Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

253

 

 

 

 

III FƏSIL:  

AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN VƏ ETNİK QRUPLARIN DİLİNİN, 

DİNİNİN VƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAFI İLƏ BAĞLI APARILAN DÖVLƏT 

SİYASƏTİ – AZƏRBAYCAN TOLERANTLIĞI VƏ MULTİKULTURALİZMİ 

 

BÖLMƏ 5 – FƏRHAD ZEYNALOV SALONU 

 

 

Roza Eyvazova, filologiya elmləri doktoru, professor 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, baş elmi işçi 

[e-mail] 

 

MULTİKULTURAL DƏYƏRLƏR VƏ DİN SİYASƏTİ 

 

Açar sözlər: Quran, möcüzələr, ziyalı sözü, mülahizələr, genetika, din.  

Key words: Quran, miracles, word of intellectual, considerations, genetics, religion 

 

İstifadə  etdiyimiz  ədəbiyyat  Harun  Yəhya-Adnan  Oktarın  “Quran  möcüzələri”  kitabıdır. 

Harun  Yəhya  imzasından  istifadə  edən  müəllif  Adnan  Oktar  1956-cı  ildə  Ankarada  anadan  olub. 

Orta  məktəbi  Ankarada  oxuyub.  Sonra  İstanbulda  Memar  Sinan  Universitetinin  gözəl  sənətlər 

fakültəsində  və  İstanbul  Universitetinin  fəlsəfə  bölümündə  təhsil  alıb.  1980-ci  illərdən  bu  günə 

qədər  dini  (imanı),  elmi  və  siyasi  mövzularda  xeyli  əsər  hazırlayıb.  Bununla  yanaşı,  müəllifin 

təkamülçülərin  (darvinistlərin)  saxtakarlığını,  onların  iddialarının  heç  bir  elmi  həqiqətə 

əsaslanmadığını  göstərən, habelə darvinizmin  qanlı ideologiyalarla şübhəli əlaqələrini üzə çıxaran 

bir çox mühüm əsərləri var.  

Harun  Yəhyanın  əsərləri  təxminən  30000  şəkildən  ibarət  olan  cəmi  45000  səhifəlik 

külliyyatdır və bu külliyyat 60 müxtəlif dilə tərcümə edilmişdir. 

Müəllifin  bu  imzası  inkarçı  düşüncəyə  qarşı  mübarizə  aparan  iki  peyğəmbərin  xatirəsinə 

hörmət  əlaməti  olaraq  seçilib:  onları  yad  etmək  məqsədilə  Harun  və  Yəhya  adlarından  istifadə 

edilib.  Rəsulullahın  möhürünün  müəllif  tərəfindən  kitabların  üz  qabığına  vurulmasının  simvolik 

mənası  isə  onların  içindəkilərlə  bağlıdır.  Bu  möhür  Qurani-Kərimin  Allahın  sonuncu  Kitabı  və 

sonuncu sözü, Peyğəmbərimizin (s) isə peyğəmbərlərin sonuncusu olmasının rəmzidir. Müəllif nəşr 

etdirdiyi bütün  yazılarında Quranı və Rəsulullahın yolunu rəhbər tutur. Bunlar da inkarçı düşüncə 

sistemlərinin bütün əsas iddialarını bir-bir puça çıxarmağı və dinə qarşı yönələn etirazları tamamilə 

susduracaq  sonuncu  sözü  söyləməyi  hədəf  seçir.  Çox  böyük  hikmət  və  kamal  sahibi  olan 

Rəsulullahın möhürü bu sonuncu sözü söyləmək niyyətinə bir dua kimi istifadə edilib. 

Müəllifin  əsərlərindəki  əsas  məqsəd  Quranı  bütün  dünyaya  təbliğ  etmək,  bununla  insanları 

Allahın mövcudluğu, təkliyi və axirət kimi əsas iman məsələləri barədə dərindən düşünməyə şövq 

etmək, inkarçı sistemlərin çürük əsaslarını və batil tətbiqatlarını hər kəsə göstərməkdir. 

