dövlət müstəqilliyi, suverenliyi, milli azadlıq bizi sevindirir, hamı- mızda qürur hissi yaradır və bu bayramı böyük nikbinliklə qeyd etməyə imkan verir”.
“Asan, hamar” sinonimi əzab-əziyyətli sinonimi ilə antonim kimi verilmişdir. Eləcə də əzab-əziyyətli sinoniminə də “bizi sevindirir, hamımızda qürur hissi yaradır” sinonimi antonim kimi harmoniya yaradır. Müstəqilliyin ilk illərində ölkədəki neqativ hallara təəssüf edərək belə halları sinonim cərgələrlə xarakterizə edir: “Təəssüflər olsun ki, müəyyən dövrdə Azərbay- canda özbaşınalığa, hərc-mərcliyə, deyə bilərəm ki, sahibsizliyə görə ölkənin bu cür sərvətləri ayrı-ayrı nadan adamların əlinə keçmişdir və bəziləri hələ bu gün də onların əlindədir”. Sinonim cərgələr Azərbaycan gənclərinin formalaşması ilə bağlı nitq və çıxış- larda özünü biruzə verir. 29 iyun 1996-cı il tarixdə XXVI yay olimpiyadasında (Atlanta, ABŞ) iştirak edəcək Azərbaycan idmançıları ilə görüşdə üzünü sinonim cərgələrlə gənclərə tutur: “Müstəqil Azərbaycanı gələcəkdə də yaşatmaq, onu daha da, möhkəmləndirmək, dünya miqyasında böyük dövlətə çevirmək üçü gənclərimiz bu gündən hazırlaşmalıdırlar. Həm şüuri, zehni, mənəvi cəhətdən, həm də fiziki cəhətdən hazırlaşmalıdırlar”. Sabitliyin pozulmasının, ölkədaxili qanunların yerinə yetirilməməsinin hansı nəticələrə gətirib çıxarması böyük natiqin dilində sinonim cərgələrlə məntiqi ardıcıllıqla verilir: “Valideynlər uşaqlarını küçəyə buraxa bilmirdilər. Çünki bir tə- rəfdən Ermənistanın təcavüzü və gedən döyüşlər, tökülən qanlar, ikinci tərəfdən də Azərbaycanın daxilində, o cümlədən Bakıda hökm sürən özbaşınalıq, qanunsuzluq, ayrı-ayrı silahlı, cinayətkar dəstələrin ardıcıl olaraq cinayətlər törətməsi, insanlara
zorla əlindən alınması bizim həyatımızı narahat edən hallar idi”. “Özbaşınalıq, qanunsuzluq” sinonimi sonda məntiqi olaraq “mülkün, varın” itirilməsinə gətirib çıxarır. Bu bir cümlədə dörd cərgə sinonimin sığışdırılması Azərbaycan dilinin dərin laylarına böyük natiqin bələdliyindən xəbər verir. Qanun- suzluğun həyatın digər sahələrinə, o cümlədən təhsil sahəsinə də sirayət etməsini Heydər Əliyev nitqində sinonimlərlə görə bilərik: “Ona görə bunu xüsusi qeyd edi- rəm ki, 1988-89-cu illərdən bəri respublikamızın başına gələn bəlalar, Ermənistanın Azərbaycana etdiyi hərbi təcavüz ilə əlaqədar olaraq, eyni zamanda ölkəmizin daxi- lində yaranmış qarmaqarışıqlığa, özbaşınalığa, qanunsuzluğa görə həyatımızın çox sahəsində, o cümlədən təhsil sahəsində də işlər pozulmuşdu. Mən məmnuniyyətlə qeyd edirəm ki, respublikamızı bu əzabəziyyətə salan belə hallar artıq keçmişdə Filologiya məsələləri – №3, 2014
