1 mavzu. Jaxon iqtisodiy tarixini o’rganishy o’nalishlari

1.2. 
Iqtisodiy tarix fanining predmeti, metodlari va vazifalari 
Jahon xo'jaligi tarixini bilmasdan turib zamonaviy strategik va ilg'or iqtisodiy fikrlay 
oladigan haqiqiy iqtisodchi - mutaxas- sis bo'lish mumkin emas. Respublikamiz mutaxassislari 
o'tmishda G'arbiy Yevropa, AQSh va Yaponiyada qo'llanilgan iqtisodiy mexa- nizmlar to'g'risida 
chuqur bilimga ega bo'lishlari kerak. 
Ushbu tajriba quyidagilardan iborat: 
1. 
Qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi rivojlanishining amerika- cha yo'li. 
2. 
XX asr iqtisodiyotini davlat tomonidan boshqarish metod- lari tarixi. 
3. 
Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi 
"iqtisodiyot mo'jizasi"ning iqtisodiyotga turtki beruvchi sabab va omillari. 
4. 
Bu bilimlar zamonaviy iqtisodiy nazariyalarni shakllantirish uchun ma'lumotlar 
bazasini yaratish va ayniqsa iqtisodiy inqiroz- dan chiqishning oqilona modellarini izlashga 
yordam beradi. 
Iqtisodiy tarix fani kishilik jamiyati rivojlanishini tadqiq etishda uch yo'nalishga 
asoslanadi: 
• 
tarix; 
• 
iqtisodiyot nazariyasi; 
• 
aniq iqtisodiyot. 
Bu fandan rivojlangan mamlakatlar, mintaqalar va butun dunyo iqtisodiy tarixi, xalq 
xo'jaligi tarixi hamda iqtisodiy g'oyalar tarixi kabi alohida yo'nalishlar ajralib chiqdi. 
1.3. 
Iqtisodiy tarixning manbalari va tuzilmasi 
 
Fransuz tarixchisi Mark Blok (1886-1944 yy.) 
Labrus Ernest Kamil (1895-1972 yy.) 
Fernan Brodel (1902-1985 yy.) 
Karl Byuxer (1847-1930 yy.) 
Maks Veber (1864-1920 yy.) 
Verner Zombart (1863 - 1941 yy.) 
Yozef Aloiz Shumpeter (1883-1950 yy.) 
 

---

Ilmiy davrlash tamoyillari 
Iqtisodiy ta’limotlar tarixini o'rganishda ma’lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Taniqli 
iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: “Amalda iqtisodiy g'oyalar o‘z davri va vujudga kelish joyining 
mahsuli bo‘lib, ular bilan chambarchas bog‘langandir; bu g‘oyalar ular tushuntirib berayotgan 
dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; dunyo esa doimo o‘zgarishda bo‘ladi, 
agar bu g‘oyalaro‘z maqsadlariga to‘la javob berishini ko‘zlasalar, doimo shunga mos ravishda 
o‘zgarib turishlari kerak” deb yozgan edi. 
Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g'oya, qarash, konsepsiya, 
nazariya, ta’limotlar vujudga kelganligi aniq. Ulaming barchasini to‘la o‘rganish alohida bob, 
maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar olib borish, tahlil etish va 
umumlashtirib e’lon qilish zarur, bu yaqin kelajak vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin. 
Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g'oyalami ma’lum tizimga solish va 
shu asosda o‘rganish maqbuldir. 0‘tgan davr hodisalari va g'oyalarini hozirgi zamon qarashlari 
“qolipi”ga zo‘rma- zo‘raki keltirish, moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni yuzaki 
zamonaviylashtirishga, o‘rganilayotgan davming xususiyatlarini inkor etishga olib keladi. 
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fan sifatida tarixni rivojlanish turkumlari quyidagi tarkibiy 
qismlardan iborat: 
-alohida mamlakat va hududiaming iqtisodiy rivojlanish davrlari; -jahon 
iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotigacha boigan davri; 
-bozor munosabatlari rivojlanayotgan davr; 
-ijtimoiy yo'naltirilgan va nazorat qilinadigan jahon iqtisodiyoti davri; 
-zamonaviy davr. 
Xo‘jalik rivojlanishining davriy tarixi B.Gildebrand bo‘yicha quyidagicha: 
-natural xo'jalik davri (m.a. XII asr yarmi). Savdo hali rivojlanmagan, xo‘ja!ik 
yurituvchilar o'rtasida barter munosabatlari davri; 
-pul xo‘jaligi (milodiy XI1-XVI11 asrlar). Tovar almashinuvi murakkablashgan davr; 
-kredit xo‘jaligi (XIX asr o‘rtalaridan to hozirgacha) tovar almashinuvi geografik 
chegaralanmagan, savdo va kredit nihoyatda faol davr. 
K. Marksning formatsion rivojlanish nazariyasi bo‘yicha iqtisodiy tarix davrlari: 
- 
ibtidoiy jamoa davri (m.a.VI asr); 
- 
quldorlik davri (m.a.V asr va milodiy VI asr) 
- 
feodal davr (VI - XVIII asrlar); 
- 
kapitalistik davr (XIX asrdan XX asrgacha); 
1-chizma. Iqtisodiyotning turli yo‘nalishlari va maktablari
5

