A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN VƏ BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ
|
§ 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN
DÖVLƏT DUMALARINDA
1905-ci il dekabrın 11-də Rusiyada Dövlət Dumasına seçkilər haqqında yeni qanun nəşr olundu. Seçki hüquqlarının genişləndiyini bəyan edən bu qanun fəhlələrə q ismən, kəndlilərə cüzi seçki hüquqları verilməsin i nəzərdə tuturdu. Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil olunmaq hüququ qazandı. Lakin höku mət milli ucqarların əhalisinin Du mada təmsil olun masını məhdudlaşdırmaq və maksimu m surətdə azaltmaq məqsədilə ucqarlarda seçkilər haqqında qaydaların tətbiq edilməsi məsələsini öyrənmək adı altında bir sıra ko missiyalar yaratdı. Uzun bürokratik hazırlıqdan sonra 1906-cı il fevralın 2-də çar "Qafqazda seçkilər haqqında əsasnamə"ni təsdiq etdi. "Əsasnamə" kəndlilə rin seçkilərini torpaq sahiblərinin seçkiləri ilə ü mumi bir quberniya seçki məclisində birləşdirərək, Qafqaz kəndlilərini dumada müstəqil təmsil olun maqdan məhru m etdi. Can işinə seçkilərin vaxtını
Qafqaz quberniyaları "əhalisin in sakitləşdirilməsindən" asılı olaraq müəyyən etmək hüququ həvalə edilmiş və bununla da Qafqa z duma seçkilərini qeyri-müəyyən müddətə ləngitmə k imkanı vermişdi. Lakin, buna baxmayaraq, Bakı qəzası və quberniyasında seçkilər 1906-cı il mayın 31-də, Yelizavetpol quberniyasında isə mayın 16-da, yəni aprelin 27-də açılmış I Dövlət Du ması artıq fəaliyyətə başladıqdan sonra keçirildi. Əliyev Məmmədtağı, Haqverdiyev Əbdürrəhman bəy, Bahadurov Xristofor İvanoviç, Ziyadxanov İsmayıl xan Əbülfət xan oğlu, Muradxanov Əsədulla bəy və Topçubaşov Əlimərdan bəy Dövlət Du masına deputat seçildilər 125
. Dumada təmsil olunmuş ən müxalifətçi siyasi qurum kadetlər partiyası idi. Onlar fəal seçkiqabağı təşviqat aparmaq və əhalinin əksər təbəqələrinin mənafeyini mövcud şəraitdə çox dolğun əks etdirən platformalarını geniş təbliğ etmək hesabına seçkilərdə qalib gəlmişdilər. Onlar "Rusiyanın birliyinə və bölünməzliyinə yalnız tərəfdar olduqlarını söyləmir, həm də ona nail olmaq yollarını hər vasitə ilə asanlaşdırmağa çalışırdılar. Hökuməti buna güclə nail olmaqda təqsirləndirən kadetlər bildirirdilər ki, "süngülər və güllələrlə Rusi- yanın birliyinə nail olmaq olmaz" və "hər bir tabe xalqın adət-ənənələri, dili və dininə" hörmət bəyan edilməlidir 126
. Daha sonra bu xalq azadlığı partiyası seçiciləri inandırırdı ki, o, özünəməxsus milli həyat keçirən bütün yerlərdə geniş özünüidarənin, muxtar quruluşun, "ümumi, pulsuz, məcburi təhsilin" və s. tərəfdarıdır. Bütün bunlar müsəlman ucqarlarında, o cümlədən də Azərbaycanda bütün yuxarı sosial təbəqə nümayəndələri üçün kifayət qədər cəlbedici idi. Onlar öz ümidlərini məhz kadetlərə bağlayırdılar. Dumada ən iri fraksiyaya malik olan kadetlər şöbələrə, daimi və müvəqqəti komissiyalara başçılıq edir, bununla da bütovlükdə siyasi mühitin müəyyənləşdirilməsində iştirak edirdilər. Buna dumanın iclaslarında şəxsiyyətin toxunulmazlığı, ölüm hökmünün ləğvi, vətəndaş bərabərliyi, siyasi azadlıqlar və i.a., yəni kadetlərin proqramında əks olunan bütün məsələlərin mü zakirələri tutarlı sübut idi. Azərbaycanlı deputatlar imperiyanın müsəlman ucqarlarının 36 deputatını
121 birləşdirən Müsəlman parlament fraksiyasına daxil oldular. O, öz sayına görə, dumada Ukrayna qrupu, Polyak polosu və b.dan böyük, ən iri fraksiyalardan biri idi. Ə.Topçubaşov kadetlər fraksiyasının bürosuna daxil oldu. Fraksiya kadetlər partiyası ilə birgə hərəkət etmək barədə qərar qəbul etdi. Ə.Topçubaşov bu barəd ə P.N.Milyukova məlumat verdi 127
. Kadet partiyası komitəsinin iclasında bu təklif qəbul edildi və qərara alındı ki, fraksiyanın; nümayəndəsinə dərhal kadetlərin fraksiya komitəsinə daxil olmaq və Kadet partiyası MK-na seçilmək hüququ verilsin 128
. Fraksiyanın b ir neçə iclası o ldu. Birinci iclasda qərara alındı Du maya təqdim olunan bütün qanun layihələri və sorğular haqq ında ətraflı məruzələr dinlənilsin. Lakin qarşıya qoyulmuş vəzifələrdən heç b iri yerinə yetirilmədi. Fraksiyanın bütün məsələləri baxılmamış, onun özü, tərkibi və vəzifələri haqqında Ə. Topçubaşovu Dumanın 14 iyul tarixli iclasına olan məlu matı da din lənilməmiş qaldı, çünki həmin vaxtadək Du ma artıq buraxılmışdı. Rusiya imperiyası qanunlarında müsəlmanlara aid məhdudiyyətlərin müyyənləşdirilməsi üzrə deputatlardan Axtyamov, Alkin və Topçubaşov tərəfindən başlanmış iş də başa çatdırılmadı 129 .
mü zakirələrin başlıca mövzusu aqrar-kəndli məsələsi id i. Bütün partiya və qrup mövqelərin in də məh z bu məsələdə daha dəqiq surətdə aşkara çıxması təsadüfi deyildi. Mayın 8-də kadetlər tərəfindən müzakirəyə aqrar qanunu layihəsi təqdim olundu. Burada
mülkədar torpaqların ın məcburi şəkildə
qis mən özgəninkiləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Ona trudoviklərin cavab olan layihəsində isə mülkədar torpaq sahibliy inin tammilə "ü mu mxalq torpaq fondu"nun yaradılması, yəni torpaqların milliləşdirilməsi təklif ed ilird i. Müsəlman fraksiyası aqrar islahatın əsas müddəalarını müzakirə edərək, müsadirə o lunan torpaqların "ədalətli qiy mətlə" haqqı ödənilməsi şərti ilə xüsusi sahibkar torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsi təklifinə tərəfdar çıxdı. Fraksiya üzvləri eyni zamanda vəqf torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsini yolverilməz sayır və hesab edirdilərki, kəndli pay torpaqları "udel, kabinet və monastır torpaqları hesabına" artırılmalıd ır. Layihə köçürmələrin dayandırılmasını tələb edirdi 130 .