Harun  Yəhyanın  əsərləri  Hindistandan  ABŞ-a,  Böyük  Britaniyadan  İndoneziyaya,  Polşadan 

Bosniya-Hersoqovinaya,  İspaniyadan  Braziliyaya,  Malaziyadan  Haliyaya,  Fransadan  Bolqarıstana 

və MDB ölkələrinə qədər dünyanın əksər ölkələrində maraqla qarşılanır və oxunur. İngilis, fransız, 

alman,  italyan,  ispan,  portuqal,  urdu,  ərəb,  alban,  benqal,  bolqar,  çin,  Azərbaycan,  Kişvahili 

(Tanzaniyada  istifadə  edilir),  Hausa  (Afrikada  danışılır),  Dhivelhi  (Mavritaniyada  danışılır), 

Danimarka,  İsveç  kimi  dillərə  tərcümə  edilən  bu  əsərlər  hər  yerdə  geniş  oxucu  kütləsi  tərəfindən 

maraqla  işlənir.  Dünyanın  dörd  bir  tərəfində  böyük  rezonans  doğuran  bu  diqqətəlayiq  əsərlər 

insanların çoxunun iman gətirməsinə, əksər adamların da öz imanını gücləndirməsinə səbəb olur. 

Quran göndərildiyi  gündən indiyə  qədər hər bir  əsrdə  yaşayan insanların  başa düşəcəyi  asan 

və aydın üsluba malikdir. Allah Quranın bu üslubunu “And olsun ki, Biz Quranı ibrət olmaq üçün 

belə asanlaşdırdıq…” (“Qəmər” surəsi, 54/22) ayəsi ilə xəbər verir. 

Quranın  bu  xüsusiyyətləri  ilə  yanaşı,  onun  Allahın  sözü  olmasını  sübut  edən  müxtəlif 

möcüzəvi  cəhətləri  də  var.  Onun  bu  yönlərindən  biri  yalnız  XX  və  XXI  əsrlərin  texnologiyası  ilə 

aydınlaşdırılan bəzi elmi həqiqətlərin 1400 il əvvəl Quranda xəbər verilməsidir.  

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

254

 

 

 

 

Oksford Universitetinin məşhur ərəb dili mütəxəssisi Hamilton Qibb yazır ki, Quran nəhəng 

bir  ədəbi  abidə  olaraq  yeganədir.  O,  ərəb  ədəbiyyatının  bənzərsiz  bir  məhsuludur,  öz  ifadəsi  ilə 

desək,  sələfi  və  xələfi  yoxdur.  Bütün  əsrlərin  müsəlmanları  onun  təkcə  ehtiva  etdiklərinin  deyil, 

üslubunun  da  təqlidedilməzliyi  məsələsində  həmfikirdirlər.  Quranın  ərəb  ədəbiyyatının  inkişafına 

təsiri  heç  nə  ilə  müqayisə  edilə  bilməz.  Bu  təsir  müxtəlif  cəhətlərdən  irəli  gəlir.  Quranın  özündə 

ehtiva etdiyi fikirlər, onun dili, qafiyəsi sonrakı bütün ədəbi əsərlərə az və ya çox dərəcədə sirayət 

etmişdir. Onun müəyyən dil xüsusiyyətləri və sonrakı yüzilin nəsrində, nə də daha sonrakı əsrlərin 

nəsr yazılarında təqlid edilə bilmədi. Lakin ən azı Quranın ərəb dilinə gətirdiyi estetika nəticəsində 

mövcud  olan  vəziyyət  sürətli  bir  şəkildə  inkişaf  edə  bildi  və  imperiya  idarəçiliyi  və  inkişaf  edən 

cəmiyyətin yeni tələblərinə uyğunlaşdı (1, s. 384-385). 

Paul  Kasanova  “Fransız  kollecində  ərəb  təhsili”  məqaləsində  nəzərə  çatdırır  ki,  missiyanın 

həqiqət  olmasının  bir  sübutu  kimi  Həzrət  Mühəmməddən bir möcüzə  istəniləndə  O, Quranın  ilahi 

mənbədən  nəzil  olunduğunu  sübut  etmək  üçün  Quran  ifadələrindən  və  onun  müqayisəedilməz 

üstünlüyündən istifadə etmişdir. Əslində hətta müsəlman olmayan insanlar üçün də heç bir şey onun 

anlaşıqlı bir bütünlüyə və qavranılması mümkün olan bir bitkinliyə malik dilindən daha möhtəşəm 

deyil… Amiranə ahənglərlə dolu, səslərin bolluğu və fövqəladə ritmlər düşmən kimi və şübhə ilə 

yanaşan insanların dəyişməsində mühüm amil olmuşdur (1, s. 385). 

