O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti amanova nigoraning
Maktabgacha ta’lim muassasalari o‘quv mashg’ulotlarida
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Maktabgacha ta’lim muassasalari o‘quv mashg’ulotlarida
Beruniyning axloqiy va mehnat tarbiyasiga doir qaraShlaridan samarali foydalanishnig imkoniyatlari. Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy yoshlarni tarbiyalashda aqliy, axloqiy, mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy gigiyenasi, xalqlar o`rtasidagi do`stlik, hamkorlik haqidagi tushunchalar katta ahamiyatga egadir. Olim axloqlilikning belgilari sifatida yaxshilik, to`g`rilik, adolat, kamtarlik, sahovat, olijanoblik, do`stlik va hamkorlik, mehnat va hunar egallash, poklik, go`zallikka intiliSh kabilarni ilgari surgan. Bularning barchasini u yaratgan asarlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlarga bog`lab tushuntirgan. Zero, mashhur Amrikolik tarixchi olim J.Sarton jahon fani tarixida XI- asrning birinchi yarmini Beruniy davri deb atadi. Shuningdek, uni o`z davrining jahondagi birinchi donishmandi deb baholaydi. Beruniyning ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq yirik ilmiy asarlar yaratganligi ham bu fikrning o`rinli ekanligini tasdiqlaydi. Olimning axloqiy qarashlari vositasida bolalarga tarbiya berilsa, ko’zlangan natijaga tez va sifatli erishiSh imkoniyati katta bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullardan foydalaniladi. Axloqiy tarbiya metodlari - bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini egallab olishi, ularda madaniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy his-tuyg‘ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat usulidir. Axloqiy tarbiya metodlari quyidagi guruhga bo‘linadi: – axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish xohishini shakllantirishga qaratilgan metodlar: – axloqiy his-tuyg‘ular va munosabatlarni rag‘batlantirishga qaratilgan yordamchi metodlar: Guruh metodlari axloqiy his-tuyg‘ular va shaxsiy sifatlarni tarbiyalashni ta’minlaydi. shuningdek, ko‘rsatmali, og‘zaki metodlar, tushuntirishni ko‘rsatish bilan qo‘Shib olib borish. Tarbiyachining hikoyasi, o‘qib berish, axloqiy mavzularda suhbatlar (rasmga qarab, tajribaga asoslanib, o‘qilganlar bo‘yicha), kuzatish, rasmlarni namoyish qilish, bolalar adabiyoti va hayotdagi ijobiy misollardan foydalanish asosida olib boriladi. Yuqorida keltirilgan metodlar orqali bolalarga axloqiy me’yor va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o‘rgatiladi, ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi. Bu metodlarga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: bolalarning yaxshilik va yomonlik to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish; aqliy, xulq-atvor meyorlarini muhokama qilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning his-tuyg‘usiga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish. Bolani noo‘rin tanqid qiliSh, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tiborsizlik qilish yaramaydi. Barcha metodlardan ma’lum izchillik bilan kompleks ravishda foydalaniladi. Har bir metod o‘ziga xos bo‘lib, ma’lum vazifani bajaradi. Buni bir qator misollar orqali ko‘rib chiqamiz. Tushuntirish ko‘pincha bolalarga yangi axloqiy tushuncha, me’yor, qoida bayon qilib borilayotganda ishlatiladi. Tushuntirish kattalarning jonli so‘zi va namunasiga