ko missiyanın məruzəsin in mü zakirəsində iştirak
edən Ə.Topçubaşov hesab edirdi ki, aqrar ko missiyanın məlu matını g eniş şəkildə nəşr etmək zəruridir və bir "ucqarlı" "qafqazlı" kimi təklif edird i ki, məlu mat təkcə dövlət dilində deyil, həm də imkan daxilində tərcü mə olunaraq "yerli dillərdə" də dərc edilsin. "Bütün rus təbəələrinin hüquq bərabərliyi, v icdan azadlığı, söz azadlığ ı, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, kəndlilərə torpaq verilməsi kimi məsələlərin işlənib hazırlan masında, bu qəbildən olan ü mu mi dövlət məsələlə rində milli xarakterli elə bir məsələyə yol verilə bilməz. Rusiyanın bütün xalqların ın mənafeləri buna yol vermir, dövrün bütün şəraiti bunun əleyhinədir" 131
. Azərbaycanlı deputatlar Du man ın işində - həm onun iclaslarında, həm də
122 şöbə və komissiyalarında əməli surətdə yaxından iştirak edirdilər. İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında millətlərarası toqquşmalar barəsində daxili işlər nazirinə ünvanlanan sorğu üzrə İ.Ziyad xanov çıxış etdi. Onun kifayət qədər ətraflı bəyanatında Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrin əvv əllərindəki ərizə və petisiyalarında olan, demək olar ki, bütün tələbləri ö z əksini tapmışdı. O, bir daha imperiya çərç ivələri hüdudlarınd a siyasi hüquqsuzluq vəziyyətindən narahatlığını bildirib, qeyri millətlərin hakim siniflərinə də rus burjuaziyası və mü lkədarları ilə eyni hüquq verilməsinə tərəfdar çıxd ı. İ.Ziyad xanov Du ma tribunasından inzibati o rqanların özbaşınalığı, müsəlman ruhanilərinin mənafeyin in tapdalanması haqqında mə lu mat verd i. O, aqrar məsələdə başlıca bəlan ı çarizmin köçürmə siyasətində görürdü. "Mərkəzi Rusiya kimi b izim də torpağa ehtiyacımız var, biz də həmçin in aztorpaqlılıq və torpaqsızlıqdan əziyyət çəkirik. Lakin in zibati orqanlar bu məsələni başqa cür hə ll etdi", deyə köçürmə lərə qarşı et ira z edirdi. İ.Ziyad xanovun məru zəsində zemstvonun olmamasına, şəhər özünüidarə orqanlarında yerli millətlərin nümayəndələrindən olan qlasnıların sayının məhdudlaşdırılmasına da diqqət yetirilird i. Ali təhsilli azərbaycanlıların dövlət müəssisələrindəki vəzifələrə buraxılmaması, bəzi ali məktəblərin azərbaycanlılar üçün bağlı olması onu narahat edirdi 132 .
məsələləri də maraqlandırırdı. Dövlət dumasın m 31 nəfər üzvü 1906-cı il iyunun 26-da da xili işlər nazirinə əsas qanunların nəş rinə qədər (1906-c ı ilin apreli) bir sıra yerlərdə gücləndirilmiş mühafizən in elan olun ması barəsində narahatlıq bildirən sorğu təqdim etdi. Ə.Haqverdiyev də sorğunu imzalayanların sırasında id i. Du ma üzvləri xəbərdarlıq ed irdilər ki, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında bir ildən çox davam edən bu vəziyyət " min lərlə insan həyatının itkisi və diyarın tam iqtisadi dağıntısı ilə nəticələn mişdir". Du ma bu məsələni mü zakirə etməyə tələs mədi. İyunun 14-də bu sorğu Nazirlər Şurasının sədrinə göndərildi. İyulun 7-də, yəni Duman ın bura xılması ərə fəsində, Na zirlər Şurasınm sədri Qore mıkin Du manın sədrinə cavabında bildirdi ki, "canişinin vəzifəsi və hakimiyyəti ümumi nazirlik quruluşuna münasibətdə tam, müstəqil şəkildə qoyulmuşdur və buna görə də Nazirlər Şurası Dövlət Dumasının Qafqaz diyarına aid sorğularına cavab vermək üçün qanuni səlahiyyətlərə və lazımi məlumatlara malik deyildir" 133
. Beləliklə, Nazirlər Şurası Qafqaz millətlərinin taleyinə tamamilə laqeydlik göstərərək, bu sorğuya cızmaqara ilə cavab verdi və formal olaraq sorğunun müəlliflərini canişinin üstünə göndərdi. 1906-cı ilin hadisələri, millətlərarası toqquşmaların güclənməsi sübut edirdi ki, canişin heç bir diyarda şəxsiyyətin toxunulmazlığının təmin olunması üçün tədbirlər görmək fikrində deyil. Ə.Topçubaşov, İ.Ziyadxanov, M.T.Əliyev və A.Muradxanov bir sıra deputatlarla birlikdə sədrə müraciət edib, Qafqaz hökumət orqanlarının "dinc rus vətəndaşlarının talançıları" kimi hazırladıqları Ter vilayəti dağlılarından ibarət strajniklərin dərhal geri qaytarılmasını tələb etdilər 134 . Bununla da onlar çar hökumətinin
123 Rusiya imperiyası xa lqları içərisində canfəşanlıqla apardığı düşmənçilik to xu mla rı səpmək siyasətinə etiraz bildirdilər. Azərbaycan deputatları vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti, qayda-qanun yaradılması barəsində, qanunsuzluq və zorakılıq əleyhinə, inzibati orqanların özbaşınalıqları haqqında müxtəlif sorğular verilməsi müzakirəsində iştirak edirdilər. Krım tatarları Ə.Topçubaşovdan öz hüquqsuz vəziyyətləri barədə petisiyanı çar hökumətinə çatdırmağı xahiş etmişdilər. Lakin Dumanın buraxılması onların bu xahişini yerinə yetirməyə imkan vermədi. Dumanın bütün müsəlman fraksiyasının, o cümlədən Azərbaycan deputatlarının siyasi amalı Ə.Topçubaşov tərəfindən "Müsəlman parlament fraksiyası" məqaləsində çox dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur: "Müsəlman proqramı ciddi surətdə konstitusiya əsasları üzərində dayanaraq, torpaqların milliləşdirilməsi, d in məsələlərində tam muxtariyyət, bütün imperiya ərazisində özünü idarə edən kiçik vahidlər və vilayət məclislərinin təsis edilməsi ilə yerlərdə geniş muxtar idarəçilik prinsipini irəli sürür" 135 . O, Dumada milli zəmində bir dənə təzahürün də müşahidə edilmədiyini böyük məmnun luqla qeyd edir, "xalq nümayəndəliyinin ilk addımlarının Rusiyanın bütün xalqları üçün ümumi olan ictimaidövlət quruculuğu məsələlərinə yönəldilməli olduğunu başa düşən millət nümayəndələrini" xüsusilə tərifləyirdi 136 .