Quranı  fransız  dilinə  tərcümə  edən  Edvard  Montenin  yazdıqlarından  aydın  olur  ki,  ərəb 

dilində  Qurana  aşina  olan  hər  bir  kəs  bu  dini  kitabın  gözəlliyini  öymək  məsələsində  həmfikirdir: 

içindəki əzəməti o qədər üstündür ki, bu kitab hər hansı bir Avropa dilinə tərcümə ediləndə lazımi 

qədər təqdir edilə bilmir (1, s. 386). 

“Quranın  hikməti”  adlı  kitabında  Con  Neyşin  göstərir  ki,  orijinal  ərəb  dilində  olan  Quran 

insanı  hərəkətləndirib  şövqə  gətirən  bir  gözəlliyə  və  cazibəyə  malikdir.  Dolğun  və  üstün  üslubu, 

bütövlükdə qafiyəli olan və birdən çox mənalara gələn qısa cümlələri, sözbəsöz tərcüməsində ifadə 

edilməsi son dərəcə çətin olan mənalı bir təsirə və partlayıcı bir enerjiyə malikdir (s. 386). 

Quran çahanşümul olaraq ərəblərin ən nəcib və kübar Qureyş ləhcəsində, ən gözəl və ən təmiz 

bir  dillə  yazılmışdır.  Quranın  üslubu  gözəl  və  axıcıdır  (Corc  Seylin  “Quran:  ilkin  mühazirə”  adlı 

kitabından) (1, s. 386). 

Elm  adamlarının  Quran  haqqındakı  fikirlərindən  bəzilərinə  nəzər  salaq:  Obstetrik, 

ginekologiya,  molekulyar  və  insan  genetikası  üzrə  professor  Co  L.Simpson  yazır  ki,  məncə, 

genetika  ilə  din  arasında  heç  bir  ziddiyyət  yoxdur,  əksinə,  din  bəzi  ənənəvi  elmi  məsələlərə  vəhy 

əlavə  edərək  elmi  istiqamətləndirə  bilər  ki,  bunlar  da  Quranda  mövcud  olan  sözlərdir.  Əsrlərdən 

sonra  qüvvədə  qaldığı  göstərilmişdir  və  Quranda  bu məlumatların dəstəyi Allahdandır (1, s. 391). 

Quranda yazılan hər şeydə ilahi müdaxilənin olması fikrində heç bir ziddiyyət görmürəm (E.Marşal 

Conson  Tomas,  ABŞ,  Cefferson  Universitetində  anatomiya  və  inkişaf  edən  biologiya  professoru) 

(1, s. 391). 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzi  Quran  ayələri  insan  inkişafının  hüceyrənin  bölünməsindən 

əzaların  yaradılmasına  qədər  çox  əhatəli  izahını  verir.  İnsan  inkişafı  prosesinin  bütün 

mərhələlərinin,  terminologiyasının  belə  aydın  və  qüsursuz  şəkildə  qeyd  edilməsi  əvvəllər  mövcud 

olmamışdı.  Hamısında  olmasa  da,  əksər  hallarda  bu  açıqlama  ənənəvi  elmi  ədəbiyyatda  qeyd 

edilmiş insan embrionunun və insan dölünün inkişafının bir çox mərhələləri əsrlərlə öncə Quranda 

bildirilir (Prof. Cerald K.Qoringer, ABŞ, Corctaun Universitetində tibbi embriologiya sahəsində) (1, 

s. 391-392). 

Kanada,  Toronto  Universitetinin  anatomiya  və  hüceyrə  biologiyası  professoru  Keyt  L.Mur 

yazır ki, Quran və Sünnədəki ifadələrdən istifadə olunaraq yeni bir təsnifat sistemi təklif edilmişdir. 