6 qalıbdır. Biz o halları aradan götürdük, respublikamızda əmin-amanlıq, insanlara rahatlıq yaratdıq, cinayətkar qrupları aradan götürdük”. Çətin məqamlarda ölkənin taleyüklü məsələlərinin həllində Azərbaycan xalqının xarakterik cizgiləri sinonim cərgələrin köməyi ilə auditoriya üçün açılır: “Nəhayət, oktyabrın 4-də dövlət çevrilişi başlandı. Ancaq xalqımızın birliyi, həmrəyliyi, qüdrəti və cəsarəti dövlət çevrilişinin, cinayətkarların hərəkətlərinin qarşısını aldı”. Sinonim cərgələr böyük natiqin dilində Ermənistanın təcavüzünün pisləməkdə, dünyaya bəyan etməkdə mühüm leksikoloji vahidlərdir: “Ermənistanda olan ektremist, terrorçu, separatçı, təcavüzkar qüvvələr çoxdankı niyyətlərini həyata keçirmək üçün 1988-ci ildə böyük fürsət əldə etdilər, bu fürsətdən məharətlə istifadə etdilər”(VIIc.s. 274). Heydər Əliyevin ecazkar nitqində sinonimlər mənanı daha dəqiq ifadə etmək üçündür. Sinonimlərin köməyi ilə böyük natiq Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi- nin dəqiq təsvirini verir: “Ancaq eyni zamanda bu elə bir böyük müharibə deyildir ki, beş il müddətində ona əncam, çarə tapılmasın, son qoyulmasın. Demək istə- mirəm ki, bu, asan məsələdir. Bu müharibə təkcə Ermənistanla Azərbaycan arasında gedən müharibə deyil. Bu müharibəyə böyük xarici qüvvələr qoşulmuşdur. O, bö- yük siyasi proseslərlə bağlıdır. Bu müharibə başıbəlalı Azərbaycanı parçalamaq, yenidən dağıtmaq məqsədi güdən böyük siyasi qüvvələr tərəfindən başlanıb”. Erməni xislətini açmağa xidmət edən sinonimlərə aşağıdakı cərgə uyğundur: “Rusiya Müdafiə Nazirliyinin səhih məlumatına cavab olaraq Yerevanda söylənil- miş fikirlər ağ yalandır, uydurma və böhtandır. Mən bunu qəti şəkildə deyirəm” Dini -fəlsəfi, dini- əxlaqi çıxışlarında Heydər Əliyevin işlətdiyi sinonim cər- gələr Azərbaycan nitq mədəniyyətinin formalaşması yolunda əvəzsiz incilərdir. Bu inci sinonim cərgələr bir daha Azərbaycan dilinin zənginliyindən xəbər verir, bir da- ha böyük natiqin dilimizin dərin qatlarına bələdliyindən xəbər verir: “Adamları humanizmə, şəfqətə, nəcibliyə, yüksək mənəvi dəyərlərə səsləyən dinlərin bəşər tarixində rolu əvəzsizdir. Bəşəriyyət üçün sülhə, barışığa nail olmağın yolu Tanrı nuruna tapınmaqdan, mənəvi, ruhani kamillikdən keçib gedir”. Dini auditoriyalarda böyük natiqin fərqli sinonim cərgələrinin şahidi oluruq: “İnsanların mənəvi sərvətlərinin hamısından dinin fərqi ondadır ki, o, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq həmişə insanları dostluğa, həmrəyliyə, birliyə də- vət etmişdir” Heydər Əliyevin nitq və çıxışlarının təhlili göstərir ki, dilimizin, nitqimizin inkişafı ilə bağlı istifadə edilən sinonimlər cazibə gücünü həmişə özündə saxlayır və gələcəkdə sinonimlərin geniş tədqiq olunma zərurəti meydana gəlir.
Ədəbiyyat 1. Babayev A. Dilçiliyə giriş. B. Maarif, 2004, 504 s. 2. Abdullayev N. Məmmədov Z. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2010, 326s. 3. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, Elm, 1998- 196s.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
7 N.Zamanov Synonyms in the speeches of Heydar Aliyev Summary
The article studied synonyms in the speeches of Heydar Aliyev. As it turned out, Heydar Aliyev widely used synonyms in their speeches. Heydar Aliyev skillfully used different styles of speech depending on the audience. In this he was helped very good knowledge of the language, particularly synonyms. The article was also examined in relation synonyms with other parts of speech used by Heydar Aliyev.