Dövlət Dumasının fəaliyyəti uğursuzluqla başa çatdı. Çar höku məti "nümayəndəli qanunvericilik orqanı" ilə məsələni b itirmək barəsində qəti qərar qəbul edərək, iyunun 9-da Duma deputatlarının ic lasları keçirilən Tavriya sarayının bütün qapılarını bağlı saxladı. Bu, deputatlar üçün gözlənilməz id i. Kadet fraksiyasının təşəbbüsü ilə hökumətə etiraz bildirildi və iclasları Vıborqda keçirmək qərara alındı. Sosial-de mokratla r və trudoviklər də kadetlərlə hə mrəy idilər. İyunun 9-u və 10-da Vıborqdakı iclaslarda Azərbaycan deputatları da iş t ir a k edirdilər. Ə.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov kadetlər tərəfindən tərtib olunmuş və Vıborq iclaslarının bütün iştirakçıları tərəfindən bəyənilmiş "Xalq deputatlarından xalqa" müraciətini imzaladılar. Onlar Rusiyanın bütün əhalisini Dumanın buraxılması əleyhinə etiraz çıxışlarına (vergiləri ödəməkdən, rekrut mü kəlləfiyyətindən, istiqrazları tanımaqdan imtina etməyə və s.) çağırırdılar. Bakı qubernatoru 1906-cı il iyulun 15-də bütün yerli qəzetlərin redaktorlarına və mətbəələrə "Dövlət dumasının keçmiş deputatlarının müraciətini" çap etməyin qadağan olduğu barədə sərəncam göndərərək, onları inzibati qaydada ən sərt cəzalar veriləcəyi ilə hədələdi 137 .
işi qaldırıld ı. Deputatlar məhkəməyə verildi. On ları xalqa ünvanlanmış xüsusi müraciətlə "Rusiya əhalisini itaətsizliyə və qanun əleyhinə çıxmağa qızışdırmaq niyyətində olmaqda və bu müraciətin ço xsaylı nüsxələrin i Rusiya hüdudlarında yaymaqda" təqsirləndirirdilər 138 .
124 üçaylıq həbs cəzası verilir, 167 nəfər, o cümlədən də Ə.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov Dövlət Dumasının tərkibinə seçilmək hüququndan məhrum edilirdilər 139
. Ə. Topçubaşov "Kaspi" qəzetinə rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı və Bakı şəhər dumasının tərkibindən çıxarıldı. Höku mət I Du manı qovaraq, II Du maya seçkilər elan etdi. Seçkilər 1907- ci ilin yanvar-fevral aylarında keçirildi. Seçkilərdən bir qədər əvvəl "Partiyasız müsəlman blo ku" meydana çıxdı. Bu blok əhali içəris ində izahat işi apararaq, onu dumaya
"müsəlmanların mənafelərin in müdafiəçilərin i" seçməyə
istiqamət ləndirird i. Ba kı bolşevikləri sol blo k yarat mağa cəhd göstərirdilə r. 1906-cı il noyabrın ortalarında RSDFP Bakı təşkilatı, "Hümmət" və Erməni sosial-demokrat təşkilatının ("Spesifiklər") Bakı Komitəsi arasında saziş bağlandı. Bu təşkilatların nümayəndələrindən birləşmiş sosial-demokrat seçki komissiyası təşkil olundu. Bu komissiyanın nəşr edib yaydığı bir sıra müraciətlərində seçki kampaniyasında məqsəd və vəzifələri, bolşeviklərin taktiki xətti, kütlələr qarşısında duran vəzifələrin həllində duman ın gücsüzlüyü izah o lunurdu. Bu bloka qarşı meydana çıxan "Torpaq və azadlıq"da eserlərin, daşnakların və "mütərəqqi" istiqamətli bəzi partiyasız burjua nümayəndələrinin mənafeləri üst-üstə düşürdü. Bakı ərazisində seçkilərin gedişində sosial-demokrat bloku, daşnak və eserçi "Torpaq və azadlıq", kadetçilər və "Partiyasız müsəlman bloku" arasında mübarizə gedirdi. Yelizavetpol quberniyasında seçki kampaniyasının gedişini yuxarı sosial təbəqələrin nümayəndələri müəyyənləşdirirdilər. RSDFP-nin Yelizavetpol təşkilatı əhaliyə seçkilərdə milli deyil, sinfi prinsipləri rəhbər tutmaq barəsində müraciətlə kifayətlənərək, seçkilərdə iştirak etmird i. Seçkilər nəticəsində Fətəli İsgəndər oğlu Xoyski, İsmayıl Zeynalabdin oğlu Tağıyev, Məmməd ağa Məhəmmədtağı Sultan oğlu Şahtaxtinski, Mustafa Hacımusa oğlu Mahmudov, Zeynal Eynal oğlu Zeynalov Azərbaycandan II Dövlət Dumasına deputat seçildilər. Azərbaycan cəmiyyəti yeni Dumaya böyük ümid bəsləyərək belə hesab edirdi ki, məhz, 20 fevralın "qismətinə ölkədə eyni dövrün hücum günü olmaq nəsib olmuşdur" 140
. Azərbaycan cəmiyyəti inanırdı ki, rus deputatları I Dumada, xüsusilə Vıborq müraciətinin imzalanmasında Azərbaycan deputatlarının həmrəyliyini nəzərə alaraq bundan sonra onları daha yaxşı başa düşəcək və daha yaxından kö mək edəcəklər 141
. Bakı və Yelizavetpol dumalarının qlasnıları II Dumanı təbrik edərək, onun ölkədə azadlıq və qayda-qanunların möhkəmlənməsi üçün zəruri təminatları yaratmaq sahəsində I Du - manın başladığı işi başa çatdıra bilməsini istəyirdilər 142 .