Təklif  edilən  sistem  sadədir,  çox  əhatəlidir  və  günümüzdəki  embriologiya  məlumatları  ilə  tam 

uyğun gəlir (1, s. 392). 

Geoloji  məsələlərin  sirrini  açıqlamağa  cəhd  edən  dünyanın  ən  məşhur  geoloqlarından  biri 

Almaniya,  Maynts  Universitetinin  geologiya  professoru  Alfred  Kronor  yazır  ki,  Həzrəti 

Muhəmmədin  Kainatın  ortaq  mənşəyi  kimi  məsələləri  bilməyinin  imkan  xaricində  olduğunu 

fikirləşirəm,  çünki  alimlər  bunu  son  dərəcə  inkişaf  etmiş  texnoloji  üsullardan  istifadə  edərək 

axırıncı bir neçə il ərzində tapa biliblər… 1400 il əvvəl nüvə fizikası haqqında heç bir şey bilməyən 

bir  adam  məsələn,  yer  üzünün  və  göy  üzünün  eyni  mənbədən  gəldiyini  və  burada  müzakirə 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

255

 

 

 

 

etdiyimiz başqa sualların cavablarını özü tapa bilməzdi. Bütün bunları birləşdirib bir yerə yığsanız 

və Quranda dünya haqqında mövzularla dünyanın əmələ gəlməsi, ümumiyyətlə elmlə əlaqəli bütün 

bu ifadələri birləşdirsəniz, əksər hallarda burada açıqlanmış ifadələrin qəti olaraq düzgün olduğunu 

və  indi  bunların  elmi  üsullarla  təsdiq  edildiyini  söyləyə  bilərsiniz.  Quranda  qeyd  edilən  ifadələrin 

əksəriyyəti  həmin  dövr  üçün  hələ  sübut  edilməmişdi,  lakin  müasir  elmi  üsullar  indi 

Hz.Mühəmmədin 1400 il əvvəl söylədiklərini sübut edən bir səviyyədədir (1, s. 393). 

Səudiyyə  Ərəbistanı,  Ciddə,  Kral  Əbdüləziz  Universitetində  dəniz  geologiyası  professoru 

Durya Rao yazır ki, belə bir məlumatın hələ o vaxt, yəni 1400 il əvvəl mövcud olduğunu təsəvvür 

etmək  çətindir.  Bəlkə  bəzi  şeylər  bəsit  bir  fikir  şəklində  mövcud  ola  bilərdi,  ancaq  bunları  çox 

müfəssəl  bir  şəkildə  izah  edə  bilmək  çox  müşküldür.  Elə  isə  bu  məlumatlar  fövqəltəbii  bir 

mənbədən gəlmiş olmalıdır deyə fikirləşirəm. 

ABŞ-ın  geologiya  sahəsində  tanınmış  alimlərindən  professor  Palmarın  dediklərindən:  Bu 

kitab  (Quran)  keçmişdən,  yaxın  dövrdən  və  gələcəkdən  bəhs  edir.  Yaponiya,  okean  geologiyası 

sahəsində  dünyaca  məşhur  alim  prof.  Syavda  Quranda  dağların  yer  üzünü  sabit  etmək  funksiyası 

haqqında deyir ki, inanıram ki, bu Quran məlumatı çox maraqlı və haradasa imkan xaricindədir. Bu 

kitabın təbliği çox dəyərlidir (1, s. 395). 

Yaponiya, Tokio rəsədxanasının direktoru professor Yoşihid Kotsay yazır ki, Quranda düzgün 

astronomiya  həqiqətləri  tapdığım  üçün  çox  təsirləndiyimi  söyləyə  bilərəm.  Bunu  xüsusilə  bizim 

kimi kainatın ən kiçik hissəsini incələyən müasir astronomlar üçün deyə bilərəm. Ən xırda hissəni 

də  başa  düşmək  üçün  bütün  səylərimizi  səfərbər  edirik.  Çünki  teleskoplardan  istifadə  edərək  və 

bütün  kainat  haqqında  düşünməyərək  yalnız  göy  üzünün  ən  kiçik  hissələrini  görə  bilirik.  Elə  isə 

Quran oxuyaraq və suallara Quranda cavab taparaq kainat tədqiqatlarım üçün gələcək istiqamətimi 

fikirləşirəm (1, s. 393). 