asoslanadi. Masalan; ro‘paradan kelayotgan tanish kishiga xushmuomalalik bilan salom berish uchun avvalo, bir oz to‘xtab, u kishining yuziga qarab kulimsirab «Assalomu alaykum» deyish va yana yo‘lida davom etish kerak. Tushuntirish va ko‘rsatish tabiiy holda bo’lishi kerak. Axloqiy mavzulardagi suhbatni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning hamma guruhlarida qo‘llash mumkin. Tushuntirish yorqin bo‘lib, bolalarning his- hayajoniga yetarlicha ta’sir etishi kerak. Bu metodning asosiy vazifasiga quyidagilar kiradi: – bolalarda ijobiy-axloqiy hislarni uyg‘ota olish, ertak qahramonlariga hamdardlik bildirish hamda yutug‘idan quvonish va muvaffaqiyatsizligiga birgalashib achinish; – bolalarga tushunarsiz bo‘lgan ayrim axloq qoidalarining mazmunini ochib berish; – axloqiy mavzulardagi hikoyalardan mashg‘ulotlarda, sayrlarda, bolalarning o‘z hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan joylarda foydalanish. Axloqiy mavzulardagi suhbatlar orqali bolalar axloq me’yorlari va qoidalarini, ijobiy xulq shakllarini egallabgina qolmay, Shu bilan bir qatorda ularda axloq qoidalari va meyorlariga nisbatan talab yuzaga keladi. Bolalarning axloqiy tajribalarini kengaytirib borish xulqning axloqiy sabablarini aniqlab borish kerak. Suhbat jarayonida bolalar o‘z fikr-mulohazalarini aytishlariga keng imkon beriladi. Shunda ular har bir xatti-harakatini ongli ravishda, axloq me’yorlari va qoidalari doirasida bajarishga urinadilar. Shuningdek, bolalarga badiiy adabiyotlarni o‘qib berish, san’at asarlari va amaliy san’at buyumlarini tomosha qilish, musiqa va ashula eshitish bolalarda estetik hisni uyg‘otadi hamda axloqiy qoida va meyorlarni singdirib boradi. Amaliy va o‘yin metodlari - o‘yin mashqlar, muammoli vaziyatlar, izlanuvchanlik faoliyati, pedagogik masalalarni yechish, didaktik va harakatli, sahnalashtirilgan o‘yinlar inssenirovka bolalarning hamma faoliyatiga rahbarlikni ham shu guruh metodlariga kiritish mumkin. Metodlar axloqiy tasavvur va tushunchalarni mustahkamlashga, bolalarda axloqiy tajribani to‘plashga, axloq meyorlari va qoidalarini ongli ravishda egallab olishga yordam beradi. O‘yin kichik bog‘cha yoshidagi bolalar uchun mashq hisoblanadi va axloqiy xulq va odatlarni tarbiyalashning eng ta’sirli usulidir. Unga qoidalarni mashq qildirish-foydali odatlarni qaytarish kabilar kiradi. Muammoli vaziyat o‘zining ahamiyati jihatidan mashqqa juda yaqin turadi, ammo uning o‘ziga xos tomoni bolada faollik, ijodkorlik, mustaqillik namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Dastlab hikoya-vaziyat (tugallanmagan hikoya) tavsiya etiladi, masalan, birorta hikoya ma’lum yerida to‘xtatiladi. Tarbiyachi bolalarga hikoyadagi qahramonlar xulqini baholashni tavsiya etadi. Bolalarning javoblari muhokama etiladi va hikoyadagi ijobiy insoniy xulq haqida bir fikrga kelinadi. Axloqiy tarbiya metodlaridan tarbiyachi bolalarda ijobiy axloqiy sifatlarni mustahkamlaSh bola xulqidagi saibiy tomonlarni bartaraf etish maqsadida foydalaniladi. Bunda tushuntirish, ishontirish, suhbat shakllari qulay bo‘ladi. Rag‘batlantirish va jazolash axloqiy tarbiyaning qo‘shimcha metodi bo‘lib, u asosiy metodlarga ta’sir etishning o‘ziga xos vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Tarbiyachi boladagi ijobiy xatti-harakatni faollashtirish yoki bo‘lmasa, bolani yomon qiliqlardan qaytarish uchun