---

- 
kommunistik davr (XX asr). 
Tarixiy xronologik nazariya bo‘yicha: 
-eski zamon (m.a. 223- VIII asrlar) insonlar ko'chmanchilik. ovchilik va terimchilik 
mehnati bilan shug‘ullanishi; 
-antik davr (m.a. V asrdan to milodiy VIII asrlar) quldorlik rivojlanishi va yerlarga 
xo‘jalik, savdo rivojlanishi; 
-o‘rta asr (milodiy V va XVI asrlar) davlat va iqtisodiy munosabatlaming faol rivojlanishi; 
-renessans davri (XVI-XVIII asrlar) buyuk ixtirolar davri; 
-buyuk ochilishlar davri (XVIII asrning I choragi va o‘rtaIari) dunyoda yangi davlatlar 
ochilishi; 
-erkin raqobat davri (XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asr oxirlari) bozor mexanizmlarini 
faollashuvi, ishlab chiqarish revolyutsiyasi bilan bog‘liq; 
-monopolik raqobat davri (XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning 
0
‘rtalari) ishlab 
chiqarishning murakkablashuvi va kapitalning kengayishi; 
-ijtimoiy yo'naltirilgan iqtisodiyot (XX asr yarmidan hozirgacha) har bir shaxsning 
iqtisodiy shakllanishi davri. 
Ibtidoiy jamoa davri quyidagi davrlarga bo'linadi: 
-poleolit (m.a. 400- 40 asrlar) jamiyat to‘da boMib yashashi, yig‘im- terim va ovchilik 
bilan shug‘ullanishi; 
-mezolit (m.a. 40- XIV asrlar) ovchilik anjomlarini rivojlanishi junlarni qayta ishlash, 
baliq ovlash, to‘da o‘miga ibtidoiy jamoa shakllanishi;
-neolit davri (m.a. 14- X asrlar) dehqonchilik rivojlanishi, uy hayvonlarini vujudga kelishi, 
hunarmandchilik va ijodiyotni rivojlanishi, o‘troq hayot kechirishi; 
-ilk temir davri (m.a. 10- V asrlar) mehnat qurollari, dehqonchilik, barter rivojlanishi. 
Bu davrdagi asosiy o‘zgarishlar: 
-o‘troq hayot kechirishni tanlash; 
-qishloq xo'jaligining vujudga kelishi; 
-aholining ko‘payishi; 
-birinchi shaharlar vujudga kelishi. 
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish davrlari esa quyidagi davriar bilan bog‘liq: 
-genezis (1880- 1940 yillar) xo‘jalik munosabatlari inqirozli davri; -shakllanish (1950 - 
1970) kolonial tizimning buzilishi va rivojlangan mamlakatlarning vujudga kelishi (dunyo 
kapitalizm va sotsializmga boMinishi) 
-rivojlanish (1980 - 1990) mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy munosabatlar keng tarmog
1
olishi davri. 
Shuningdek, barcha mamlakatlar ishlab chiqarishi rivojlangan, o‘tish davri va 
rivojlanayotgan mamlakatlarga bo'linadi.