Fransa  imperatoru  Napoleon  Bonapart  deyir:  “Dünyadakı  bütün  alim  və  mütəfəkkirləri  bir 

yerə  yığaraq  yeganə  doğru  və  insanları  səadətə  aparacaq  tək  bir  vasitə  olan  Quranın  prinsiplərinə 

əsaslanan müştərək bir rejim quracağım dövrün çox yaxın olduğuna ümid edirəm” (1, s. 397). 

Quranı  üç  dəfə  oxuduğunu  söyləyən  İngiltərənin  keçmiş  baş  naziri  Toni  Bleyer  Quran 

əxlaqına heyranlığını əksər açıqlamalarında dilə gətirərək, Quranın ona ilham verdiyini çıxışlarında 

dəfələrlə qeyd etmişdir (1, s. 398). 

2001-ci  il  sentyabr  ayının  26-da  ABŞ  Prezidenti  Buş  Amerikanın  müsəlman  təşkilatlarının 

liderlərini Ağ Evdə qəbul edərkən ona bağışlanan hədiyyə Qurani Kərim idi. Mətbuat konfransında 

“Mənə  verdiyiniz  hədiyyə  –  Quran  üçün  sizə  çox  təşəkkür  edirəm.  Çox  həssaslıqla  seçilmiş  bir 

hədiyyədir” deyərək razılığını bildirmişdir (1, s. 402). 

Qurana verilən bu dəyərlər onun inanılmaz möcüzələri ilə bağlıdır. Quranın riyazi möcüzələri 

bunu  bir  daha  təsdiq  edir.  Bu  möcüzəyə  bir  nümunə  olaraq  Quranda  bəzi  kəlmələrin  eyni  sayda 

təkrarlanmasını 

göstərmək  mümkündür.  Sözlərin  təkrarlanması  və  onların  statistik 

hesablanmalarına dair göstəricilərdən nümunələrə müraciət edək:  

“Yeddi göy” ifadəsi 7 dəfə, Göylərin yaradılması” (“xəlqu səməvat”) 7 dəfə, “gün” (“yəum”) 

sözü ismin tək halında 365 dəfə işləndiyi halda, cəm halında, yəni “günlər” (“əyyam və yəuməyn”) 

kəlmələri 30 dəfə, ay 12, “bitki” və “ağac” sözləri eyni sayda 26 dəfə təkrar edilir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  “qəza”  sözü  117  dəfə  qeyd  olunduğu  halda,  Quranın  əsas  əxlaqi 

xüsusiyyətlərindən sayılan “bağışlamaq” ifadəsi bu saydan 2 dəfə çox,  yəni 234 dəfə təkrar edilir. 

Ayrı-ayrılıqda “dünya” və “axirət” 115, “şeytan” və “mələk” 88, “iman” (şəkilçisiz) və “küfr” 25, 

“cənnət” və “cəhənnəm”77, “zəkat” və “bərəkət” 32 dəfə təkrar olunmuşdur. 

Tibbi  baxımından  bəzi  məsələləri  qabartmaq  yerinə  düşür.  Quranda  “qadın”  və  “kişi” 

kəlmələri  də  eyni  saydadır  –  hər  biri  23  dəfə  işlədilib.  Qadın-kişi  sözlərinin  Quranda  təkrar  sayı 

olan 23, həmçinin insan embrionunun meydana gəlməsində yumurta və spermadan gələn xromosom 

sayıdır. İnsanın xromosom sayı da anadan və atadan gələn 23-23 xromosomun cəmi olaraq 46-dır. 