X.Xasməmmədov isə onun bürosuna daxil oldular. Fraksiyanın əməli işlərində onun keçmiş lideri Ə. Topçubaşov fəallıq gös tərirdi. O, dəfələrlə Peterburqa getmiş, bəzən isə müsəlman parlament fraksiyası və Ümumrusiya Müsəlman İttifaqı MK üzvlərinin Dumada müzakirə və qəbul olunan qanun layihələri, həmçinin sorğular üzrə fraksiyanın
125 ümumi mövqeyini işləyib hazırlayan ümumi iclaslarına sədrlik etmişdi. Fraksiya Müsəlman İttifaqının göstərişlərini yerinə yetirərək, I Duma fraksiyasının siyasətini davam etdirərək, öz fəaliyyətində əsasən kadetlərin mövqeyində dayanmışdı. Fraksiyanın ayrıca kitabça şəklində buraxılmış proqramında vətəndaşların hüquqları müəyyənləşdirilir, dövləti və dini quruluş, yerli özünüidarə, məhkəmə, xalq maarifi, maliyyə və dövlət iqtisadiyyatı, kəndli və fəhlə məsələsi üzrə müddəalar, fraksiyanın siyasi məqsəd və vəzifələri şərh olunurdu. Fraksiya Rusiyanın bütün müsəlman vətəndaşlarını, siyasi əqidə üzrə həmfikirlərini Rusiya imperiy as ın ın idarəçilik quruluşunu yenidən qurmaq üçün səy göstərməyə çağırırdı. Ali dövlət hakimiyyətinin hüquqları konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış monarxa və "ümumi, birbaşa və gizli səsvermə" yolu ilə seçilmiş xalq nümayəndələrindən ibarət birpalatalı xalq nümayəndəliyi orqanına - Ümu mrusiya Dövlət Dumasına və ya Ümumrusiya Palatasına verilən konstitusiyalı parlament monarxiyası məqbul dövlət forması sayılırdı. Fraksiya Rusiyanın müsəlman əhalisinin sayını müəyyənləşdirmək, Dumada onlara verilən yerlərin sayını, müsəlman əhalinin sayını müvafiq olaraq təyin etmək məsələsini qoyurdu. Proqramda həmçinin Azərbaycan cəmiyyətinin dəfələrlə təqdim etdiyi petisiyaların müddəalarına müvafiq gə- lən tələblər - siyasi və mülki hüquqlar baxımından müsəlmanların Rusiya imperiyasının qalan əhalisi ilə bərabərləşdirilməsi, bu hüquqların imperiyanın əsas qanunlarına daxil edilməsi, icbari, ümumi və pulsuz ibtidai təhsil tətbiq olunması, ana dilində təhsilin təmin edilməsi, seçkili hakimlər və andlı iclasçılar məhkəməsi institutu nun yaradılması, dövlət dili ilə yanaşı, imperiyanın mövcud vilayətində üstünlük təşkil edən xalqın dilinin bütün yerli nümayəndəli orqanların və ümumi məhkəmələrin dili kimi tanınması və s. tələblər var idi. Proqram aqrar siyasət sahəsində sahibkarlara ədalətli qiymətlərlə haqq verilməsi şərti ilə torpaqların özgəninkiləşdirilməsi haqqında kadetçi tələbi də özündə əks etdirirdi. Məhz elə bu tələb müsəlman deputatları arasında da mübahisə obyektinə çevrildi. Özlərini kəndlilərin nümayəndələri sayanlar ilk növbədə fraksiyanın başlıca məsələni - aqrar məsələnin müzakirəsini ləngitməsindən, konkret olaraq "torpaqların məcburi surətdə özgəninkiləşdirilməsinə" tərəfdar çıxmağa tələsməsindən narazı idilər. Fraksiyanın Z.E.Zeynalov da daxil olmaqla bir neçə üzvü bildirirdilər ki, "aşkar kadetlər" və kadet proqramına qoşulan deputatların sosialistlərlə birgə işinin məhsuldarlığına inanmırlar 143 .
qərarına gəldilər. 1907-ci ilin aprel-may aylarında Z.Zeynalov vs T.Xasanov Peterburqda "Duma" adında qəzet buraxaraq, oxucularını fraksiyanın Dumada müzakirə olunan məsələlərə münasibəti ilə mümkün qədər ətraflı surətdə tanış etməyə cəhd göstərmişdilər. Özlərini "Sol gənc türk partiyası"na mənsub elan etmiş F.Xoyski və X.Xasməmmədov da fraksiyanın proqramını bütövlüklə qəbul etmədilər. Belə şəraitdə Müsəlman İttifaqının Mərkəzi bürosu müsəlman fraksiyası üzvlərinə ünvanladığı müraciətində "proqramı müəyyən çatışmazlıqlarını etiraf edərək, bütün müsəlmanları onun müddəalarını əldə rəhbər tutmağa çağırırdı" 144
. Azərbaycanlı deputatlar Xalq azadlığı Partiyasından da Dumanın müxtəlif komissiyalarına
126 seçildi. Məsələn, bu partiyanın duma fraksiyasının üzvü olan M.Şahtaxtinski milli-dini bərabərlik, yerli özünüidarəçilik, zemstvo idarələrinə seçkilər haqqında qanun layihəsinin hazırlanması, aqrar və kəndli məsələləri, kəndlilərin hüquq bərabərliyi, xalq təhsili və şəhər özünüidarəsi üzrə komissiyaların tərkibinə daxil olmuşdu 145 . X.Xasməmmədov və F.Xoyski milli-dini bərabərlik komissiyasının üzvləri idilər. Ən müxtəlif məsələlər üzrə a zərbaycanlı deputatların çıxışları konkret təkliflərin hazırlanmasında onların iştirakının sübutudur. Məsələn, aclıqçəkənlərə və işsizlərə kömək haqqında məsələnin müzakirəsi zamanı Z.Zeynalov "trudovik"ləri müdafiə edən məruzə ilə çıxış etdi. O, aclıqçəkənlər və işsizlərə yardım göstərmək üçün vahid komissiya yaradılmasını təklif edərək, Dumaya bildirdi ki, seçicilər onu yola salarkən belə tapşırıq vermişdilər: "Bizə torpaq lazımdır, azadlıq lazımdır, çörək lazımdır, bizə iş lazımdır" 146
. Tətilçiləri çörəklə təmin etmədən, aclıqçəkənlərə to x olmaq imkanı vermədən tətillərin qarşısını almağ ın qeyri- mü mkünlüyü barəsində konkret dəlillərlə zəngin olan bu çıxış kadetlərin ancaq "sənaye böhranından" zərər çəkmiş işsizlərə kömək göstərilməsi təklifinə qarşı çıxan sosial- demokratların açıq-aşkar müdafiəsi kimi səslənirdi. Duma bu məsələ barəsində kadet qətnaməsinə düzəliş edərək, "sənaye böhranından zərər çəkənlərə" qeyd-şərtini oradan çıxardı 147
. İşsizlərə kömək komissiyasının üzvü seçilmiş M.Mahmudov "Proqress" qəzetində seçicilərə mü raciət edərək, onları işsizlər və onlara zəruri olan kö məyin miqyası barəsində məlu mat verməyə çağ ırırdı. Du mada deputatların torpaq məsələsi ü zrə mövqeyi sinfi və ziddiyyətli xarakter daşıyırdı. Bu məsələnin mü zakirəsinə böyük əhəmiyyət verən müsəlman fraksiyası aqrar ko missiyanın fəaliyyətində iştirak etmək üçün Bakıdan Ə.Topçubaşov, Q.Qarabəyov və B.A xundovu dəvət etmişdi 148
. Müzakirədə F. Xoyski bütün fraksiya adından çıxış edərək bildirdi ki, ö zgəninkiləşd irilmiş torpaqlar ümu mdövlət torpaq fondunu deyil, hər bir konkret vilayətin hüdud - larında vilayət torpaq fondunu təşkil etməli, torpaqların bö lünməsi və əhalin in seyrəldilməsi "ən demokratik prinsiplər ü zrə təşkil olun muş vilayət özünüidarə orqanların ın" ixtiyarına verilməlidir 149 .