Н.Заманов Синонимы в речах Гейдара Алиева Резюме
В статье были исследованы синонимы в речах Гейдара Алиева. Как выяснилось, Гейдар Алиев широко использовал синонимы в своих выступлениях. Гейдар Алиев виртуозно использовал различные стили речи в зависи- мости от аудитории. В этом ему очень помогало хорошее знание языка, в частности синонимов. В статье также была исследована связь синонимов с другими частями речи, используемыми Гейдаром Алиевым.
Rəyçi: Надир Мяммядли filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №3, 2014
8 ŞÜKÜRZADƏ ŞAHNAZXANIM AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu sukurzade@mail.ru
Açar sözlər: Nəsiminin dilində arxaik sözlər, fonetik arxaizmlər, leksik arxaizmlər, arxaik isimlər, arxaik sifətlər, arxaik əvəzliklər, Ключевые слова: Слова-архаизмы, фонетические архаизмы, лексические архаизмы, архаизмы-имена существительные, архаизмы-имена прилагатель- ные, архаизмы-местоимения в языке Насими.
cal archaisms, archaic nouns, archaic adjectives, archaic pronouns.
Nəsimi dilinin lüğət tərkibi arxaizmlərin tədqiqi baxımından azərbaycandilli yazılı mənbələr sırasında əhəmiyyətli yer tutur. Nəsimi “Divan”ının leksik-semantik təhlili zamanı arxaizmlərin işlənmə xüsusiyyətlərinə, hər hansı bir sözün ədəbi dildə, dialektlərdə, yoxsa qohum dillədrə məxsus mövcudluğunu işıqlandırmaq olar. Buradakı arxaizmlərin təhlili, qruplaşdırılması, izahı və qarşılığının göstərilməsi Azərbaycan dilinin və digər türk dillərinin tarixi-müqayisəli tədqiqi üçün də əhəmiyyətli rola malikdir. Nəsiminin “Divan”ında arxaik adları iki qrupa bölmək olar: a) fonetik
qruplaşdırmaq olar: 1) arxaik isimlər; 2) arxaik sifətlər; 3) arxaik əvəzliklər. I. Arxaik isimlər: “Divan”da arxaik sözlərin böyük əksəriyyətini isimlər təş- kil edir. Onların bəziləri müxtəlif fonetik dəyisikliyə uğramış, bir qrupu müasir dili- mizdə formasını saxlayaraq məzmunu dəyişilmiş, bir qismi hazırda müstəqil şəkildə aktivliyini itirsə də, daşlaşmış ifadələrin tərkibində mühafizə olunmuşdur, bir qism arxaizmlər isə ədəbi dildə işləkliyini itirərək, yalnız dialekt və şivələrdə fəaliyyət göstərir. Arxaik isimləri bu kimi xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə etmək olar. 1. Şairin leksikonunda işlənən arxaik isimlərin bir qismi müxtəlif fonetik dəyişik- liyə uğramışdır: qaranqu–qaranlıq, topraq–torpaq, tilki–tülkü, dikən–tikan, tob– top, buncuq–muncuq, kirpik–kiprik, dəngiz–dəniz, uyxu–yuxu, şişə–şüşə, qablan– qaplan, qarınca–qarışqa, ayu–ayı, yüz–üz, yıldız–ulduz, yürək–ürək, yüzərlik– üzərlik, və s. Qaşınla kirpigin Turun