Silikat materiallar ishlab chiqarishda issiqlik jarayonlari unumdorligini oshirishni tadqiq etish

1-rasm 
O’zbekiston Respublikasining Qoraqalpog’iston respublikasi va Xorazm viloyati 
kesimlarida google map ilovasidan olingan balandlik rakursidagi rasmi. 
Ushbu rasmda: 
Rasmdan ko’rinib turganidek respublikamizning ushbu hududlarida asosiy 
qamrovni barxan qumlari egallab turibdi. Barchamizga ayonki bizning 
respublikamizda asosiy devorbop qurilish materiali sifatida gil tuproq asosidagi 
keramik g’isht ishlatiladi, keramik g’isht devor barpo qilish uchun mukammal 
material bo’lishi mumkin ammo masalaning yana bir tomoni borki unga befarq qarab 
bo’lmaydi. Bu jihat shundan iboratki keramik g’isht uchun asosiy hom-ashyo 
sanaladigan gil tuproq (soz tuproq) zahiralarining respublikamiz hududid kamayib 
borayotgani va ushbu tuproqning aksaryat qismi unumdor ekani masalaga jiddiy 
yondoshish kerak ekanligini taqazo etadi.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida keramik g’isht ishlab chiqaruvchi 
951 ta korxona mavjud bo’lib ular bir yil davomida deyarli 3,1 milliard standard 
g’isht ishlab chiqarish quvvatiga ega. Va ushbu zavodlardagi ishlab chiqarishning 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
398

---

yillik o'sish sur'atlari to'qqiz o'n foiz atrofida o'zgarib turadi. Yuqoridagi 
raqamlarning nihoyatda katta ekanligi mamlakatimizda ananaviy g’isht o’rniga silikat 
g’isht ishlab chiqarish va undan keng ko’lamda foydalanish kerakligini anglatadi. 
Shu o’rinda silikat materiallarning ba’zi bir xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz, 
sun’iy tosh materiallar va buyumlarga sement asosidagi beton hamda qorishma, gips, 
ohak va magnezial bog‘lovchilar asosidagi kompozitlar kiradi. Sun’iy tosh 
materiallari olishda to‘ldirgichlar sifatida kvars qumi, shlak, kul, pemza yog‘och 
qipig‘i va tolasi, qog‘oz sanoati chiqindisi va boshqalar ishlatiladi. Bu materiallarni 
ishlab chiqarish umumiy texnologiyasi bog‘lovchilar va to‘ldirgichlarni aralashtirib 
qorishma tayyorlash, qoliplash va qotishini tezlashtirish kabi asosiy jarayonlardan 
iboratdir. Ohak (silikat) bog‘lovchisi asosida silikat, ohak-shlakli va ohakkulli 
g‘ishtlar, silikatli hamda ko‘piksilikatli va boshqa zich hamda yacheykali silikat 
betonlar va temirbetonlar tayyorlanadi. Gips asosida pardevor plitalar, gipsbeton 
toshlar, qoplama listlar, arxitektura qismlari va h.k. kompozitsion buyumlar olinadi. 
Ohak va gips asosida olinadigan ekologik toza kompozitsion buyumlarning ravnaq 
topishi uchun kvars qumi va boshqa to‘ldirgichlarning serobligi, mineral bog‘lovchi 
xomashyo zaxirasining beqiyosligi, ishlab chiqarish jarayonining energiya 
tejamkorligi to‘la avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash imkoniyati asosiy sabab 
bo‘ladi. 
Silikat buyumlar ohak yoki u asosidagi aralash bog‘lovchilar, qum, kukun 
giltuproqli qo‘shimchalar va suv qorishmasini qoliplash va reaktor-avtoklavlarda 0,8–
1,3 MPa bosim ostida va 175–200°C bug‘ yoki bug‘-havo aralashmasi haroratda 
ishlov berib tayyorlanadi. Ohak bog‘lovchi kvars qumi va suv aralashmasidan 
tayyorlangan buyum avtoklavda ishlov berilganda kalsiy gidrosilikat hosil bo‘ladi: 
Ca(OH)
2
+SiO
2
=mH
2
O=CaO·SiO
2
·nH
2
O 
Qorishmani tashkil etuvchilarning tarkibiga qarab turli gidrosilikatlar hosil 
bo‘ladi: tobermorit 5CaO·6SiO 
2
·5H
2
O, kuchsiz kristallangan gidrosilikatlar: (0,8–
1,5) CaO·SiO
2
·H
2
O va (1,5–2) CaO.SiO
2
·H
2
O. Yuqori miqdorda ohakli 
qorishmalardan gillebrandit 2CaO 
2
·SiO
2
·H
2
O hosil bo‘ladi. 
Avtoklav gorizontal holda joylashgan po‘lat silindr bo‘lib, yon tomonlari zich 
yopiladigan qopqoqlar bilan jihozlangan (2-rasm). Avtoklavning pastki qismiga 
buyum ortilgan vagonetkalar yurishga mo‘ljallangan relslar yotqizilgan. Avtoklav, 
issiqlikni saqlash maqsadida, issiqlik izolatsiyasi materiallari bilan qoplanadi. 
Avtoklav ishlov berish jarayonini boshqarish va avtomatik nazorat qilish maqsadida 
maxsus moslama, profesessor yoki kompyuterlar bilan jihozlanadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
399

---

2-rasm 
Avtoklavning umumiy ko’rinishi. 
Xulosa qilib shularni aytish mumkin: 
- silikat materiallar shaklining bir hil silliqlikda bo’lishi ulardan foydalanish 
jarayonida, qurilishda qo’llashda ortiqcha urinish va mehnat talab qilmaydi; 
- Devorbop materiallar ishlab chiqarishda hom-ashyo bazasining tahlili shuni 
ko’rsatadiki mamlakatimizda devorbop materiallar ishlab chiqarish uchun gil tuproq 
zahirasining yetarli emasligi va barhan qumlarining hom-ashyo zahirasi yetarli 
darajada ekanligi va mustahkam devorbop materiallar olish imkoniyati bor ekanligini 
ko’rsatib berdi; 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. R.A.Rahimov - Devorbop materiallar va buyumlar. Darslik 
2. N.A.Samig’ov – Qurilish materiallari va buyumlari. Darslik 
3. R.A.Rahimov, G.R.Ma’rupova - Сухие Строительные Смеси с 
Применением Ультрадисперсных Активных Минеральных Добавок На Основе 
Золы Рисовой Лузги. Ilmiy maqola. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
400