müsəlman əməkçi fraksiyasının tələblərini irəli sürdü. O, Bakı quberniyası kəndlilərinin vəziyyətindən ətraflı danışaraq, bildirdi ki, kəndlilərin torpağı ən ucuz qiymətə də satın a lmaq imkanla rı yo xdur, torpağı onlara əvəzsiz, xüsusi sahibkar və s. torpaqlarını " məcburi özgənin kiləşdirərək bütün Rusiya vətəndaşlarına payla- nacaq xalq fondu vasitəsilə vermək lazımdır". O, xüsusi mülkiyyətə, hər cür pulla alqı-satqıla ra qarşı ç ıxış etdi. Müsəlman fraksiyasında qadınların hüquq bərabərliyi haqqında da məsələ qaldırılırdı. Fraksiya mo llalar şurası və müsəlman d inin in mü xtəlif instansiyaları ilə ço xlu razılaşdırmalardan sonra belə b ir nəticəyə gəld i: qadınlara seçki hüququ verilsin, ancaq seçkiqabağı yığ ıncaqlar ayrıca keçirilsin 150 . Peşəsi müəllim olan
127 M.Mahmudov Duman ın xa lq təhsili üzrə ko missiyasının üzvü kimi xalq maarifi naziri tərəfindən təqdim ed ilmiş qanun layihəsi ü zrə çıxış edərək diqqəti müsəlman müəllimlərin hüquqsuz vəziyyətinə yönəltdi. O qeyd etdi ki, müsəlman müəllimlər insan ləyaqətindən, xalq təhsili üzrə bu və ya digər vəzifəni tut maq hüququndan məhru m edilmiş xüsusi bir təbəqəyə ayrılıblar, onların ana d ilində danış maq hüququ yoxdur, buna görə də onlar sıxışdırılır. M.Mah mudbəyov icbari ümu mi ibtidai təhsil tələbi əlavə olun maqla, qanun layihəsinin ko missiyaya verilməsi barəsində kadetlərin təklifini müdafiə etdi. Du ma ko missiyasının yerli məhkəmə haqqında məru zəsi peşəkar hüquqşünaslar F.Xoyski və X.Xasməmmədovun xüsusi marağına səbəb oldu. Onlar Rusiyanın bütün guşələrində məhkəmə islahatı olması, məhkəmənin yerli əhalinin dilində aparılması zəruriliyinə tərəfdar çıxdılar 151 .
Bu qanun Rusiya ucqarlarının Dumaya nümayəndələr göndərmək hüququnu xeyli məhdudlaşdırdı. Belə ki, əgər Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının hər birinin əvvəlki dumada 3 nümayəndəsi var idisə, indi bütün quberniyalar birlikdə ancaq iki nümayəndə seçə bilərdi, Tiflis quberniyası isə əvvəlki 4 deputat əvəzinə bir nümayəndəyə malik idi. Bütövlükdə isə Qafqazdan əvvəlki 28 deputatın əvəzinə 10 nümayəndə seçilməsi nəzərdə tutulurdu. Məhdudiyyətlər cəmiyyətdə narahatlığa səbəb oldu. "Kaspi" qəzeti yazırdı: "Elə eləmək lazımdır ki, Dumaya gedəcək on deputat əvvəlki 28 nəfərə bərabər olsun..." 152 .
