Ix-xii asrlarda o’zbek davlatchiligi: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot

Bug’roxon (859-955) yag’molar qavmiga mansub bo’lgan. Bu davlat hukmdorlari 
«arslonxon» yoki «qoraxon» unvonlari Qoraxon so’zining lug’aviy ma’nosi esa 
turkiy qabilalarda «ulug’», «buyuk» degan tushunchalarni anglatgan. Qoraxon 
«Tamg’achxon» ham deb yuritilgan.
Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni o’z qo’l ostiga kirita 
boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning Bolasog’un shahri bo’lgan. 
Abdulkarim Bug’roxon vafotidan keyin (955y) uning vorislari davrida Markaziy 
Tyan-Shan va Ettisuv o’lkalari egallanadi. Endilikda Qoraxoniylar Somoniylar 
hukmronlik qilayotgan Movarounnahr erlarini ham butunlay egallashga kirishadilar. 
Bu davrda Somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar, sinfiy ixtiloflar orqasida 
tanglik holatiga tushib qolgan edi. Bundan foydalangan Qoraxoniylar hukmdorlari - 
Hasan va Nasr Bug’roxonlar etakchiligidagi qo’shin Somoniylar qarshiligini 
qiyinchiliksiz engib, ikki bor (992 va 999 yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar 
sulolasining so’nggi vakili Ismoil al Muntasir (1000-1005) hukmronligi barham 
topdi. Oqibatda butun Movarounnahr hududlari Qoraxoniylar tasarrufiga o’tadi. Shu 
tariqa, Qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi. 
Qoraxoniylar 

---

Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish 
tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir 
yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan 
mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). 
Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat 
hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil 
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab 
ijtimoiysiyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida 
kechgan. Ayniqsa xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand, 
Buxoro, Balx va Termiz kabi joylarni qo’lga kiritish uchun saljuqiylar, qoraxitoylar 
bilan ko’p bor urush harakatlari olib borilgan. Xususan, saljuqiylarning so’ngi 
podshohi Sulton Sanjar (1118-1157) Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi 
hukmdori Arslonxon (1102-1130)ningzaiflashib qolganligidan va mahalliy 
ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. 
Shundan so’ng Qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton 
Sanjarga tobe bo’lib qoladilar. Biroq ko’p o’tmay bu hududlar yangidan sharqdan 
bostirib kelgan Qoraxitoylar ta’siriga tushib qoladi. 

---