dağında, Necə bir Museyi-İmran irişdi (N.I88); Həsəd dutmaq donuz, ayu sifətdür, Qarınca hirslərim kinə çəyanım (N.II328); Sığırlıq–çox yemək, şəhvət–eşəklik, Yavuz xu–qurt, hiylə–tilki qılanım (N.II329,10). Maraqlıdır ki, Nəsimi “Divan”ının 188 (5225) şifrəli əlyazmasında buncuq sözünün muncuq variantı da mövcuddur. Eyni hadisə dikən sözündə də müşahidə edilir. Həmin əlyazmada dikən variantı ilə tikən variantı da özünü göstərir (9, s. 6):
Bu gun dilimizdə fonetik dəyişikliyə uğrayaraq işlədilən sözlərin Nəsimi dilində işlənən variantlarının bir qismində söz əvvəlındə y samitinin işlədilməsi
Filologiya məsələləri – №3, 2014
9 (yüz–üz, yıldız–ulduz, yüzərlik–üzərlik, yürək–ürək, yılan–ilan və s.), söz ortasında sağır nun–η samitinin iştirakı (yaηaq, köηül, dəηiz, daηla, doηsuz və s.), söz əv- vəlində prototik h və y samitlərinin işlənməməsi (örümçək–hörümçək, iyə–yiyə və s.), söz ortasında, bəzən də söz sonunda sonralar y səsinə keçmiş g samitinin fəal ol- ması (gögərçin–göyərçin, əgin–əyin, cigər–ciyər, gög–göy və s.) özünü göstərir: Za- hid aydır, sevmə xubu, baxma anun yüzinə, Şol həcər yürəkli ahən, yoxsa mərmərdənmidir? (N.I278); Ey hər zamanin fitnəsi burqə cəmalündən götür, Ta eşqə yüzərlik kibi pirü cəvani yaqasan (N.II82); Könül laçin deyü düşdü ki, alə şol gögərçini, Gögərçin bayquşa döndi, yazıqdur şimdi laçinə (N.I60); Ehram edərmən əgnimə bir ton geyirdi həq, Necə kim, istərəm ətəgivü yaqası yoq (N.I301). Müasir ədəbi dil üçün norma hesab olunmayan intervokal vəziyyətdə g səsinin fəallığı həm qərb qrupu dialektlərində, həm də Abşeron rayonu şivələrində müşahidə olunur. 1. Nəsiminin dilində bir qrup isim vardır ki, onlar müasir dilimizdə formasını saxlasa da məzmunu dəyişilmişdir: bağır–ürək, kişi–insan//adam, tütün–tüstü, ye- miş–meyvə, kəpənək–yapınçı//çuxa, uçmaq–cənnət, ər–kişi//igid, baş–yara, ayaq– qədəh və s. Çıxdı içimdən tütün, çərxi boyadı bütün, Gör ki, nə atəşdəyəm, gör nə qədər yanaram (N.I127); Çəkəli əgnimə bu sikkeyi-mərdan kəpənək, Biləsən qıldi mənim dərdimə dərman kəpənək (N.I117); Ləbinə əhli-nəzər çeşmeyi-heyvan dedilər, Gərçi uçmaq hurisi cümlə ana can dedilər (N.I262). Bu sözlər müasir Azərbaycan dilində tamamilə başqa mənalar ifadə edir: ba- ğır–qara ciyər, tütün–bitki adı, ər–həyat yoldaşı, yemiş–bostan bitkisi, baş–insanın bədən üzvü, ayaq–insanın bədən üzvü, kəpənək–həşərat növü, uçmaq–havaya qalx- maq və s. Nəsiminin əsərlərində işlədilən həmin isimlər sonrakı dövrlərdə–XV əsr- də Ş. İ. Xətainin (M.Cavadova, 32), N. Kişvərinin, XVI əsrdə M. Füzulinin əsərlə- rində, habelə XVI əsr