“İnsan”  kəlməsinə  Quranda  65  dəfə  rast  gəlinir.  İnsanın  yaradılış  mərhələlərinin  sayının  cəmi  də 

eynidir  –  65.  Bu  mərhələlərə  nəzər  salaq:  Torpaq  (Turabun)  –  17  dəfə,  Nüftə  (Nuftun)  12  dəfə, 

Embrion (əlaq) – 6 dəfə, Bir tikə ət (məda’a) – 3 dəfə, Sümük (İramun) – 15 dəfə, Ət (Ləhmun) – 

12 dəfə. Göründüyü kimi, bu mərhələlərin cəmi 65 dəfədir. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

256

 

 

 

 

Nümunə  üçün  verilən  bu  hesablamalar  göz  qabağındadır.  Ərəb  əlifbasında  hər  hərfin  bir 

dəyəri  var.  Yəni  ərəb  dilində  hər  hərf  bir  rəqəmə  uyğun  gəlir.  Bundan  istifadə  edərək  müxtəlif 

hesablamalar aparılır. Bu hesaba “əbcəd hesabı” və ya “hisab-i cüməl” deyilir. 

Qeyd edildiyi kimi (1, s. 355-356) əbcəd əlifba sisteminin hər bir hərfinin müxtəlif rəqəmlərə 

uyğun gəlmə xüsusiyyətindən istifadə edən müsəlmanlar bundan müxtəlif sahələrdə  yararlanıblar. 

Cifr (əbcəd) elmi də belə sahələrdən biridir. Maraqlıdır ki, cifr gələcəkdə baş verməsi ehtimal edilən 

işlərdən  xəbər  verən  elmin  adıdır.  Buna  görə  simvolik  şəkillər  və  hərflərin  əbcəd  sayının  gəldiyi 

rəqəmlərin üzərində aparılan izahlar bu sahə ilə məşğul olanların müraciət etdiyi  yollardan biridir. 

Əbcədlə  cifr  üsulları  arasındakı  əsas  fərq  budur  ki,  əbcəd  artıq  baş  verənlər,  cift  isə  baş  verməsi 

güman edilənlər haqqında elmdir. 

Həqiqi  mənada  belədir  ki,  bu  hesab  üsulu  kökləri  çox  qədimlərə  çıxan  və  Quran 

göndərilməmişdən  əvvəl  də  çox  geniş  istifadə  edilən  bir  üsuldur.  Ərəb  tarixində  baş  verən  bütün 

hadisələr hərflərə rəqəm dəyəri verilərək yazılır və bununla da hər hadisənin tarixi də qeyd edilmiş 

olurdu. Bu tarixlər istifadə edilən hər hərfin xüsusi rəqəm dəyərlərinin toplanması ilə əldə edilirdi. 

Müəllifin qeyd etdiyi kimi, Quranda qeyd edilən bəzi ayələr bu əbcəd üsulu ilə incələnəndə bu 

ayələrin  öz  mənalarına  uyğun  olaraq  bəzi  tarixlərlə  üst-üstə  düşdüyünü  görürük.  Bu  ayələrdə 

haqqında danışılan hadisələrin əbcəd hesabları ilə əldə edilmiş tarixlərdə həyata keçdiyini görəndə 

isə bəhs edilən ayələrdə həmin hadisələrə gizli bir işarə olduğunu başa düşürük (1, s. 356). 

Ədəbi dil baxımından Qurana  yanaşdıqda qeyd edilir ki, Quranı təqlidolunmaz və bənzərsiz 

edən xüsusiyyətlərindən biri də onun ədəbi məziyyətləri ilə birbaşa bağlıdır. Quran ərəb dilində olsa 

da, o, ərəb ədəbiyyatında işlədilən dil qəbilələrindən heç birinə oxşamır. 

Qurandakı  qafiyə  sisteminə  “səci”  deyilir.  Filoloqlar  Quranda  işlədilən  bu  qafiyələrin  də 

möcüzə  olduğunu  bildirirlər.  Məşhur  ingilis  alimi,  prof.  Adil  M.A.Abbas  Quranın  qrammatik 

baxımdan bir möcüzə olmasını sübut etmək üçün yazdığı “Elmi möcüzələr” (“Science Miracles”) 

adlı kitabında Quranda istifadə edilən hərfləri və qafiyə sistemini qrafiklər və  cədvəllər vasitəsilə 

geniş tədqiq etmişdir (1, s. 374-375). 

