O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

izvosh, semafor, starshiy, paliska, vekseya, gostinitsa, militsiya, odiyal, banka, 
gubernator, pechat’, protes, zakon, voenn’sh, sud, papka, vintovka, oryol va boshqa 
shaklda. 
Hamza asarlarida dialektizmlar ko`pincha asarda tasvirlangan voqea-
hodisalarni xaqqoniy ko`rsatish uchun, personajlar nutqini xususiylashtirishni nazarda 
tutib ishlatilgan. 
Hamza asarlari tilida uchraydigan dialektizmlarning ko`pchiligi Farg`ona 

---

151 
tipidagi qarluq lahjasiga taalluqli dialektizmlardir (Qo`qon, Marg`ilon, Vodil). 
Masalan: Baqa // baqqa — bu yoqqa, tunov kun - o`tgan kun, ayag` - 
oyoq, buvi — ona, aya — ona (xola), chimaliq — toshk. go`shanga, vaj - narsa, 
uzog` yili - o`tgan yili, ozg`urish - yo`ldan urish va boshqalar. 
Hamza dramatik asarlarining til xususiyatlariga diqqat qilinganda, ularning 
tili badiiy ifodalarga boy, har bir personaj qaysi tabaqaga mansub ekanligiga qarab, 
o`ziga xos so`zlari bilan gaplashishi, xalq maqollari, hikmatli so`zlari va ixcham 
frazeologik iboralar juda o`rinli ishlatilgaligi ko`rinadi. 
Hamza asarlari til xususiyatlarini hozirgi zamon o`zbek adabiy tili bilan 
solishtirsak, ayrim fonetik va morfologik farqlarni ko`ramiz. 
Fonetik farqlar: 1. e>a: yatim, sanchalik, savgi, ban (men; 2. o//a: 
dada//doda, bala//bola; Z.i>u: xotun; 4. h>y: iloyim, arvayiga (ilohim, arvohiga); 5. 
b>m: mundog` - (bunday); 6. h>g`: nag`al (nahal); 7. q>g`: tuyog`, tarog`; 8. So`z 
o`rtasida bir «r» tushadi: bek (berk). 
Morfologik farqlar: 1. Qaratqich kelishigi Hamza asarlarida deyarli 
uchramaydi, doimo ikkala kelishikda ham -ni qo`llanaveradi. Masalan: yakkaligingni 
hurmati, ota-onalaringni eslab. Qaratqich kelishigi ba`zan -di, -ti, -im shaklida ham 
ishlatilgan. Gapda uchini chiqarib qo`ydi. Bizim yangi turmushimiz. 
2.Jo`nalish kelishigi -ga, -ka, -qa, -g`a, -a shaklida qo`llanadi. Donoga 
ishorat, lodonga juvolduz , tilakka, Kima, so`ylashga kabi. 
3. CHiqish kelishigi -dan, -din shaklida qo`llangan. Xotin-qizlardan, 
sendin, nahridin. 
4. Hozirgi-kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shakli -mi tarzida uchraydi: 
tur+mi+y+man - turmayman.
5. Ba`zan buyruq-istak maylining 2 shaxs birlik shakli -gin o`rnida eski 
o`zbek tilndagi -gil (-g`il, -qil, -qil) shakli ishlatilgan. eshitgil, turg`il, kelgil, 
bo`lmagil, o`ldirg`il kabi. 
6. Ravishdoshning -b (-ib, -ub) shakliga -on affiksi qo`shilishi bilan xosil 

---

152 
bo`lgan -ibon, -ubon shakllari uchraydi. 
Kelurga kunduzi andisha qilsa shum raqiblardin,
Qilubon asr ila yo shomu xufton bir kelib ketsun;
Vaqtning g`animatin ko`rib, tashladim o`zimni ko`ndalang, Xurkdi 
jallodni tortibon, to`xtadi toy topir-tupur. 
7. Hamzaning «Paranji sirlaridan bir lavha yoki yallachilar ishi» asari 
Farg`ona shevalarida qo`llanadigan qanqimoq — izg`imoq, sanqib yurmoq va 
qimsinmoq -uyalmoq, tortinmoq fe`llari ham uchragan. Sizning tor ko`chalaringizda 
shayton qanqiydi; Mening otam u sen aytgan SHodiboy... maski, shaharma-shahar 
qanqib yursa; Koshki siz bundog` salovorlik, qimsinib o`tiradirgan yigitlardan 
bo`lsangiz. Qiyoslang, Navoiyda: 
Uzoringni ocharg`a qimsanurmen,
Vale el ko`rmagiga qizg`anurmen. 
8. Jonli tilga xos halizamon (toj. hamin zamon) - hozir, bir ozdan keyin; 
bot - tez; g`ira-shira - oz, bir oz ravishlari ham ishlatilgan. 
Hamza asarlarining (xususan, she`rlarining) sintaksisi sodda bo`lib,
unda asosiy o`rinni qisqa, ixcham jumlalar egallaydi. Murakkab qo`shma
gaplar uning she`rlarida juda kam uchraydi. Murakkab fikrni ifodalash
zaruriyati tug`ilib qolganda, Hamza gapni ikki mustaqil qismga bo`lib, 
bog`lovchisiz qo`shma gap tarzida beradi, she`rlarda esa ikki mustaqil qismga bo`lib 
yuboradi. Masalan:
O`qisin qizlarimiz,
Ochilsin ko`zlarimiz,
Xizmat qilsin joriyalar,
YAshasin millat. («Pushti gul», 1916). 
Bu to`rt misrali bandda qisqa, ixcham, bosh bo`laklardan iborat to`rtta 
mustaqil sodda gap bor. Bu she`riy parchaga diqqat bilan qarasak, u serhasham 

---

153 
sifatlashlarni ishlatmagani, doim fikriy aniqlikka intilgani, jonli so`zlashuv tilining 
tuganmas manbalaridan ijodiy oziqlangani yaqqol ko`rinadi. 
Hamzaning mohir so`z san`atkori sifatida o`zbek adabiy tilining 
rivojlanishiga qo`shgan katta ulushi quyidagilardan iborat: 
1. Hamza ijodining ilk davri (1905-1917 yillar)da an`anaga ko`ra davom etib 
kelayotgan eski o`zbek adabiy tili jonli so`zlashuv tilidan anchagina uzoqlashib 
qolgan edi. Hamza o`zining deyarli hamma asarlarini jonli so`zlashuv tili (markaziy 
shaxar shevalari) negizida yozib, shakllanayotgan o`zbek milliy-adabiy tilini shu 
asosda boyitdi. 
2. Bu davr matbuot tili «Umumturk tili» nomi bilan ataluvchi turkizm, 
tatarizm, arabizm va rusizm unsurlari bilan to`lib-toshgan qurama adabiy til 
bo`lgan. Hamza bunga qarshi o`z asarlarida xalq og`zaki ijodi xazinalaridan ijodiy 
foydalangan holda, asarlarining tilini «Elimizning tushunuviga o`ng`ay bo`lsin 
uchun», uni jonli so`zlashuv tiliga yaqinlashtirdi va katta muvaffaqiyat qozondi. 
3. O`zbek tiliga kirib kelgan yangi so`z, so`z shakllari va atamalarni badiiy 
adabiyotga olib kirdi, ularni keng ko`lamda qo`lladi, o`zi ham yangi so`zlar yaratdi.