rag‘batlantirishdan foydalaniladi. Bolalar bog‘chasida rag‘batlantirish shakllari: maqtaSh, ma’qullaSh, bolaga o‘yinda boSh rolni berish. Jazo shakllariga esa tanbeh, ma’qullamaslik, yaxshi qurgan o‘yinchog‘ini bermaslik kiradi. Jismoniy jazo qat’iyan man etiladi. Jazoning bosh vazifasi yuzaga kelgan nizolarni bartaraf etish, yangisining yuzaga keliShiga yo‘l qo‘ymaslik. Axloqiy odatlarni tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: 1. Axloqiy tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ya’ni pedagog va bolalarning o‘zaro munosabatlari bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan qaraShga asoslaniShi kerak. 2. Pedagogik jarayonni shunday tashkil etish kerakki, unda bolaning o‘zi ijobiy odatlarni egallab borsin, salbiy xususiyatlarni yo‘qotishga intilsin. 3. Axloqiy tarbiya bolaning ijobiy xulqiga asoslanib amalga oshirilishi zarur. 4. Bolani tarbiyalash uchun yaxshi hissiy muhit yaratish kerak. Jazolash va qo‘rqitish bilan ijobiy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi. 5. Bolada axloqiy odatlarni shakllantirish uchun undagi ma’lum odatlarga asoslaniSh kerak. 6. Ijobiy odatlarni yuzaga keltirish uchun qiziqarli faoliyatlarni tashkil etish kerak. shunday qilib, bolalarning axloqiy tasavvur va tushunchalarni egallab olib, uni kundalik odatga aylantirishlari uchun bolalarning kattalar rahbarligidagi faoliyatni taShkil etish lozim. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his- tuyg‘ularni tarbiyalaSh uchun hamma vosita va metodlarni qo‘llasa, yaxshi xulq namunalarini o‘rgatish ancha oson kechadi. U o‘z asarlarida bolalarni kichik yoshidan mehnat qilishga o‘rgatib borish, kattalar mehnatini ezozlaydigan qilib tarbiyalash, bolani ilm va kasbga yo‘naltirish oilaning diqqat markazida bo’lishi kerakligi to‘g‘risida fikrlar bildirgan. Albatta, mehnat bilan o‘lg‘aygan farzand axloqiy jihatdan odobli va yaxshi xulqli bo‘lib o‘sadi. U oilada boshlangan mehnat tarbiyasini maktabda ta’lim bilan birga hunar o‘rgatishga bog‘lab davom ettirish lozimligini alohida ta’kidlagan. Ulug‘ mutafakkir mehnat va kasb-hunar vorislik asosida avloddan-avlodga meros bo‘lib o‘tishini sinchkovlik bilan o‘rgangan va insonlarning hunarmandchilik faoliyatlarini yuqori baholagan. Mehnat va kasb-kor bilan shug‘ullanib borgan bolaning tafakkur darajasi ham yuqori bo‘ladi. Negaki mehnat jarayonida bilishga intilish bola ongini ochib, u “Nega?” “Nimaga?” degan savollarga javob izlaydi. Serqirra faoliyat murakkab mehnatni, chuqur bilimni talab qiladi. O‘z-o‘zidan ayonki, biror foydali mashg‘ulot bilan band bo‘lgan bola tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi turli omillardan yiroqda bo‘ladi. Buyuk alloma shuni alohida uqtiradiki, barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan yaratiladi va inson qadr-qimmati uning avlod-ajdodining kim bo‘lganligi bilan emas, balki o‘zining halol mehnati bilan belgilanadi. Shuning uchun ham Beruniy oilada hammani o‘z kuchi va qobiliyatiga qarab ijtimoiy- foydali mehnatning, kasb-hunarning biror turi bilan Shug‘ullaniShga chaqiradi. Biror kishi ham bekorchi bo‘lmasin. Bekorchilik jamiyatga moddiy, ma’naviy zarar keltiradi, deb ko‘rsatadi. Xususan, Beruniy o‘z bolalarini jismoniy mehnatga, kasb-hunarga o‘rgatmaydigan zodagon oilalarni qattiq tanqid qiladi va bu kishilardan nafratlanadi: Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|