Yekun  olaraq  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qurana  qafiyə  baxımdan  yanaşdıqda  aydın  olur  ki, 

qafiyələrin  təxminən  80%-i  “əlif”  və  ya  “nun”  hərflərindən  ibarət  elan  3  səsdən  (n,  m,  a)  təşkil 

edilib. “Nun” hərfindən başqa, ayələrin 30%-i “mim”, “əlif” və “ya” ilə qafiyələnir. 

 

ƏDƏBİYYAT 

1. Harun Yəhya  –  Adnan Oktar tərcümə:  Elşad Miri.  “Quran möcüzələri” Türkiyə,  İstanbul, 

oktyabr 2009, 440 səh. 

 

XÜLASƏ 

Multikultural  dəyərlərin  və  din  siyasətinin  öyrənilməsində  Quranda  verilən  möcüzələrin 

əhəmiyyəti böyükdür. Quranda deyilənlərin hamı  tərəfindən qəbul edilməsi yolu ilə bu müqəddəs 

kitab  dünyanın  böyük  ilahi  kitabları  arasında  mühüm  yer  tutur.  Quran  insan  düşüncəsində 

özünəməxsus bir nizam yaratmışdır. 

 

Roza Huseyn qizi Eyvazova 

MULTICULTURAL VALUES AND POLICY OF RELIGION 

SUMMARY 

The  importance  of  the  miracles  that  are  given  in  Quran  is  great.  Acceptance  of  the  tells 

mentioned  in  Quran  by  everyone  gives  opportunity  to    this  holy  book  to  take  significant  place 

among  the  great  divine  books  of  the  world.  Quran  have  established  capricious  order  in  human 

thought.  

 

 

 

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

257

 

 

 

 

Nəzakət Qaziyeva, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 

[e-mail] 

 

DİL EKOLOGİYASI VƏ NORMA 

 

Açar sözlər: ekolinqvistik, norma, modifikasiya,  diferensiasiya, situasiya 

Keywords: ekolinqvistik, norms, modification, differentiation, situation 

 

Müasir  dövrdə  elmin  inkişafı  müxtəlif  sahələrdə  yeni  metodların  tətbiqi,  yeni  istiqamətlər 

üzrə  diferensiasiya  və  inteqrasiya  proseslərinin  baş  verməsi,  əldə  edilən  nailiyyətlərdən  istifadə 

olunmaqla  yeni,  fərqli  yanaşmanın  meydana  gəlməsi  ilə  səciyyələnə  bilər.  İstənilən  elm  sahəsi  və 

istiqamət  üzrə  daha    dəqiq  nəticənin  əldə  olunması  üçün  tədqiqat  metodunun  düzgün  seçiminin  

xüsusi  əhəmiyyətə  malik  olması  şübhəsizdir.  Məsələlərə  analitik  baxımdan  yanaşmanın  nəticəsi 

kimi  son  dövrlərdə    dilçilikdə  ənənəvi  istiqamətlərlə  yanaşı,      sosiolinqvistik,  psixolinqvistik, 

praqmalinqvistik  yönlü      multidistiplinar  tədqiqatların  geniş  yayılması  müxtəlif  elm  sahələrinin 

qovşağında  dilin  və  nitqin  fərqli  baxış  bucağından  araşdırılmasına  şərait  yaradır.  Bu  tədqiqatlar  

dildə  müəyyən təsirlərin nəticəsi kimi “törədici” proseslərin mövcudluğunu, həm dil daşıyıcısı kimi  

insanın mürəkkəb və çoxyönlü varlıq olaraq dil sisteminə yalnız immanent sistem kimi  yanaşmanın 

düzgün  olmadığını  göstərir.  Əlbəttə,  xüsusi  daxili  qanunauyğunluğa  malik  sistem  kimi  dildə 

immanent  qanunların  mövcudluğu,    dilin  öz  təbiətindən  doğan,  xarici  təsirlərdən  asılı  olmadan 

gedən  proseslər  danılmazdır,  lakin  onu  dil  daşıyıcısı  olan  insandan  və  cəmiyyətdən  təcrid  edərək 

tədqiq  etmək  də  mümkün  deyil.    B.A.Serebrennikov  dildə  cəmiyyətdə  baş  verən  hadisələrə 

tamamilə  laqeyd olan sahələrin mövcudluğunu, immanent  qanunların  məhz bu sahələrdə  meydana 

çıxdığını qeyd edir (1; 53).  