"Əsasnamə"nin 25-ci maddəsində göstərilirdi ki, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyaları üçün ümumi olacaq seçki məclisində seçkilərin keçirilməsinə nəzarət Yelizavetpol qubernatoruna həvalə edilir, seçki məclisi isə Yelizavetpol şəhərində çağırılır. Seçkilər nəticəsində yuxarıda sadalanan quberniyaların müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına seçilən deputat Xəlil bəy Xasməmmədov oldu. Erməni əhalisini İ.Saqatelyan, rus əhalisini isə özünün xəbəri olmadan prikazçik şəhadətnaməsinə görə qafqazlıya dönmüş təsadüfi "həştərxanlı" Timoşkin təmsil etdi 153
. III Dövlət Duması 1907-ci il noyabrın 1-də açıldı. Onun bütün rəhbərliyi oktyabristlərdən ibarət id i. N.A.Xomyakov sədr seçildi, sonralar bu vəzifədə növbə ilə A.İ.Quçkov və M.V.Rodzyanko oldular. Bu, III Dumanın özündən əvvəlki dumalara nisbətən daha sağ mövqe tutacağını göstərirdı. X. Xasməmmədov dumanın səkkiz daimi komissiyasından bir neçəsinin - imperatora müraciətlər hazırlamaq, sorğular, köçürmə məsələsi və məhkəmə islahatları üzrə komissiyaların tərkibinə daxil idi. X.Xasməmmədovun Duma fəaliyyəti, çıxışları, sorğuları, müxtəlif duma materialları hazırlanmasında iştirakının təhlili sübut edir ki, o, yorulmadan Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif imperiya instansiyalarına göndərilən petisiya, xahişnamə və müraciətlərindən toplanmış tələb və istəklərin həyata keçirilməsinə çalışırdı. X.Xasmə mmədovun 1907-c i il noyabrın 13-dəki iclasda II Niko laya
128 ünvanlanmış iki h issədən ibarət müraciətinə dair çıxışında qeyd edilirdi: "Mən, siyasi əqidəsi konstitusiyalı monarxiya olan qrupa mənsub bir adam kimi, bütünlüklə bu mü raciətin birinci hissəsinə
qoşuluram. Burada b iz öz monarxımıza sədaqət və sevgi hissimizi b ild irməliyik və əslində də bild irmişik, siyasi hissə haq - qında isə mən eyni şeyi deyə bilmərəm". X.Xasməmmədov "Zaqafqaziya müsəlman ları" adından mü lahizə yürütmək məsuliyyətini öz üzərinə götürərək deputatlara bildirdi ki, "Bizim dövlətimizin siyasi quruluşunun bu və ya digər adı qətiyyən vacib deyildir, bizim üçün daha vacibi bu siyasi quruluşun bizim tələbləri, bizim peşələri ödəyə biləcək məzmunudur" 154 . Bununla 1905-ci il 17 Oktyabr man ifestinin müddəalarının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. X.Xasməmmədovun fikrincə, müraciətdə "köhnə Rusiya ilə yeni Rusiya arasında aydın deportasiya xətti qoyulmuşdur". Manifestdən sonrakı iki il ərzində "özgə millətlərin istəkləri aşağıdakılardan ibarət idi: tam vətəndaş azadlığı, bütün vətəndaşların siyasi və mülki hüquq bərabərliyi, əsl xalq nümayəndəliyi, hakimiyyətin qanuniliy i və xalq nü mayəndələrin in dövlət qanun vericiliyi işlərində tam iştirakı". X.Xas məmmədov iki il ərzində müsəlmanların hüquqların ın rus əhalinin hüquqları ilə bərabərləşdirilməsi, onların maarifləndirilməsinin in kişafı və maddi rifah halın ın yüksəldilməsi üçün elə bir iş görü lmədiy i ü zərində də dayandı. O, ö z çıxış ında köçürmə məsələsinə toxunaraq, Du ma deputatlarını əmin etməyə çalışdı ki, "uzun müddət ərzində aztorpaqlılıqdan əzab çəkən" yerli kəndlilər torpaqla təmin olunduqları təqdirdə, "kim o lursa olsunlar və harada yaşayırsa yaşasınlar, bütün Rusiya oğullarını ö z ağuşlarına qəbul edəcəklər". III Dövlət Du masında Rusiya imperiyasının müsəlman ucqarlarından olan deputatlar vahid parlament fraksiyasında birləş mişdilər. Fraksiya 8 nəfərdən ibarət idi, onun xüsusi bürosu Duma deputatı olmasa da, fraksiyanın və bu duma n ın fəaliyyətində, qanun layihələrin in hazırlanıb təqdim ed ilməsində çox yaxından iştirak edən Ə.Topçubaşovun başçılığı altında işləyirdi. Fraksiya xüsusi iclasların ı ana dilində ibtidai təhsil, Qafqazda zemstvo idarələrin in təsis edilməsi kimi məsələlər ü zrə öz münasibət və mövqeyini işləy ib hazırlamağa həsr etmişdi. Müsəlman fraksiyası dini etiqad, v icdan azadlığı məsələsinə böyük əhəmiyyət verərək, bu məsələ üzrə özünün xüsusi məruzəsini Dumanın mü zakirəsinə təqdim etdi. Fraksiyanın fəaliyyəti bütün qanun layihələrinin mü zakirəsində iştirak etmək, duma iclaslarında vahid hərəkət xəttini işləyib hazırlamaq, məqsəd isə islahatlara nail olmaq idi. X.Xas məmmədov öz çıxışlarında dəfələrlə vətəndaş azadlıqları və siyasi hüquqlar verilməsi, köçürmə məsələsinin qaydaya salınması, təhsil və məhkəmən in ana dilində aparılması, zemstvoların tətbiqi və s. ən vacib məsələlər ü zərində dayanırdı. Onun çıxışlarından ən mühümü "Qafqaz sorğusu" adlandırılmış sorğuya aid olmuşdu. Qafqaz sorğusu ifrat sağların təşəbbüsü ilə Du maya təqdim olun muş, sağ oktyabrist çoxluğunun təkidi ilə gündəlikdən çıxarılmışdır. X.Xasməmmədov, ilk növbədə, Qafqazda mövcud olan xalqların bir-birinə
129 qarşı qoyulması hallarına diqqət yetirir, diyarda maarifin vəziyyəti ü zərində dayanaraq qeyd edirdi ki, mövcud məktəblər yerli əhalini təmin etmir, çünki bunlarda təlim ana d ilində aparılmır. Belə məktəblərin özü də son dərəcə az idi. Müsəlmanların yaşadığı yerlərdə hər 14 min nəfər sakinə, xristianların məskunlaşdıqları ərazilərdə isə hər 4 min nəfər sakinə bir ibtidai məktəb düşürdü. Alitəhsilli müsəlmanlar orta tədris müəssisələrində pedaqoji fəaliyyətə buraxılmır, nazirin icazəsi olmadan vəkillik edə bilməzdilər. Şəhər əsasnaməsinin 44- cü maddəsi şəhər özünüidarə orqanlarında müsəlmanların sayını məhdudlaşdırırdı. Müsəlman ruhaniləri də məhdudiyyətlərə məru z qalırd ılar. X.Xasməmmədov izah edirdi ki, bütün bunların nəticəsində müsəlmanla r mədəni ba xımdan öz qonşularından geri qalmışlar 135
