O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

UMUMIY TILNI YARATISH SOHASIDA BO`LGAN KURASHLAR. 
PANTURKSIZM VA PANISLOMIZM 
(1905-1917 yillar) 
Ko`pchilik turkiy xalqlarda bo`lganidek, O`zbek xalqi o`rtasida ham 
umummiliy tilni yaratish masalasi keng tarqaldi. Natijada barcha turkiy xalqlarda 
bu masalada ikki xil qarash maydonga keldi. Bulardan birinchisi Ismoil Gaspirinskiy 
va Vasliy kabi shaxslar tashabbusi bilan yuzaga kelgan panturkistik va panislamistik 
nazariyalar bo`lsa, ikkinchisi milliy tilni o`z ona tili zaminida yaratish tarafdorlari 
bo`lgan demokratik ma`rifatparvarlarning qarashidir. 
Panturkizm [pan-barcha (yunoncha) va turkiya] Turk burjuaziyasi va 
pomeshchiklarning XX asr boshlarida paydo bo`lgan va turkiy tillarda gaplashuvchi 

---

141 
barcha xalqlarni Turkiya hukmronligiga bo`ysindirish, yagona turk davlatiga 
birlashtirish ideyasini targ`ib qiluvchi reaktsion shovinistik oqimdir 
Bunday g`oya til siyosatida ham o`z aksini topdi. 
Umumturkiy adabiy til nazariyasi dastlab qrimlik Ismoil Gaspirinskiyning 
«Tarjimon» gazetasida propaganda qilindi. Bu gazeta 1883 yildan chiqa boshlaydi va 
hamma turkiy xalqlar uchun umumiy adabiy til g`oyasini olg`a suradi. 1905 yilda 
Butunrossiya musulmonlarining III se`zdida Ismoil Gaspirinskiyning tashabbusi bilan 
turkiy xalqlar maktablarining yuqori sinflarida «yagona turkiy til» o`qitilishining 
majburiy qilib qo`yadi. 
Umumturkiy til masalasi esa tatar, ozarbayjon, o`zbek gazetalarida va 
jurnallarida turlicha talqin qilindi. 
«Ulfat» gazetasining 1906 yil 5 iyul’ sonida panturkist Ali Qo`rqudning 
«Istambuldan xat» nomli maqolasi bosiladi. Maqolada yozilishicha, usmonli turk tilini 
tatarlar, ozarlar, O`rta Osiyo turklari, Sibir’ va Mug`ulistongacha bo`lgan bir qator 
turkiy xalqlar tushunadilar. SHuning uchun u mumiy adabiy til bo`lishiga qodir. SHu 
gazetaning 1906 yil 19 iyuldagi sonida panturkist Kenjaboyning maqolasida ham 
yuqoridagi g`oya ifodalanadi. 
Tatar tilida chiqadigan «Vaqt» gazetasida esa turkiy xalqlar uchun tatar 
tili yagona adabiy til bo`lishi ta`kidlanadi. 
Bu xil panturkistik qarashlar Ozarbayjon va O`rta Osiyoda nashr 
etilayotgan matbuot sahifalarida ham ko`rinadi. 
O`zbek burjuaziyasi va -burjua millatchilari «chig`atoy» tilini O`rta Osiyo 
xalqlari uchun umumiy til bo`lishi kerakligini uqtirar va propaganda qilar edilar. 
Bunday va kurashlarning siyosiy mohiyatini venger turkologi G.Vamberi 
to`g`ri baholagan edi. «Reformistlar va puristlar umumiy turkiy til nazariyasini 
ko`tarib chiqish bilan xalqlarning etnik chegaralarini hisobga olmay umumturk xalqi 
yaratishni ko`zda tutadi». 
Ko`pchilik ommaga tushunarli bo`lmagan umumtil tez orada o`z o`rnini 

---

142 
milliy tillarga bo`shatib berdi. 
Bu davrga kelib panislamizm g`oyalari ham matbuot sahifalarida targ`ib 
qilina boshladi. Ma`lumki, panislamizm XIX asrning ikkinchi yarmida yaqin 
SHarqda paydo bo`ldi va musulmon mehnatkashlarining sinfiy kurashini so`ndirish 
maqsadida islom dinidagi barcha xalqlarni bir davlat qilib birlashtirishni targ`ib qilib 
kelgan 
reaktsion 
diniy-siyosiy 
oqimdir. 
Panislamizm 
g`oyalari 
SHarq 
mamalakatlaridagi 
reaktsion 
feodallar 
hamda 
yuqori 
tabaqa 
musulmon 
ruhoniylarining manfaatlariga xizmat qiladi. SHunday maslakda bo`lgan Vasliy 
(Samarqandlik) «Sadoi Farg`ona» gazetasining 1914 yil 21 sentyabr’ sonida «Islom 
asoslari»deb atalgan maqolasini e`lon qiladi. Unda quyidagilarni yozadi: «Bizning 
dinimiz islomdir. Har bir musulmon uchun u arab tilidur. Har bir musulmon arab 
tilining sarf va nahvini o`rganishi shart». Demak, bunda arab tilining adabiy til bo`la 
olishi ta`kidlanadi. 
Turkiy xalqlar adabiy tildagi bu xil panturkistik va panislamistik g`oyalar 
burjuaziyaga xalq ommasini yangi taraqqiyot yo`liga boshlash uchun imkoniyat 
bermadi. Burjua millatchilari bir qancha tortishuv va bahslardan so`ng matbuotda har 
bir tilning mustaqil hukm surishini tan oladilar. Ona tili uchun kurash adabiy va 
madaniy kurashning ajralmas qismi bo`lib qoldi. 
YUqoridagi fikrlarga qaramasdan, Turkistonda o`zbek adabiy tili ilg`or 
mahalliy intilligentsiya tomonidan rivojlantirildi. Bunda Furqat, Sattorxon, Ishokxon, 
Mulla Muhammadamin kabi demokrat ma`rifatparvarlarning roli katta bo`ldi. 
Ayniqsa, o`zbek adabiy tilining targ`ib qilinishi va o`rganilishi haqida Mulla 
Muhammadamin tomonidan «Turkcha qoida» asarining yaratilishi muhim ahamiyatga ega 
bo`ldi. Unda asosan arab tili grammatikasining ta`siri kuchli bo`lsa ham, o`zbek tili 
faktlari nisbatan to`g`i yoritildi. Asarda faqat arab grammatikasi emas, balki rus 
tilshunosligi elementlari ham (ayniqsa, punktuatsiyaga oid bo`limda) mavjud edi. 
Asarning «turkcha qoida» deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki u davrda 
o`zbek adabiy tiliga nisbatan turkcha, o`zbekcha degan terminni qo`llash traditsiyasi 

---

143 
mavjud edi. 
O`zbek adabiy tili turli davrlarni o`z boshidan kechirdi. Natijada turli davrlarda 
turli so`z va grammatik formalar qo`llanishda bo`lgan. Masalan, XI va XVI asrlarda 
o`zbek adabiy tilida ko`plab arab, fors-tojik so`zlari qo`llangan bo`lsa, XIX asrning 2-
yarmiga kelib O`rta Osiyoni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi natijasida o`zbek 
tiliga anchagina rus va rus tili orqaly internatsional’ so`zlar kirib keldi.