Dilin  qapalı  yox,  açıq  sistem  olduğunu  xatırladan  (2;  323),    məhz  dilin  özünün  eyni  olaraq 

qalması  və  eyni  zamanda  yeni  ənənələri  özünə  daxil  etməsinin  onun  dil  kimi  fəaliyyətini  təmin 

etdiyini və onun “tarixi obyekt” xarakterini müəyyənləşdirdiyini (2; 343) yazan E.Koseriuya görə, 

“Dil  sisteminə innovasiyalar onun digər hissələrinə təsir  etmədən daxil ola bilər. Düzdür, hər  cür 

dəyişiklik nədəsə  sistemi  ... modifikasiya edir, lakin  dəyişiklik sistemi dağıtmır” (2; 323). Dilçilik 

sahəsində  mövcud  müasir  təmayüllər  dilə  struktur  yanaşmanın  bəzi  məhdudiyyətlərini  aradan 

qaldırmaqla  dilin  ictimai  hadisə  kimi  daha  dərindən  və  hərtərəfli  öyrənilməsini  qarşıya  məqsəd 

olaraq  qoyur.    Bir  çox  hallarda  tədqiqatçını  bir  sistem  olaraq  dil  özü  yox,  dildə  etnik,  mədəni  və 

sosial  amillərin  əksi,  insanın  ictimai  həyatında  dilin  rolu  kimi  məsələlər  maraqlandırır.    Müxtəlif 

elm  sahələri  ilə  dilçiliyin  qovşağında  yaranan  dilçilik  sahələri  –  psixolinqvistika,  etnolinqvistika, 

koqnitiv dilçilik, sosiolinqvistika, linqvokulturologiya, praqmalinqvistika və digərləri dil sisteminə 

immanent yanaşmanın yetərli olmadığını göstərir.  

Qloballaşma  dövründə  dil  situasiyasının  təhlili,  konkret  dillərdə  baş  verən  dəyişmələrin 

istiqaməti  sosial  faktorun  dilə  təsirinin  danılmaz  olduğunu  bir  daha  sübut  edir.  Qloballaşma  bir 

tərəfdən  ümumi  bəşəri  dəyərlərin  yaranması  şəklində  təzahür  edirsə,  digər  tərəfdən  sıx  qarşılıqlı 

əlaqələr  inteqrasiya  prosesinin  güclənməsinə,  milli  mədəniyyətlərin,  eləcə  də  dillərin 

sıxışdırılmasına gətirib çıxarır. Bu baxımdan qloballaşma dilə və dil siyasətinə təsir göstərən iki əks 

faktoru  aktuallaşdırır:  ünsiyyət  ehtiyacı,  tələbi  (bunun  üçün  ortaq  modellər)  və  dil  müstəqilliyi, 

milliliyi  qorumaq  meyli.  Daxildən  tənzimlənən  sistem  olmasına  baxmayaraq,  insan  faktoru  ilə 

birbaşa bağlı olan dilə psixoloji, fizioloji, sosioloji faktorların təsiri izsiz ötüşmür, müxtəlif səbəbli 

dəyişikliklər sistem daxilində biri digərini şərtləndirir.  Milli təfəkkürün və  varlığın ifadəçisi kimi  

kifayət  qədər  əhəmiyyətli  və  incə  məqamlarla  bağlı  olan  dilə  bəzi  tarixi  məqamlarda,  müasir 

qloballaşma  dövründə    olduğu  kimi,  dildənkənar  amillərin  təsiri  ilə  qeyri-təbii  meyillərin,  dilin 

təbiətinə  və  tipologiyasına  yad  olan    proses  və  “qəlib”lərin    tətbiqi  nəticəsində  dil  mənzərəsində 

nəzərə  çarpan  “təsadüfi”  dəyişikliklər  özünü  göstərir.    Belə  halların  qarşısının  vaxtında  alınması, 

uyğun  prinsip  və  qaydaların  müəyyənləşməsi  norma  səviyyəsində    artıqlığa  gətirib  çıxaran  

variativliyin  qarşısını ala bilər.