. Diyarda
ali hakimiyyət məsələsinə öz münasibətini bildirərkən X.Xasməmmədov belə hesab edirdi ki, hakimiyyət əhaliyə xeyirxah olmalı, millətləri ayırmaq yox, birləşdirməklə dövlətə məhəbbət toxumu səpməlidir. O, çarizmin köçürmə siyasəti barəsində dəfələrlə bəyan etmişdi ki, ancaq yerli əhali torpaqla təmin edildikdən sonra qalan torpaqlar köçürülmə üçün ayrıla b ilər 156
. X.Xasməmmədov bəzi qərarlara dəyişikliklər və əlavələr üzrə qanun layihəsi barədə torpaq komissiyası məru zəsinin müzakirəsin dəki çıxışında kəndli torpaq sahibliyi, Rusiya imperiyasının qərb quberniyalarında zemstvoların yaradılması məsələsinə toxunaraq, Qafqazda da zemstvo tətbiq olun masını təklif etdi. X.Xasməmmədov ibtidai məktəbdə ana dilində təhsillə əlaqədar olaraq, müəllimlərin hazırlanması problemi üzərində, onların təhsil ala bildiyi Qori və İrəvan seminariyalarının ucqarda yerləşməsi, bunlardakı vakansiya məhdudlugu üzündən müsəlmanların ehtiyaclarının ödəyə bilməməsi üzərində dayandı. Müəllimlərin Azərbaycandan kənarda hazırlanması ona gətirib çıxarır ki, gələcək müəllimlər nə milli ənənələrdən, nə tarixdən, nə adətlərdən xəbərdar olur, nə də əhali ilə ünsiyyətə girə bilirlər. Ona görə də o, Xalq Maarifi Nazirliyi qarşısında Zaqafqaziya seminariyasının türk-müsəlman şöbəsinin Gəncəyə köçürülərək, onun müstəqil seminariyaya çevrilməsi barəsində vəsatət qaldırır, müsəlmanlar üçün qadın müəllim seminariyasının açılması məsələsini irəli sürür, bir sıra məhdudiyyətlərə-ruhani müəssisələrinin lüzumsüz inzibati himayəsinə, məktəb şurası sədrinin və şura üzvlərinin yarıdan çoxunun mütləq xristianlardan olmasına qarşı etiraz edirdi. X Xasməmmədov dini etiqad azadlığını ən mühüm məsələ elan edərək, cümə günlərində və islam bayramlarında müsəlmanlara tam istirahət verilməsi barəsində də vəsatət qaldırırdı. Parlaq zəkası və dərin hüquqi təhsili X.Xasməmmədova qanun layihələrinin geniş dairəsi üzrə, yerli məhkəmə islahatı, hərbi mükəlləfiyyətlər və s. haqqında layihələrin müzakirəsində çıxış etmək imkan verirdi. "Vətənin hər yerində bütün vətəndaşlar eyni hüquqlara malik olmalıdırlar" - bu onun bütün çıxışlarının leytmotivini təşkil edirdi. Onun arzu və ümidləri ancaq Dövlət Dumasının protokolları və stenoqrafik hesabatlarında qaldı. Belə ki, 1912-ci il iyunun 9-da çarın senata verdiyi fərmanına görə dumanın iclasları dayandırıldı. "Prikaz" ("Əmr") qəzeti III Dumanın fəaliyyətini əvvəlki dumalarla müqayisə
130 edərək yazırdı: "III Duma xalqa heç nə vermədi və verməyəcəkdir. O, bürokratiyanın əlində ancaq şirma (pərdə) idi. Əvvəlki dumalarda məna, fikir var idi. Hərçənd ki, o, müstəsna qüvvələrə malik deyildi, fikrin özü isə var idi". IV Dövlət Duması 1912-ci ildə noyabrın 15-dən çağırıldı. Azərbaycanda seçkiqabağı kampaniya genişlənir, deputatlığa namizədlərə tapşırıqlar verilird i. IV Dövlət Dumasına seçkilər 1912-ci ilin sentyabr və oktyabrında keçirildi. III Dumaya seçkilərdə olduğu kimi, kuriyalar üzrə seçilmiş seçicilər öz içərilərindən iki deputat (quberniyaların müsəlman və erməni əhalisinin hər birindən bir deputat) seçdilər. 1912-ci il oktyabrın 20-də M.Cəfərov və M.İ.Papacanov IV Dövlət dumasının deputatı oldular. Rus əhalisinin Tiflisdə seçilmiş deputatı L.İ.Skobelev kimi onların da hər ikisi Bakı şəhərində yaşayırdı. Bakı şəhərin in sakini Məmməd Yusif Hacıbaba oğlu Cəfərovun 27 yaşı var idi. Bakı Aleksandr gimnaziyasını, 1912-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi, andlı vəkilin kö məkçisi işləy irdi. IV Dövlət Du ması 1912-ci il noyabrın 15-də fəaliyyətə başladı. M.V.Rodzyanko Du manın sədri seçildi. O, oktyabrist-kadet ço xluğunun təmsilçisi olduğu üçün dərhal özünü konstitusiyalı quru luşun tərəfdarı elan etdi. M.Cəfərov IV Du manın büdcə və köçürmə ko missiyasına üzv seçild i və 7 deputatdan ibarət müsəlman fraksiyasına daxil oldu. "Kaspi" qəzeti onların partiya mənsubiyyətini səciyyələndirərək qeyd edirdi ki, fraksiyanın ilk beş üzvü mütərəqqi inamları rəhbər tutur, tərəqqipərvərlər partiyasına qoşulurlar; Samaranın nümayəndəsi sağçı, Dağıstanın nümayəndəsi isə oktyabristdir 157 .
burada iştirakı, tərkibinə M.Cə fərovun da daxil olduğu müsəlman fra ksiyasının iclasları A zərbaycan dövri mətbuatında geniş əks etdirilird i. Cə miyyətin siyasi mədəniyyətinin yüksəlişinə dair, Rusiyanın parlament həyatında baş verən hadisələr barəsində mətbuata geniş məlumatlar çatdırılmasına şərait yaradan, həmin dövrdə Peterburq Universitetində təhsil alan Ceyhun bəy Hacıbəyov özü mün- təzəm olaraq Du man ın iclaslarında iştirak edir, Bakıya ətraflı və yüksək peşəkarlıq la in formasiya verirdi. Sonralar məşhur ictimai-siyasi xadim kimi tanınan C. Hacıbəyovun "Kaspi" qəzetində çıxmış yazıları içərisində "Dağıstani" ləqəbi ilə imzalan mış "Peterburq məktubları", "Müsəlman fraksiyasında", "Müsəlmanın qeydləri" silsilə yazıları xüsusi yer tutur. O, o xucuları Tavriya sarayında hökm sürən ab-hava ilə tanış edir, müsəlman fraksiyasının uğur və müvəffəqiyyətsizliklərin i, təhlil ed ir, onun üzvlərini kifayət qədər dəqiq səciyyələndirird i və i.a. M.Cəfərov həm Du manın, həm də fraksiyanın işində yaxından iştirak ed ir, seçicilərlə görüşərək, verilən tapşırıqlar və onların yerinə yetirilməsi sahəsində görülmüş işlər barəsində onlara məlumat verir, səmimi şəkildə fraksiyanın ağır maddi və mənəvi vəziyyətindən danışırdı. O, əksər Duma deputatlarının, xüsusilə sağların fraksiyaya yekəxana, təkəbbürlü münasibətini, onun haqq səsinə heç kəsin qulaq asmadığını,