tərcümə nəsr əsərləri “Şeyx Səfi” təzkirəsində (23, s. 10), “Şühədanamə”də (2, s. 10), eləcə də orta əsrlərdən çox-çox əvvəl–XI əsrdə yazıya alınmış “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında (KDQ. 27, 58, 21,78) müşahidə olu- nur. Həmin sözlərin orta əsr abidələrindəki mənaları bu gün dialekt və şivələrdə xalq danışıq dilində, bədii üslubda, daşlaşmış xalq ifadələrində qorunmaqdadır. Mə- sələn, uçmaq (cənnət) sözünün qədim mənası bu gün xalq dilində yaxşı adam haq- qında öldü feli, sanki, kobud hesab edilir və bu zaman uçdu feli işlədilir ki, bu da
elmi mənbələrdən “Divani-lüğət it türk” əsəri də fikrimizi bir daha təsdiqləyir. “Di- van”da işlənmiş baş sözü tibb termini kimi hal-hazırda fəaliyyətdən düşsə də, bu sö- zün iştirakı ilə düzəlmiş baş eyləmək – yara, çiban çıxarmaq feli birləşməsi möv- cuddur. 2. Nəsimi leksikasında rast gəlinən bəzi isimlər müasir ədəbi dilimizdə müs- təqil şəkildə aktivliyini itirmiş, yalnız daşlaşmış ifadələrin tərkibində mühafizə olunmuşdur: kilid,ufa, biliş, ün və s. Kimsə gümanü zənn ilə olmadı həqq ilə biliş, Həqqi bilən bilir ki, mən zənnü gümanə sığmazam (N.II7L); Kişvəri-əmnü afiyət, mərifətin kilididir, Ey məliki-zəmanə, gəl fəth edə gör bu kişvəri (N.I89); Buduna çıxsun ufalar, gözünə həm qara su, Dutulsun dili, qulaği, bir niçə daş dişinə (N.III128). Bu gün arxaik fonda keçən həmin sözlər XIV-XV əsr ədəbi dilində işlək dil vahidləri olmuş və türk dillərinin tarixi lüğətlərində qeydə alınmışdır (Bud.I.617, Filologiya məsələləri – №3, 2014
10 MK.I.49). Qeyd edək ki, ufanmaq felinə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində, həmçinin XV-XVI əsr Azərbaycan ədəbi dilində, xüsusən, böyük tərcümə əsəri “Şeyx Səfi” təzkirəsində rast gəlmək olur (24, s. 7).Çalışanda qara polad uz qılıcın kütəlməsin! Dürtüşərkən ala göndərin ufanmasın! (KDQ.19). Həmin sözə XX əsrin böyük şairi M. Ə. Sabirin satiralarında da rast gəlirik: Ay başı daşdı kişi, dinmə, uşaqdır uşağım! Nə ədəb vaxtıdır, qoy söysün, ufaqdır uşağım! (MƏS. Hop-hopnamə, s. 143). Abidələrimizdə müxtəlif mənalarda işlənməsinə baxmayaraq, uf, ufa, ufaq, ufanmaq sozlərinin ilkin kökündə, şübhəsiz ki, uf nidası, ufa ismi durur; bu gün uşaq nitqində ufa sözü sulu yemək mənasında işlədilir. “Divan”da işlənmiş ün ismi Azərbaycan yazılı abidələrində də məhz arxaik isim kimi qeydə alınmış, çağdaş dilimizdə isə yalnız bəzi ifadələrin və xalq məsəllə- rinin tərkibində (səsim-ünüm yetməz) özünü mühafizə etmişdir. Tarixən bu ismin fəaliyyət göstərməsi qədim türkdilli lüğətlərdə də qeydə alınmışdır (Bud.I.617; MK.I.49).
Müasir Azərbaycan dilində işləkliyini itirərək yalnız dialekt və şivələrdə fəaliyyət göstərən isimlər: nəsnə (şey), eşik, duş, yazı, ətmək//əppək, danla (sabah),
Vaxtilə Q. Varaşil Şilə sözü haqqında yazırdı ki, bu söz gürcü və erməni dillə- rində türk alınmalarından biri kimi geniş işləkliyə malik olmuş, udin dilində düyü yeməyinin adı kimi sabitləşmişdir. Hələ M. Kaşğarinin tədqiqatından aydın olur ki, hər bir türk ailəsinin süfrəsinin əsas atributu olan bozbaş, qovurma, dolma xörəkləri gündəlik yeməklər kimi səciyyələndirilirdisə, şülən mərasim yeməyi, yüksək təbəqəyə məxsus oğuz ailələrinin süfrə atributu olmuşdur*. Bunun əlamətləri “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da müşahidə edilir. Bu gün Azərbaycan dilinin bir çox dialektlərində qorunub saxlanan şılan–şilə, plov Cənubi Qafqazın başqa xalqlarının gürcülərin, ermənilərin, udinlərin məişətinə daxil olmuşdur (4, s. 79). Qeyd edək ki, şilə//şıla ismi bu gün şılan-bılan mürəkkəb sözü daxilində hətta ədəbi dildə (bədii üslubda) də işlənir. Bəzi dialektlərdə şilə–şirin plov mənasında işlənir. (Qazax, Ağstafa, Lənkəran, Masallı). Qarabağ zonasında isə südlü şilə–
Maraqlıdır ki, Nəsiminin dilində də şilə şəkər, şəhd sözlərilə komponent təşkil edərək işlənir: Ləbi-canfəzayi-ləlin urar abi-Xizra tənə, Bu şəkər dodaqlı, yəni sözi
diqləyir. 4. Müxtəlif anlayışları bildirən arxaik isimlər: tanıq (şahid), çəri (ordu), suç
Nəsiminin dilində işlənmiş yağma sözü, fikrimizcə, yağ+ma quruluşuna ma- lik düzəltmə isimdir. Maraqlıdır ki, həmin sözün kökü əsasında müasir Azərbaycan dilində yağı (düşmən) ismi işlənməkdədir. Yağma və yağı sözlərinin kökü qədim türk dillərində hücum etmək, basmaq, yaxınlaşmaq, məhv etmək semantikalı çoxmə- nalı yağ felidir (1, s. 223-224). Bu gün, ey xubların şahı, əmiri-dilbəransan kim, Xəyalın ləşkəri verdi könül şəhrini yəğmayə (N.I36); Münəvvər əbhərin türkü evin yəğmaladı əqlin, Moğol hər qanda varırsa düşər taracü yəğmayə (N.I35) Filologiya məsələləri – №3, 2014
11 Tədqiqatlar göstərir ki, tarixən yağ kökündən müxtəlif sözlər yaranmışdır: ya- ğıçı-döyüskən, yağıd-düşmən olmaq, yağıla-döyüşmək, vuruşmaq, yağılıq-düşmən- lık, yağıq-düşmənlik etmək (9, s. 224). Göründüyü kimi, qədim türk dillərində yağ sözü sinkretik məzmuna malik olmuşdur və çağdaş dövrümüzə həmin kökdən olan yağı və yağmalamaq sözləri gəlib çatmışdır: (yağı düşmən). Şairin dilində dəgmə sözü etibarsız, naxələf mənasında çox fəaldır: Qiymətli dodağının dəgmə xəsisə sorma kim, Mən bilirəm ki, can ilə susamışam zülalinə (N.I43); Kəbənin ehramına irməz hacınin dəgməsi, Çizginər dər girdinə, sürtər yü- zünü taşinə (N.I51). Bu gün dəgmə sözü yalnız dəymə-düşər mürəkkəb sözünün tərkibində yaşa- maqdadır. Eləcə də, ilkin olaraq, tamuğ, çəriğ variantında olmuş bu isimlər Nəsimi- nin dilində son samitsiz, yəni xalq danışıq dili müdaxiləsindən sonra tamu, çəri şəklində özünü göstərir (Bud.I730,1869). Bu sözlər hal-hazırda işləkliyini itirsə də, tarixən Azərbaycan yazılı abidələ- rində, klassiklərin əsərlərində arxaizm kimi mövcud olmuş, eləcə də digər türk dil- lərində fəaliyyət göstərmişdir. Bu səbəbdən həmin sözlər türk dilləri lüğətində özü- nə yer almışdır.
Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|