131 müsəlmanlara hüquqlar verilməməsindən danışan natiqlərə hər cür maneçilik törədildiyini qeyd edirdi. Müxtəlif çətinliklərə baxmayaraq, müsəlman fraksiyasının az-saylı üzvləri, o cümlədən də M.Cəfərov vaxtı çatmış problemlərin həlli üçün Dumanın tribunasından, onun çoxsaylı komissiya və yarımkomissiyalarından istifadə edirdi. O, seçicilərinin və öz diyarı- nın mənafeyini müdafiə etməklə yanaşı, IV Dövlət Dumasında təmsilçi olmayan ucqarların müsəlman əhalisinin də mövqeyini müdafiə etməyi öz üzərinə götürmüşdü. Məsələn, qırğızlar onları seçki hüquqlarından məhrum etmiş 1907-ci il 3 iyun qanununun ləğvini xahiş edir, ən yaxşı torpaqlarını köçürülən gəlmələrin tutmalarından narazılıqlarını bildirir, təhsillə bağlı bir sıra vacib məsələləri qaldırırdılar. M.Cəfərov bütün duma fəaliyyəti dövründə, həmçinin qırğızları müdafiə çıxışına hazırlaşarkən materialları diqqətlə öyrənir və təhlil edirdi. 1912-ci il dekabrın 10-da M.Cəfərov fraksiyanın adından hökumət bəyannaməsinə cavab nitqi ilə çıxış etdi. O, Qafqaz müsəlmanlarını maraqlandıran məsələlər (zemstvo özünüidarəsi; bəyannamədə bu məsələdən söhbət getməsə də, zemstvo əsasnamələrinin yenidən nəzərdən keçiriləcəyi bölgələr sadalanırdı) barədə müsəlman fraksiyasının tələblərini konkretləşdirdi. O, maarif məsələləri üzərində də dayandı: "Biz xalq maarifinə, ilk baxışda siyasətə heç bir yer olmadığı bu müqəddəs işə hökumətin qərəzli müsibətini acı təəssüflə qeyd edirik. İndiyədək hökumət müsəlman- ların maarifləndirilməsi adı altında onların ruslaşdırılmasına yönələn tədbirləri həyata keçirməyə çalışmışdır". M.Cəfərov xeyriyyəçilik və maarifçilik cəmiyyətlərinin, onların yanındakı məktəblərin bağlanması hallarının mövcud olduğunu qeyd edərək, bunları "rus həyatına, rus mədəniyyətinə qovuşdurmaq cəhdlərinin" hökumət tərəfindən təqib olunması, xalqa qarşı inamsızlığın təzahürü kimi qiy mətləndirirdi 158 .
çıxışında müsəlman fraksiyasının proqramını elan etdi. Bu proqrama maarif sahəsində müsəlmanların hüquqlarını məhdudlaşdıran qanıınvericilik aktları və inzibati normaların ləğvi, şagirdlərin ana dilində təhsilinin tətbiqi (bu zaman ibtidai məktəb proqramında rus dilinin öyrənilməsinə müəyyən yer ayrılırdı), ayrı-ayrı şəxslər və cəmiyyətlərə ana dilində məktəblər açmaq hüququ verilməsi arzusu daxil idi. Proqram həmçinin anadilli məktəblərin müvafiq pedaqoji heyətini hazırlamaq üçün zəruri tədbirləri, müsəlmanlara son dərəcə vacib olan bu işdən ötrü büdcədən zəruri vəsait ayrılmasını nəzərdə tuturdu. Duma, fraksiyanın razılığı ilə, bu məsələnin iclasda çətin həll ediləcəyini nəzərə alaraq, onu xalq təhsili komis - siyasına verməyi qərara aldı. 1916-cı il noyabrın 3-də IV Dumanın iclasında bir sıra deputatlar hökumətə etimadsızlıq elan etdilər. M.Cəfərov fraksiyanın adından müxalifət tərəfindən hökumətin işinə verilmiş bu qiymətlə razılaşmadığını bildirərək dedi ki, "nifrətamiz milli zülm təcrü- bəsi heç vaxt belə miqyas almamışdır. Heç vaxt mərkəzləşdirilmiş qəlbsiz bürokratik aparat Rusiyanın digər xalqlarının milli hisslərinə belə ələ salmamışdır və onların məişət və mənəvi xüsusiyyətlərini, hazırkı dövrdə olduğu kimi, şikəst etməmişdir" 159
. Fraksiyanın sədri K.B.Tevkelov və M.Cəfərov Nazirlər Şurasının sədrinə
132 məktubla müraciət edərək, qeyri-rus xalqlarının orduya çağırılması işinin qaydaya salınmasını xahiş etmişdilər. Bununla birlikdə onlar belə hesab edirdilər ki, tarla işlərinin qızğın çağında kəndlilərin məşğulluğu mütləq nəzərə alınmalı, onların ailələri də orduya çağırılmışların ailələri kimi dövlət payları ilə təmin olunmalı, tibbi və yaş yoxlanılması diqqətlə aparılmalı, fəhlə drujinalarına rəislər təyin edilərkən rəislərin yerli dili bilməsi nəzərə alınmalıdır 160 . Fraksiya və onun bürosunun səyi nəticəsində qeyri-rus əhalinin səfərbər edilməsi sentyabrın 15-dək təxirə salındı. "Açıq söz" qəzeti bu xidməti qeyd edərək yazırdı ki, "Qafqaz müsəlmanları fraksiyanın və büronun xeyrini gördülər, hərçənd ki, bizdən onlara bir xeyir yo xdur". Ölkədə ümummilli böhran güclənirdi. Dumada təmsil olunmuş bütün siyasi qüvvələr dumadan narazı olduqlarını gizlətmirdilər, Çarizmə olan bütün ümidlər özünü doğrultmadı, vəd olunmuş islahatlar kağız üzərində qaldı. Tədricən aydınlaşdı ki, islahatlar keçirilməyəcək. Ümid məyusluqla əvəz olundu, bu da, demək olar ki, bütün Du manı bürüyən əsəbiliyə çevrildi. Əsəbi Duma çar üçün də əlverişli oldu. 1917-ci il martın 1-də senata veriləcək çar fərmanları dərc olundu. Bu fərmanlara görə, Dumanın iclasları fevralın 26- da dayandırılmalı və 1917-ci ilin aprelindən gec olmayaraq başlamalı idi. Lakin nə hökumət fərmanını, nə də çarın yeni duma çağırmaq ümidlərini həyata keçirmək nəsib olmadı. Fevralın 26-da Dövlət Dumasının ağsaqqallar şurası dumanın buraxılması haqqında fərmanla tanış olaraq qərara aldı ki, "Dövlət Duması dağılmır, bütün deputatlar öz yerlərində qalsınlar".
|